Оянған аңыз

  Ел арасын аруақтай кезіп жүрген аңыздар әлі күнге баршылық.     Автор

                                                                                            

      Кербез Күннің күміс сәулелері Өскеменді қақ жарып , арындай аққан Ертістің айдынына түспей жатып, төрт жолаушы таксимен қаладан  шыға бердік. Төрт жолаушы-төрт мақсат: ойымыз діттеген жерімізге маусымның ыстығына қалмай тезірек жету. Сәлем-сауқатсыз жүрмейтін қазақтардың салтынан болар, жеңіл көліктің жүксалғышы аузы-мұрнынан шығып тұр. Басқаларды қайдам,  университеттің алғашқы курсын үздік тәмамдап, аулыма қайтып бара жатқан мен ерекше мәзбін.  Шектен тыс шаттанғанымнан болар, жайшылықта жүйкеме тиетін шетелдік әуен қосылса ада, кірпідей жиырыла қоймадым. Мағынасыз азан-қазан шу жүрегімде лапылдаған қуанышымды  әлсірете алмады. Жанға жылу бермес шатақ әуеннің шала бүлінген айғайына шыдай алмаған егде жастағы ер адам:

-Бауырым,  мына бәлекеттің айғайынан құлағым тұнып кетті. Өшірші,-деп бұйрыққа бергісіз тіл қатты. Оған ыққан жүргізуші жігіт көрінбеді.

-Халық әнін қосайын ба?-деп әзілдей сөйлеп, үнтаспасындағы әндерді бірінен соң бірін ауыстыра бастады.

-Терме жоқ па?-дедім домбыра үнінен ауыл иісін сезінгім келіп. Бұл сөзіме өзгелер күле қалсын.

-Көлікте көне ғасырдың аруы отыр ма?

-Терме тыңдап, жыр жырлайтын жастар бар ма өзі?

-Қай ғасырдан келсем де, ауылыма бара жатқаным анық,-деп жақтырмағанымды ашық байқатып, әр сөзімді нығарлай сөйледім.

   Қазақша заманауи ән қойылды да, мәшине ішінде тыныштық орнады. Махаббат жайлы ән ойға батырды ма, әлде өзге бір білгендері бар ма, ешкім тіс жарып сөйлемеді.

   Қаладан шыққанда тақтайдай тегіс жол сайрап жатқан еді. Жеңіл көлік қамшы салдырмайтын жүйріктей сыдыртып отырды да қойды. Ал қаладан іргені аулақ салғаны сол еді, ұңқыр-шұңқыр, ойдым-ойдым азапты жол басталды. Темір болса да мәшине ұңғыма жолдан кәдімгідей ыңыранып, қиналып өтеді. Ондайда такси жүргізуші қабағын шытып, өзі қатерлі өткелден өтіп бара жатқандай  күрсінумен болды.  Тау ішіндегі бұралаң жолдармен абайлап өтіп, түске таяу арнасын кеңге салған Ертістің жағасына келіп тоқтадық. Көліктегілер бірден далаға шығып, жөн-жөндерімен кетті. Маған салса, ешқайда аял тұтпай,  жүре берсек тамаша болар еді. Бекетке кідіріп, түскі ас ішкен соң жүргізуші бастап, жолаушылар қостап, қайта  орнымызға жайғастық. Ертістің ар жағында Күршім тиіп тұр. Күршімнен ары үш сағаттай жүрсек, өзімнің туған ауылыма, алақандай Жиделіме де жетіп қалармын. Ертістің қос жағалауын жалғаған көпірден жынды желдей жүйткіп өткен мәшине Күршімге жете өгіз аяңға басты. Нағыз жол азабы енді басталды. Сілемі ғана қалған жолда темір тұлпар  тасбақа тырбыңға ауысты.  Жорғадай көрінген қара мәшине ақ шаңға тұншығып, әупірімдеп   ілгері тартып келеді.

-Әкімдерді ауыстыра бергенше, жолдың бір қабатын жаңаласашы,-деді билікке ашық өкпелеген орта жастағы, тапал бойлы, бірақ кеуделі келген ер адам   шұңқыршаларға толып, шарасыз сұлап жатқан жұпыны жолды нұсқап.

-Ескі бастық есіркемесе, жаңасы қайдан жарылқасын,-деп жол бойы томаға-тұйық отырған қырма сақал осы сәт баптана сөзге араласты.

-Халықты осындай өмірге лайық көретін шығар олар,-деп торыға әңгімеге кіріскен әйелдің жас шамасын ажырата алмадым. Сырттай қарағанда жас қыз секілді. Бет-жүзін байқастасам, «болашақ жүрер жолым осы» дегендей әжімнің белгісі бар.

-Мына оқып жүрген жастар әкім болып, елді қарық қылар,-деп алдыңғы орындықта отырған  жүргінші, неге екені белгісіз, мені сөзге көлденең тартты.

-Мен мұғалімдік мамандықта оқып жүрмін. Әрі қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен, қосынды өзгереді деп күткеніңіз артық болды,-деп оның қыжыртпасына  жауабымды әзірлей қойдым. Отырғандардың бірі мырсылдап күліп, енді бірі құбыжық көргендей маған бұрыла қарады.  «Соншама не айттым?» деп терезеден шаңытқан жолға қарап мен отырмын.

   Күн бесінге ауғанда, Борал ауылына тұмсық тіредік. Менен өзгелері осы ауылдың тұрғындары болып шықты. Жалғыз мен үшін сегіз шақырым жол жүруді қиынсынған пысықай жүргізушіге қосымша ақы төлеп едім, елп ете қалды. Сөлкебайларым туған үйіме деген сағынышымнан садаға кетсін! Сүт пісірім уақыт жүріп, ауылдың батыс жағынан кіре бердік. Бір таңқалғаным-кішкентай тақтайшаға ауылдың атын  үш тілде  жазып, іліп қойыпты. Облыс картасына бір ноқат болып түсу бақыты бұйырмаған Жиделіге ат басын тірейтін ағылшындарды шынымен күте ме екен сонда біздің әкімдік? Үштілділік  орталықтан алыс, өркениеттен ада менің аядай ауылымды да айналып өте алмапты.

   Ауылдың шаңын шұбалтып, иттерін шулатып, Шошақ бейіттің жанынан зымырап өте бердік. Жүз сипасқан жан болмады. Көшенің тһмен жағын ала орын тепкен үйімнің бүйір тұсына тоқтаған көліктен түстім. Бәлкім, сырт көзге еңсесі төмен, тым қораш көрінетін шығар, өзіме жұмыр жер бетіндегі ұжмақ сарайдан бір кем емес сезілетін шағын үйіме кіріп келдім. Сағынысқан ата-ана, шұрқырасқан бауырлар.  Келер күнімді шамалап отырған анам бар жылы-жұмсағын дастарханға толтырып қойыпты. Өзімді аңсатқан апатайымның қызарып піскен домалақ бауырсағынан дастарханға отырар-отырмастан қомағайлана асап жібердім.

-Же, жей ғой, қалада қайбір күйің жетісіпті сенің,-деп анашым мені өбектеп жүр.

-Қалада маса-шіркей жоқ шығар,-дейді оқушы сіңлім Айдана.

-Ертіс пен Үлбідей қос өзен болған соң, қалада да  маса аз емес. Бірақ мына қазіргідей түтеп тұрған жоқ,-деп сіңлім ұсынған тостағандағы сусын көжеден бір ұрттадым.

   Шүйіркелесіп отырып, шай ішілді. Ауылдың амандық-саулығын сұрап, тауыса алмай мен отырмын. Жарты жыл қалада болған маған жетім қара лақ пен жаңадан асырап алған құлағы мен төсі ақ күшіктің жайы да жаңалық болып саналады. Кешкі асқа қайта қазан көтерген анамның ақ сары жүзінде қуаныш пен мақтаныш лебі барын сезіп қалдым.  «Танысы болмаса, қанша білгіш болса да, оқуға түсе алмайды,»-деп  кежегелері кері қартқан кейбіреулердің сөзіне құлақ аспай, мені Өскеменге  «Бір Аллаға аманатсың» деп өзі аттандырған еді. Жоғары ұпаймен сынақтан сүрінбей өткен мен студент атанғанымда, «Тегін оқуға түссе де, ақшасы болмаса, қалада өмір сүре алмайды. Қала-қатыгез,»-деп қорқытып-үркіткендерді елең қылмай, қалтама азын-аулақ ақша салып, қалаға жіберген де өзі болатын. Енді сол үміті ақталып, бірінші курсты сәтті тәмамдап келген қызын іштей айналып-толғанбай қайтсін?!

   «Бәленшенің үйіне қаладан түгеншесі келіпті» десе, амандық сұрап, үлкен-кішінің ағылатын салты ауылда әлі бар. Менің келгенімнен хзабардар болған көрші-қолаң кешкі дастарханда құдайы қонақ болып, ортаны толтырып жіберді. Сұрақтары бітер емес, мен құрлық асып келгендей, әр нәрсені бір суыртпақтап қоймайды. Тілектерін аямай жаудырып, түн қараңғысында бір-ақ тараған қонақтардың соңын ала мен де далаға шықтым.  Сыртқы есіктің кіре берісінде ескі темір шелекке салынған шаладан түтін будақтап тұр. Бұл-көк масадан таптырмас қорғаныс. Өскеменнің көгінде түйдектеліп, қызыл бұлтқа ұқсап қоюланған газды түтін жоқ мұнда. Содан да болар, тезек түтіні қосылған  кешкі ауаны көкірегімді кере жұттым. Мені сағындырған, өзіне табындырған, көңілімнің түкпірінде ән салдырған ауыл иісі-осы түтін иісі. Қаланың сылқымына айнала алмап едім, бір-ақ кеште түтін иісі бойын алған ауылдың бойжеткені болып шыға келдім.

     Туған шаңырақта тұяқ серіппей ұйықтап, ертеңіне түске таяу әрең ояндым.  Жуынуға сыртқа беттей беріп байқағаным, апатайым «қаладан келген баланың мазасын алмаңдар. Ұйықтасын, тынықсын,»-деп мені қызғыштай қорып отыр екен. Менің анам, қайратты, ер мінезді менің анам! Аналық махаббаты арнасынан асып, шарасынан тасып тұрса да, ыстық лебізіне бір байлап бермейтін менің байсалды анам! Менің тыныштығымды, ұйқымды күзетіп, өзі ауызғы  бөлмеде отыр.

-Сенің келгенің мұң екен, біз аяғымыздың ұшынан жүруге көштік. Бас қолбасшының бұйрығы солай,-деп қалжыңдай үн қатқан Айдана менімен ілесе далаға шықты.

-Сен ұйықтап жатқанда Дабыр келген. Кешке кіші нағашымның үйіне қонаққа барамыз,-деп өзін де қоса соңғы жаңалықтан мені хабардар етті.

-Қаладан келгенімді естіп үлгерген бе? Әлде мен тым көп ұйықтадым ба?-дедім мен ашық таңырқап.

-Қалалық бикештер сияқты жорта таңданбашы. Бұл-ауыл. Мұнда жаңалық жай оғынан жылдам тарайды.-Қу тідді сіңлім менен «қалалық бикеш» шықпайтынын білмей ме, әлде әзіл шақырған түрі ме?

   Менің таңғы асым үйдегілердің түскі шайымен сәйкес келіп, төрт көзіміз түгел отырып, тамақтануға кірістік. Сүттің  қаймағын қалқып алып, нанға жағып жесем де, апам  тыйым салмады. Бұрын «Көк сүт қосып ішкен шай дәмсіз болады. Сүттің қаймағына тиіспеңдер,»-деп отырушы еді.

-Қазір нағашы әжеме барып амандасып қайтайын,-дедім анамнан рұқсат сұраған сыңаймен.

-Иә, барып кел.  «Үйде отырған баланы алысқа қаңғытып жібердің,»-деп маған жиі ұрсушы еді. Амандығыңды білдіріп, әрі оның да есендігін біліп, құрметіңді көрсет.

   Тесік қалта студент болған соң, қаладан айтарлықтай сәлемдеме ала алған жоқпын. Там-тұм тәттімді алып шыға бергенімде, анам бір орамал ұсынды.

-Қаладан әкелдім деп берерсің.-Орамалды қалтаға орап салып, қолыма ұстата қойды.

-«Орамал тон болмайды, жол болады» деп ұсын.-Найза тілді Айдана тағы да орайын тауып, мені қағытып қойды. Жанында жарты жылдай мен болмаған соң, оның әжуа-қағытпалары ішіне толып қалған сияқты.Оның осы әзілдерін де сағынып келдім емес пе, несіне  өкпелейін?!

    Кіп-кішкентай Жиделіде көше саусақпен санарлықтай ғана. Олардың аттары да көшенің сықпытына сай берілген. Біздің үй орналасқан  қатар Ұзын көше деп аталады. Оған көлденең жатқан  аумақ Шолақ көше  атына ие. Бұдан бөлек қызыл үйлер тізілген жаңалау бөлікті ел ішінде ауылдың ескі атымен «Жаңа Әрдеңке» деп айдар таққан.  Әжемнің үйі Ұзын көшенің бас жағында. Бұл үй қатардың алғашқысы болғанмен, өзге үйлерге теріс қарап, оқшау тұр. Сәлемдемемді алып, кіріп барғанымда, әжем жалғыз отыр екен. Елуге жетпей таяқ ұстатып, отыз жылдай аурумен қыстаған тағдырына налуды білмейтін қайсар жүзін әжім торласа да, жылы шырайы қашпаған. Тек мөлдір қой көзі қарттығын мойындауға асықпайтындай.

-Әже, мен келдім! Амансыз ба?-деп анамның анасына құшағымды жая ұмтылдым.

-Шүкір. Есенбіз. Өзіңнің халің қалай? Түнеугүні құмалақ ашып едім, екі аяғыңды үзеңгіде деп көрсеткен. Жорамалым қате кетпепті.-Бетімнен сүйген әжем менің жолымды әлдеқашан жорып қойғанына сәл мақтанғандай әуездете сөйледі. Әжемнің құмалақ ашатын қасиеті барын бүкіл ауыл білетін. Малы жоғалып, құнды затын іздегендер амалдары таусылғанда, әжеме келіп, құмалақ аштыратын. Сонда бір ғажабы-әжемнің айтқан уақыты мен межелеген мекені көбіне дөп түсетін. Сәуегейліктің салтын ұстанбаған әжем бұл еңбегі үшін ешкімнен ақы алып та көрген емес, ел-жұрт та алғыстарын айтып, жөндеріне кете беретін. Өткен жазда оқуға тапсырғанымда әжем құмалақ салып, «Біссімілла. Бағың жанайын деп тұр,»-деген болатын. Айтқаны айдай келіп, жоғары көрсеткішпен мемлекеттік гранттың иегері атандым. «Құмалақ ашып беремін» деп мені шақыртып алып, қара кешке дейін ана-мына шаруаға жұмсап, сілемді әбден қатырғаны есіме түсіп, сәл езу тарттым.

-Өңің жүдеу болғанмен, жанарың жайнап тұр. Қаланың тамағы ауыл баласының жұмырына жұқ болсын ба? Е-е, қарғам-ай, оңайлықпен келетін бақ жоқ.

-Әже, мен қалада аш жүрген жоқпын. Анда-санда болса да, ауылдан сәлемдеме келеді. Сонда түлкі құрсақ жүретін студент қыздар бір тойып аламыз. Ауылдың дәмінде бір ерекше қасиет болады ғой деймін.

-Өз қолыңмен әзірлеп, отқа пісірген дәмнен асқан не болсын! Отырмын, міне, көңілімде бәрі сайрап тұр. Жасайын десем, қол қысқа. –Әжем көңілі босап, аяқ-қолы тартылып, таяқпен жүруге әзер жарайтын өзінің мүшкіл халін бір аңдатты. Мұнысы қалай? Шынымен қартаяйын дегені ме? Әлде ширек ғасырдан бері алысып келе жатқан ауру жеңген бе? Салы суға кеткендей төмен қарап, біраз үнсіз қалған әжеме қарап:

-Апамның айтуына қарағанда, сіздің пісірген бауырсағыңыз бен етіңіздің дәмі айрықша болған екен,-дедім көңілін аулағым келіп.

   Қулығым іске асты-ау деймін, әжем қайтадан қайратты кейпіне еніп:

-Несін айтасың? Дастарханымды жиюды білмеуші едім. Аста-төк дастарханымнан кілегей, сары май, құрт-ірімшік, бауырсақтың түр-түрі, асылған ет пен қуырдақ үзілмеуші еді. Қазір олай түрлендіріп тамақ істемек түгілі, тоқ шәйнекке шайды әзер қоямын.

   Бір мезетте көңілі сан мәрте құбылған әжеме шай дайындап бердім. Ол орнынан тұрмаса да, қай заттың қайда тұрғанынан емеурін білдіріп отыр. Шаруадан қалса да, бәрі бұрынғыдай көкірегінде жатталып қалғаны анық.

-Әкел, өзім құяйын шайды,-деген әжем шәйнекті өзінің қасына қойдырды. Шолақ қолының шынтағына көп күш салып, шайды өзі құя бастады.

-Өзімнен басқаның құйған шайын құмарланып іше алмаймын. –Қою қызыл шайға тары салып, оған сары май қосып, бірнеше кесесін төңкеріп салған әжемнің маңдайы тершіп, енді маған ақыл айтуға кірісті.

-Қалаға бардым екен деп, шашыңды қима. Бояу да жақпа. Өмірі бояу жақпаған біз де ел қатарлы жүріп жатырмыз.

-Әже, ешкім сізді жетпістен асып, сексенге сапар шегіп барады деп айтпайды. Көзіңіз жас адамның жанарындай. Шашыңыз да өте ұзын, тіпті қызығамын.

-Бурыл шашқа қызыққаның қызық болды.-Әжем кесесіндегі шайын сарқа ішіп, дастарханды «жина» дегендей сыңай танытты. Оны балаша алдарқатамын деп, артық сөйлегенімді сезген мен сөзімді жуып-шая бастадым.

-Шашыңыздың ұзындығына, қалыңдығына қызығамын деймін, әже!

-Шынымен құмартсаң, үстелді жинаған соң, шашымды асықпай тарап, өріп, жинап бер.

   Әжемнің әмірін орындап, шашының өрімін тарқатып, тарай бердім. Ақ шалса да, бурыл тартып қалса да, әлі күнге қайратын жоғалтпапты.  Әжемнің нұсқауымен шшама-шарқымша өріп, жаулығын жақсылап тартып бердім.

-Тағы келемін ғой, әже. Енді жылжиын, күн әбден ысыды,-деп кетуге қамдандым.

-Шешеңе айт, осы сенбі келіп, мені моншаға түсірсін. Төсек-орнымды жусын!-Өз қызына батып сөйлейтін әжемнің бұйрығына «құп» деп, үйден шыға бердім.

   Маусым орталанғалы бері, әбден күшіне енген шығыс жазы аптабымен жер-көкті күйдіріп,  жалын атып тұр. Үйге дейін борпылдаған шаң кешіп, ақ шалбарымның балағы қара бояуға малып алғандай, кісі көргісіз күйге түсті. Дұшпанкөз киімімді шаңға киіп нем бар еді? Жаздың ұзақ күні аһ ұрып, ұясына әзер қонғандай болды. Кешкі сиыр сауымып, шаруа жайына араласып кеттім. Ымырт үйіріле кіші нағашымның шаңырағына  қонаққа бара жатқанда, қушыкеш сіңлімнің айтқаны мынау болды:

-Күніне табақ-табақ ет саған тартылады. Бұл құрмет ары кетсе бір аптаға созылар. Патша өмірдің дәмін татып қал.

   Шынында да патша өмірім бас-аяғы алты күнге созылды. «Ат-көлік аман жеттің бе?» десіп қонаққа шақырғандар легі бір аптадан соң сап тыйылды. Бұдан ары мейман ғұмыр кешуге өзімнің де ниетім жоқ болатын. Қаладан тас-түйін бекініп келген бір жайым бар.

                                                          ...

  Жоспарлаған ісімді жүзеге асыруға қанша бекінгенімпен, өзімді алты айдан бері сағындырған ауылдың қызықтарынан шыға алмай маусымды тәмамдадым. Жалынымен жаздың бар көркін ұрлап алған шілде келгенде, уақытымның тұйықталуға таяу екенін ішім сезді. Сондағы тапсырмам-университет студенттерінің бірінші курсты аяқтай сала өткізуге тиіс фольклорлық іс-тәжірибесі.  Филология факультетінің алғашқы курсын бітірген жастарға өздерінің тұрғылықты жерлері бойынша хатқа түспеген аңыздарды жазып алып, жетекшімізге өткізу міндеті жүктелген. Міндетімді мүлтіксіз атқару үшін ауылдағы қарияларды жағалап қайту ойымды анама айтып едім, бірден қолдай жөнелді. Ауыл шағын болған соң, шежірелі қарттары бар үйлер де аз болатын. Бар-жоғы бес-алты шаңырақта ғана сексеннің сеңгіріне шығып, тоқсанға қарай жол тартып бара жатқан қарттар бар. Соларды бірін қалдырмай аралап шығып, аңызға қарық болмақ дәмем тым зор.

   Шолақ көщеде тұратын Зәрипа әженің үйіне бас сұқтым.  «Кмінің баласысың?» деп тергей қарсы алған кейуана аппақ кимешек пен  төгілтіп камзол киіп, бар сән-салтанатымен жарқырап отыр. Әженің келбетіне сүйсіне қарап, өзімді таныстырып, бұйымтайымды айттым.

-Біз аңыз, ертегі тыңдайтындай тыныш заманда өспедік қой. Балалық шағымыз кесапат соғыспен тұспа-тұс келді. Кешке от айналасына немерелерін жинап алып, ағыл-тегіл шежіре тарқататын қариялардан мейлінше жырға қана алмадық.  «Барлығы Жеңіс үшін!» деп ұрандатқан елде әпсана айтып, әдемі жыр толғайтын шама болды ма?

   Менің үмітім үзіле қараған кейпіме жаны ашып кетті ме, Зәрипа әже бір қозғалып, тамағын кенеді. Келіні әжейдің асты-үстіне түсіп, шынтағына жастық төсеп, шайын қайта демдеп әкеліп, енесін жас балаша өбектеп жүр. «Сексеннің құшағына салтанатымен сыйған әжейдің тып-тың қалпы, мүмкін, осынша күтімінен болар,»-деп іштей топшыладым.

-Дәмнен ала отыр,-деген әже әңгімені бастады да, қысқа қайыра салды.  

-Бұрынырақта осы ауылда бір қыз болатын. Өзі  соқыр еді. Зағиптығына қарамай, той-жиындарда ән салатын. Даусы айрықша еді, расын айту керек, той-жиындарда оны арнайы шақыртып, құрметтеп, төрге шығаратын. Кең тынысты сұлу үн кім-кімді де таңдай қақтыратын. Ол қыз жалғыз кәрі шешесімен ғана тұратын. Қайдан келді, тегі кім, кімнің ұрпағы? Ол жағын тірі жан білмейтін. Көктен түскендей болып, ауылда бағзы заманнан тұрып жатқандай еркін жүруші еді. Еркін деппін ғой, ол заманда біреу біреуге қысым көрсетіп, тарылуды білуші ме еді?  Бір күні сол қыздың шешесі қайтыс болды. Сондағы қыздың зарлы даусын жаназаға жиналғандар тыңдап тұра алмай, ел тегіс егіліп жылап еді. Сонда төбе-құйқамды шымырлатқан қасірет әуенінен бір тармақ та есімде қалмапты. Бір-екі сөз ғана...-Әже келмеске кеткен жастық шағын аңсағандай, кенет ауыр күрсінді. Анасын жоқтаған соқыр қыздың жырын ұмытып қалғанына өзін айыптағандай, аз-кем үнсіз қалды.

-Мүлде есіңізде жоқ па?-Мен қаламымды оңтайлап, жазып алуға даяр отырмын.

-Ұйқасты жолдарды мүлде ұмытыппын. Бар білетінім мынадай мазмұндағы сөздер: «А, Құдай, жанарымды суалттың.  Жастығымды тонаттым. Жарығым анам еді, енді бүгін шырағымды тағы өшірдің. Менен алмаған нең қалды?»

   Зәрипа әжейдің баппен айтқандарын түртіп алып, алғысымды жаудырып,  жөнеле бердім. Аты-жөні жоқ әңгіме болса да, қиялымда түрлі суреттер тіріліп, небір бейнелер ояна бастады.

   Кешке тезек қалап, от жағып, тамақ қамдап жүрсем де, сіңлімнің бітіп бермес әзілдеріне емен-жарқын күлсем де, ойымнан әнші соқыр қыз шықпай қойды. Бүгін түсіме кірмесе нетті?

   Жазғы күн жер жаһанды өртеп жіберердей халде өз тұтқыны еткеніне масаттанғандай, орнына қонбай тұрып алды. Әлде күні бойғы ыстықтан мезі болған ауыл тұрғындарына қапырық ауада күннің отты сәулелері әлі тұрғандай сезілді ме, күн соңғы шапағымен күнбатысқа таяу үйіріле қалған бір шоқ ақша бұлтты ал қызыл түске бояп, мекеніне зорға оралды.  Күнбатыс жақ  талайға дейін алаулап, «Ертең де есемді кетірмеймін.  Бүгінгі көрген қызуларың ертеңгінің шеті деймін,»-дегендей аспан әлемін бояуына бөктіріп тұр. Жазғы түн самал желімен, салқын лебімен тіршілікті аймалай алмады. Әр үйдің ауласында масадан қорғаныш етіп, темір шелектерге түтін салып қойған. Болмашы жел бары түтіннің сәл қиыстай ұшқанынан байқалады. Кеудені кере жұтатын жұпар ауа жоққа жақын. Түн сылқымы ару Ай көк жүзіне дөңгелеп шыққан кезде ғана ауыл үстіне тыныштық орнап, табиғат маужыр күйге ойысты. Шағын бөлменің ішіне терезеден құйылған айдың аппақ сәулесі онсыз да жүйрік қиялыма қанат бітірді. Қарама-қарсы төсекте жатқан Айдана пысылдап ұйықтап кетті. Мен  қиялыммен арпалысып, түннің бір мезгіліне дейін дөңбекшіп жаттым да қойдым. Көзім ілінгені сол еді,  аңыздан ажар жиған,  ертегі-елестен   таңғажайып  тосын сый алған әлемге ене бердім.

   Түсім бе, яки өңім бе? Түсім дейін десем, айналамдағы түр-түстердің бәрі айқын, тым мөлдір. Өңім дейін десем, мынадай ғажап табиғатты тірлігімде көрмеппін. Ертістің жағасындағы орманды ауылда өскен қызға тау таңсық болып келеді. Алуан түспен құбылған тау етегінде мөлдір бұлақ көкке тік шапшып жатыр. Бұлақтың сылдыры ма, әлде оның өзіндік әні ме, құлағыма жанға жайлы бір әуен талып естілді. Жан-жағыма қарап, ешкімді көре алмай аң-таңмын. Бойымды ерітіп, санамды мың сан ойлардан азат еткен бұл қандай әуез? Күн көзіне тік қарғынан бұлақ тамшылары аппақ моншақтарға айналып сала берді. Сұлу көрініске қомағайлана көз тігіп мен тұрмын. Кенет ақ моншақтар ауада қалқып келіп, менің өңіріме тізіле қалды. Моншақтың кіршіксіз мөлдірлігіне таңдай қағып, біреуіне қолымды тигізе беріп едім, бұлақ басынан белгісіз бейне шығып, маған жақындап келді.

-Сіңлім, ау, сіңлім?-деген үнінде ғаламат жылылық бар. Одан қатер төнбейтінін сезіп, көзімді тіктеп едім, перизат бейнелі, сұлу мүсінді аруды көрдім. Ұзын ақ көйлегінің етегі мен кеудесі ақ моншақтармен безендірілген.

-Бүгін мені іздеп келгеніңді білемін. Ақ көгершінім хабар берген.-Қыздың оң иығынан сүттей ақ көгершін пыр етіп ұша жөнелді.  Тобығына түскен қос бұрымын сілкіп тастап, қыз менің қарсы алдыма келіп тұрды. Сонда барып байқадым, қос жанары Марқакөлдің айдынындай мөлдір, әрі тылсым тұрңғиығы терең екен. Ұзын, түзу кірпіктерін қағып қойып, ол енді тіптен мейірлене сөйледі. Өзі аздап толқып тұрғандай

-Зәрипа әжей мені көргенде, тым жас еді. Содан да менің әндерімді ұмытып қалған сияқты.

-Әжей маған соқыр қыз туралы әңгіме айтқан. Ал сенің жанарыңдағы мына жарық нұр...-Сымбатты бикеш сөзімді аяқтатпай, сыңғырлап күліп жіберді.

-Бәрі дұрыс. Мен сол соқыр қызбын. Жер бетінде жаныма жамандық жасағандарды көп көріп, Жаратушымнан бұдан былай пенделерден қастық көрмеу үшін жанарымды көр етуге құлшылық еткен едім. Аллам тілегімді демде қабыл етіп, бір-ақ күнде түнекке  сүңгіп кеттім. Бірақ адамдардың жамандығын мүлде көрмейтін болдым. Міне, солай!

    Перизат әндей күлкісіне басып еді, маңай одан бетер гүлдене түсті. Оның жанарынан тараған ғажайып нұр менің көзімді қарықтырып барады.

-Жақсылықтың қарлығашы қанат қаққанда, жанарыма қасиетті сәуле өзі келіп құйылды. Сенің жас жаныңда пәктік пен адалдық бар. Көненің көзін іздеп, бүгін ауылды шарладың. Мені тірілткен сенсің, сіңлім!

-Мен...Мен...-Тілім таңдайыма жабысып, кекештеніп қалдым. Жарық дүниеде он тоғыз жыл жүріп, мұндай сұлулықты кездестірмеген аңғал басым, тілден қалдым.

-Соңыңнан іздеп шығар ақылды сіңлің болғаны қандай жақсы! Келші, қол ұстасып ән шырқайық!-Ол маған сүйріктей нәзік саусақтарын созды. Дірілдеген  қолымды баяу қысқан ару әуелете әнге басты. Бір ғажабы-сұлудың әнінен мен де қалыспай шырқап тұрмын. Сиқырлы әуеннен  бұлақ жағасындағы қара тас қақ айырылды. Тау етегіндегі гүл атаулы тегіс билеп, ырғаққа үн қосты. Сызылған саздың сиқыры әсер етті ме, көкке шапши атылған бұлақ ырғатыла билей бастады. Ән тәмам болса да, табиғат билеуін қояр емес.

-Әпкетай, сен жайлы кітап жазамын!-дедім даусым тауды жаңғыртып.

-Жаза ғой. Қолыңнан келеді. Енді мына ақ моншақтар үнемі өңіріңде қадаулы жүрсін.

-Әпкетай!-Күн бейнелі кұлім көзге ұмтыла беріп, оянып кеттім. Төбемнен төніп Айдана тұр.

-Неге ояттың? Шешуші жеріне келгенде қапы қалдым!-Айданаға бұрқырай сөйлеп, тұруға ыңғайландым.

-Ернің жыбырлап, езуің ыржиып жатқанға, сандырақтаған болар деп қамқорлықпен оятып едім.Түсіңе кім кірді? Қалалық сері емес пе?

-Қайдағы сері? Мен Зәрипа әжей айтқан соқыр қыз туралы түс көріп...-Сөзімнің соңын Айдананың көңілді күлкісі үзіп жіберді.

-Зәрипа әжең саған ертегі айтып, есіңді алған сияқты ғой мына сиқыңа қарасам!-Сықақтай сөйлеген сіңлімнің соңынан тұра қуып едім,  киіктің лағындай екі секіріп, бөлмеден шығып үлгерді.  Түсіме енген тылсым әуенді іштей қайталамақ  болып, ыңылдап келіп, дастархан басына жайғастым.

-Апа, мен бір керемет түс көрдім.-Қарсы алдымда өзі шай құйып беріп отырған апатайыма қарап, жауап күттім.

-Түс жори алмайтынымды білесің ғой. Әжеңе бар, құмалақ та ашады, түс те жорды.

-Табылған ақыл, апа. Онда мен бүгін әжемнің үйіне барамын.  «Құланның қасуына мылтықтың басуы» деген. Бір жағы айрықша түсімді жорытамын, екінші жағынан аңыз суыртпақтаймын.-Шайды асығыс ішіп, орнымнан көтеріле бергенімде, Айдана келіп, сөзіме килікті.

-Менің қиялы әпкешім, мен де барайын, хатшы болуға жараймын! –Оның тақпақтата айтқан ұсынысына күле қараған апам шаруа жайымен ошақ басына шығып кетті. Айдананы ерту әсте ойымда жоқ. Ол әжемнің әр сөзін күлкіге айналдырып, шамына тиері анық. Одан да жалғыз жортқан қасқырдай өзім ғана барайын.

   Күннің ыстығынан, әрі маса-шіркейден қорғалақтап, бүркеніп жүріп, әжемнің үйіне жетіп қалдым. Әжем ас бөлмеде қолына шиыршықтап ұстаған газеті бар, тағы да жалғыз отыр.

-Әже, сізге келдім,-дедім көңілім әлденеге алаулап.

-Ақырын сөйле. Тоқабай ұйықтап жатыр.  Түні бойы мазасы кетіп, енді көзі ілінді.-Әжемнің Тоқабай деп отырғаны бірге тұратын ұлы. Ол ұйықтағанда, шыбын да ұшпайтыны белгілі ғой. Ендеше, бүгін әңгіменің орайы келе қоймас. Сонда да әжеме жағалата сөйлеп, келген бұйымтайымды айттым.

-Әже, мен бір түс көрдім. Соны жорып беріңізші.

-Аяни түс болса, жорып көрейін. Әйтпесе, «түс-түлкінің боғы» деген.

-Елес емес, тура өңімдегідей анық көрдім. Кеше Зәрипа әжейге барғанмын...

-Е, Зәрипа менен көп біледі екен ғой. Түсіңді де соған айт онда. –Шырт ете қалған әжемнің шамырқануы орынды екенін  іштей мойындадым да, бұлтаққа салмай жөнімді айттым.

-Зәрипа әжейге аңыз сұрап барғаным рас. Оның келістіріп айта алмағанын сіз жарастырарсыз деп едім. Сол үшін сізге соңынан келіп отырмын. Сіз әңгіменің майын тамызып,  жүйесін тауып, бабын келтіріп, тамаша айтасыз ғой.-Менің «оллаһи да биллаһиымнан» кейін әжемнің қара торы жүзі жадырап сала берді.

-Жә, ақырып сөйлейік. Тоқабай ұйықтап, демін алсын,-деп отырып, аңыздың шетін қылтитуға айналды.

-Е-е, аңыз сұрап, несіне мені қысайсың? Үйден аулаққа шығып, кез келген шидің  түбін теуіп қалсаң, жер жарықтық өзі-ақ сөйлемей ме? Ертістің жағасына барып, сұлулығына көзіңді талдырып, кәрі өзеннен сыр  ұшығын сұрасаң, толқып-тулап толғамас па еді? Көшкен елдің үйіндіге айналған үйінің іргесіне барып отырсаң, адыра қалған жайын өзі жырламай ма?

-Түу, әже, сай-сүйегім сырқырап кетті ғой. Сіз айтқандай әрбір бұта, әр ши маған аңызын айтса, өткенін толғап, ақиқатын жайса не арман?!

-Аңыз айтшы дейсің. Біле білсең, Жиделінің өз аңызы бар. Таптаурын болып өщіп қалған үш көшенің  қасіретті шындығы бар. Біле білсең, Ұзын көшенің  қақ ортасында білдей пошта бөлімшесі, мәдениет үйі, кітапсүйер қауымға есігін кең ашқан кітапханасы, жанға керектінің бәрі сөресінде сыңсып тұратын дүкені болған. Ауыл көшелері күндіз көрікті, түнде жарық болатын. Көшіп келіп жатқан елде есеп жоқ еді. Қазір бұл аңызды айтсаң, ешкім иланбайды, өйткені ауылдан қоныс аударғандардың саны жылма-жыл өсіп жатыр.

   Мәссаған, менің  ортадан төмен бойы бар, езуінің оң жағында бармақ басындай қара меңі қозғалып тұратын, қос қолтығына таяқ қысып  қалтақтап жүретін әжем ағып тұрған шешен екен ғой. Аяқ-қолы тартылып, үй тұтқынына айналған әжетайым бәрін-бәрін көкірек көзімен көріп-біліп отыр. Шүйкедей қара кемпір көз алдымда данышпан, сәуегей ел анасына айнала берді.

    Аңыз айтуға асықпаған әжем тау нөсеріндей төкпеледі-ай келіп: «Жиделінің жұмақ жыры бар еді. Көлденеңге аша бермес мөлтек сыры бар еді. Ұңілгенге қойнын ашар тылсым қыры бар еді. Бұл күндері соның бәрі ғайып болды, құмға сіңіп жоқ болды. Аруақ сынды ел аралап жүрген аңыз тіл ұшында шоқ болды. Жарты ғасыр артқа тастап, сол бір аңыз қайта оянып, көкіректерге от қойды.» Даусын аса көтермей баяулата сөйлесе де, үнінде белгісіз жігер, әлдебір орны толмас өкініш райы бар әжеме қарап қалшидым де қалдым. «Ой түбінде жатқан сөз шер толқытса шығады» деген сөз қалай дәл айтылған! Жалғыз отырып, іш құса болған әжем, қайран әжем шешілер сәтін, ағытылар мезгілін күтіп, шерменде болып жүр екен ғой. Шер толқытқан көңілден қарақан басының қайғысы емес, бүкіл Жиделінің баянды шағы мен басынан бағы ұшқан бейбақ кезі таси берді.  Қазір алақанға сыярдай болып кішірейіп кеткен ауылдың ажарлы да базарлы кезі көңіліме елес берді. Жаз жайлауы-Алтай, қыс қыстауы-Ертіс бойы, молшылықтың әнін шырқап, береке-бірлігі судай тасыған Жиделі көз алдымнан көшкен керуендей бір жалт етті.  Тоқсанның тоқырау жылдары түнеріп келіп,  берекенің әні тасып, сәні асқан Жиделінің бақыт шымылдығын түріп тастады. Түнек жылдар елді тұралатып, бақыт әні сап тыйылды. Жұмыссыздық жайлап, қайсыбірін қалаға бездірді, енді біріне шаруаның жайын таптырмай, «әттең-ай» дегізді. Жиделінің басын қуаныш пен қайғы бұлты қатар торлады. Зор қуаныш-тәуелсіздік рухы елді нық тұрғызды. Бір қайғысы-асқақ рухты азық еткен аш құрсақ  қазақ ауылы мың күрсінді.

   Кино кадрларындай тізбектелген оқиғалар желісін әжемнің қоңыр даусы үзіп жіберді.

-Күрсінумен күн өткізген, шаттанып тұрып көзін жасқа шылаған жалғыз Жиделі ғой деймісің?! Бұлайша «егеменмін» деп тұрып еңсе көтере алмай, тұрмыс титықтатқан ауылдар елімізде қаншама! Біздің ауыл-солардың бірі.  Уылжыған жас өмірдің-азат күннің көлеңкесінде қалған Жиделінің аңызын айтып берейін.

-Әже, нағашым оянған секілді. Әлде біз дабырлап мазасын алдық па?-Әжем ішке құлақ түріп сәл отырды да, тоқ шәйнекті ымдады. «Шай дайында» деген емеурінін ерін ұшынан ұғынып, шай қамына кірістім.

  Жиделінің айтылмай қалған аңызын көкірегіме түйіп алып, үйіме қайттым.  Ертең Тоқабай нағашым шабындық басына барады екен. Сол кезде оңаша отырған әжеме келіп, оны тағы сөйлетпекпін.

    Кешке ауыл өмірі қызып кетеді ғой. Жетім қозыларға бөтелкемен сүт беріп, Ақтөстің итаяғын тазалап, жуынды төгіп, қара мысыққа жаңа  сауылған сүттен беріп, кешкі асқа бір-ақ отырдық. Шай үстінде анам маған сұраулы жүзбен қарады.

-Әжем аңыз біледі екен. Айтпақ болып еді, тынығып жатқан нағашым оянып кетіп, сол кісінң шайын беріп жүріп, әңгімеміз жайына қалды. Ертең күн қызбай қайта барамын.-Анашым мақұлдаған раймен басын изеді. Өз анасынан қысқа әңгіме шықпайтынын сезетін тәрізді.

-Ертең үйін тазалап, кірін жуып бер. Көңілі жайланса, әңгіменің тиегін ағытары анық.

-Иә, апа, өзім де солай ойлап едім. Шаруасын бір тиянақтап, сосын бұйымтайымды көлденең тартармын деп топшылағанмын.

-Ой, әпке, менің үйімді жуып, асымды пісірмесең де, мен саған бір аңыз айтып берейін. Мына көшенің соңында қаңқайып тұрған белгісіз мазарды білесің ғой.

-Шошақ бейітті айтып отырсың ба?

-Одан басқа ауылға тиіп тұрған бейіт бар ма? Иә, сол бейіт туралы аңызды мектептің өлкетану мұражайынан оқыған едім.

    Елең ете қалдым. Мен де осы мектептен оқығанмын. Бірақ Шошақ бейіт туралы жазбаны көзім шалмапты.

-Қысқа ғана мәтінде Шошақ бейітте адам жерленуі мүмкін, мазар қабырғалары биенің сүті мен жылқының қылынан өрілген деп жазылған.

   Менің қырағы сіңлім-ау, білгеніңді бұрын айтсаң, мектепке де барып қайтар едім ғой.

-Менің мұражайға аңсарым ауғанын сезе қойған апам:

-Әжеңе барсаң, аңызды  қолмен қойғандай етіп баптап баяндап береді. Мектепке соңынан да барасың ғой,-деп ой тастады.  Сөзге ұста, ойы ұшқыр әжем тұрғанда, мектептің мұражайындағы қысқа мәтінді қайтейін! Тек фольклорлық іс-тәжірибеге дәлел ретінде суретке түсіріп алсам жеткілікті.  Бұрынғы өзімнің ұстаздарым суретке түсіруге рұқсат берер.

    Түн көрпесін қымтанып, жазғы табиғат қамсыз бір күйге енгенде, мен мазам қашып, оң теңізінде малтығып  жатыр едім.

-Әпке, білесің бе, сен тым әсершілсің. Әрі қиялисың. Кейін арқасы қозған бақсы боласың, не шабытты ақын боласың.-Тұншыға күлген Айданаға қарай жастығымды серпіп қалдым. Жауап орнына жұмсақ жастығым өзіме қайтып келді.

-Ақын болып қалыптаспайды ғой. Адамдар ақын болып туады. Мен шайыр болып дүние есігін ашпадым. Бақсы болмасым да белгілі. Бірақ қиялшыл екенімді мойындаймын.

-Онда, бәлкім, жазушы боларсың.

-Білмеймін. Оқу бітірген соң, мұғалім боларым  шындық. –Бірер сөз қағысқан соң, ұйқы аулына сапарлап кеттік.

   Ғұмыры қысқа жазғы түн таңға тез-ақ кезек берді.  Табиғаттағы тірінің бәрін түгендеп алған Күн-ана қыбырлағанның бәрін  барынша аялауға кірісті. Түн баласында тыныштық тапқан пенделерді еңбектің қауырт таңына бастады, өзімен  таласа тұрып, өмір жырын толғағандарды қостады. Ертістің жағасын киелі қоныс ектен Жиделіге жаңа таң туды. Жаңа таңға әркім әлдебір үміт артып, өре түрегелді. Бүгін ұйқымен дос болуды қойып, ерте тұрдым. Үйге қолғабыс етіп, сосын әжеме барып, кешегі түйдек-түйдек сөздерін жазып алмақпын.

   Әдеттегі тірліктерімді тиянақтап тастап, көшенің басына қарай шаңдата жөнелдім. Соңғы бір айда жауын жаумай, жер-ананың кенезесі әбден кеуіп тұр. Ауылға күңіреу күз ерте келгендей, көңілсіз сары түс әр жерден көзге ұрады. Жол бойыннан көшіп кеткен ауылдастардың үйіндіге айналған жұртын да байқадым. Сол үйлердің жүдеу жұртына қарап, ауылдың қиюы қашқан,  белгісіз мұнар басқан сиқын көргендей болдым. Жүрегіме жүдеу сезімдер ұя салып, тамағыма өксік тірелді. Азат елдің ауылы да ғажап болса жарасар еді ғой. Неге біз азат бола тұра ғажап бола алмаймыз? Жүрегімді жексұрын сезімдер жұлмалап, әжемнің үйіне келгенімді байқамай қалдым. Ол да мені тықырши күтіп отырғандай көрінді. Бәлкім, шер тарқатар сәтін аңсап, іштей  ағытылар сәтін тағатсыздана тосып отырған болар. Әйтеуір, жүзінде бір жасын бар.  Амандықтан соң әңгімені әжем өзі тірілтті.

-Кеше бірді айтып бірге кеттім-ау. Сен түсініп үлгердің бе, білмеймін. Жиделінің келмеске кеткен өткенін аңыз қылып айтпақ едім. Соны сен хатқа түсірсең,  шер шөккен көңілім бір демделер еді.

-Әже, Жиделі аңызының тамыры тереңде тәрізді. Маған ел ішінде жүрген аңыздан бастап айтсаңыз.

-Мен саған ертегі айттым ба кеше? О несі-ей?! Әдірем қалғыр, ауылды аңызға айналдырып айтсам, жазып алуды ғана білмейсің бе?

-Әже, кеше сіз шабыттанып сөйлеп кеткенде, көзіме алқалы топ алдында сөзіне дүйім жұртты ұйытқан ел анасы келгені рас. Сіз от тілді, орақ ауызды шешенсіз. Мен тыңдауды ғана білейін, керек жерін жазып аламын. –Қырсықтау әжем әлден уақта барып сабасына түсті.  Сабырына оралғаннын мына сөзінен байқадым.

-Түс жорып бер деп едің ғой. Сол түсіңді баяндашы.

-Әже, білесіз бе, Абылай хан түс көргенде, жоруын Бұқар жыраудан ғана сұраған екен.

-Е, сен Абылай болмасаң да, оқыған бір үлкен боларсың. Мен Бұқар болып жарытпаспын. Кәне, не көрдің түсіңде? Жорып байқайын.

   Әжеме соқыр қыз туралы түсімді тәптіштеп баяндап бердім. Қыздың сұлулығын айтуға тілім жетпей, көзімді жұмып, тамсана бердім. Әжем сәл отырды да, сөзін жалғады:

-Аян берген екен аруақ. Сенің «жазамын» деп түртінектеп жүргеніңді сезген сияқты. Ақ моншақ бергені-аңызды ел кездірмей қағазға түсір дегені. Бірге ән салайық дегені-аңыздан ақиқаттың ұшығын тауып, жанымыз бірге бүрлесін дегені.

-Қалай тамаша айттыңыз, әжетай! Жоруыңыз тура келсін!

-Осы сен шынашақтай болып, сөз саралағанды қайдан білесің?-Әжем сүйсінгеннен мені мақтап жіберді.

-Сізге тартқанмын ғой, әже. Орта бойым, шырақтай жанған көзім, суырып салма өткір сөзім-бәрі сізден берілген қасиеттер.-Бұл сөзіме әжемнің көңілі көтерілгені сонша, ол бірден аңыз оқиғасын баяндауға көшті. Өзім тұспалдағандай үйін тазалап, кірін жуып, әжемнің көңілін табудың қажеті де болмай қалды. Оның аузына телмірген мен мәңгі мызғымас ұлы уақыттың тура жүз жылға кері шегініп, қым-қиғаш, алмағайып заманның көріністеріне кезек бергеніне куә болдым.

   ...Шығыс өңііріне аты аян Жанқожа батырдың мырзалығы, дархан көңілі, тіпті өнер десе ішкен асын жерге қоятын серілігі ел аузында аңыз болыпты. Батырдың елден асқан байлығы оның атағын әйгілей түсіпті. «Байлық-Алланың аманаты» деп білген Жанқожа көмекке мұқтаж жан көрсе, жәрдем беруге даяр тұратын кіісілігі зор, иманы терең жан болған деседі.  Тіпті ел арасында дау туса, кесігін Жанқожадан сұрап келетіндердің қарасы да мол болған көрінеді. Жаратушы пендесін жарылқаймын десе, қиын болып па? Бұл даңқына қоса, байдың жылқы тани білетін аса сыншылдығы ел ішіне аян болыпты. Болат тұяқты тұлпарларды қасиет көретін Жанқожа бай өзінің қыл құйрықтарының санын дөп басып айта аалмапты. Жалшыларына кең пейілділік танытып, оларды да ештеңеден кем-қор қылмапты. Патша көңілді мырзаның абыройы алыс-жақын аймақты тегіс дүр сілкіндіріпті. Біреулер оның мырзалығына тәнті болса, енді бір күншілдер сыпсың сөздің қоламтасын қыздырып, байды есекке теріс мінгізуге амал ойлап таба алмапты. Байдың асын ішіп, төріне шыққандар да мәз, оның есігінде күнелтіп, нәпақа тапқандар да риза болып, Жанқожа төрт құбыласы сай бай-бағландардың көшін бастап, дәулеті тасып жүріп жатыпты.

    Жанқожа жылқы баласын ерекше жақсы көріпті. Ол араб, түрікмен сәйгүліктерін емес, қазақтың қолтума  арғымақтарын көбейтуді қол көріпті. Содан да байдың арғымақтары бәйгенің алдын бермепті, Жанқожаның көңілі Алтайдың шыңына өрлепті.  Ертегідей ғұмыр кешкен Жанқожа аңызға айналмас па еді, кім білсін, қазақтың басына төнген кеп болып кәмпеске жылдары жетіпті.

   Енді құрылған Қызыл өкімет көшіп-қонып еркін жүрген қазақты иіріп-қайырыпты, жаз жайлауынан айырыпты, қыс қыстауын тарылтыпты. Қылышын асынып, мылтығын шошаңдатқан шолақ белсенділер екі аты, бір сауын сиыры бар кедейлердің өзін «байдың құйыршығы» деп, итжеккенге айдапты. Ол жақтан ешкім тірі қатпапты. Бұл зауал Жанқожаның басына да қара бұлт болып үйірілсе керек. Батыр, бай, әрі мырза Жанқожа қызылдың қоқаңына шыдасын ба, бір түнде ауылымен бірге жым-жылас көшіп кетіпті. Жеті  атасынан бері жинаған байлығы әлдекімдерге олжа болғанын көргенше, итжеккенге айдалып, ит өліммен өлгенше, жат елді сағалап, Қытай жағалап кетуді артық санапты. Өзгелері де бұл ақылға «мақұл» десіп, ауыл Қытайға ауа көшіпті. Ауғаны сол, жолшыбай түз тағысынан да қауіпті қарақшылармен қылыш айқастырыпты. Жауына намысын бермеген Жанқожа ауылы мен ағайынын талай қысылтаяңнан аман алып шығып, Қытай жеріне жеткен көрінеді. Қытай деген нағашысы емес қой.  Бұл жақта да басына нәубет орнапты, байдың жүзін терең әжім торлапты.  Үш әйелінен көрген он екі ұл-қызына қорған бола алмай, жазған басы әбден сорлапты. Өз елінен өгейлік көріп, бөтен жұрттан кемістік көріп, мырза жүдеп-жадапты. Ішкені ірің, жегені желім болып, тым-тым арып-ашыпты. Ат құлағында ойнаған арда көңіл батырдың қуаты кеміп, дәрмені қашыпты. Өз малына өзі иелік ете алмай, кісі елінде құты қашыпты. Байлығының көбін қытай басыпты. Жанқожаның жаннан артық көретін Бозқыран деген сәйгүлігін бір түнде жау алып, бай жер бауырлап жатып қалыпты.

-Бозқыранның кеткені-қолдан бақыт кеткені. Басынған жаудың арғымағыма мініп, алшаң басқаны-сүйегімнен өткені. Ажалым жетсе, не шара?! Мені туған жеріме, аяулы шығысыма,  қайран Ертісімнің жағасына арулап жерлеңдер. Көпке ұзамаспын,-деп ағайын-бауырларына ақыл салыпты.

-Жаның аман болса, Бозқыранның талайын тақымдап мінерсің. Қызыл өкіметтің қызуы басылса, елге де жетіп, қауыммен қауышып күлерсің,-деп ауыл ақсақалы өзі де сенбейтін жорамал айтып, Жанқожаны жұбаатпақ болады.

  Сұңғыла жаратылған, көпті көріп, терең болжай алатын Жанқожа жүзі қыртыстанып былай жауап берсе керек:

-Қызыл өкімет-қызыл өрт, сөнуі болмас таяуда. Жұбаныш айтқан сөзіңе иланбай көңілім қаяу да. Қос бүйірден  қысқан жау түбі алмай қоймас-ты. Қызыл торға түскенше, диуана болып кетсемші. Қытай азабын көргенше,  бұралқы иттей өлгенше, туған жер қойнына кірсемші!

   Жанқожаның осы сөзінен соң байдың ауылы көштің басын кері бұрыпты. Тәуекел десіп, жол азабын кешіп, көңілдерінен жұбаныш көшіп, бір түнде туған ауылдарына табан тірепті. Құсадан құр сүлдері қалған Жанқожа:

-Туған жерімде сайран күн кештім, арман не! Ертістің жағасын еркін жайладым, амал не?! Ертіске жақын бейіт көтер, тым құрыса өлгенде өзенге қарап жатайын. Бізге ере алмай, арғы жақта қалған бауырларды ойлап жатайын,-деп көкірегін кере бір күрсініпті.

   Ауыл қариясы өмірден баз кешкен ұлдың соңғы сөзін орындауға күш салыпты. Ертіс өзенінен бір шақырым жерге қазық байлапты. Алты қанат киіз үйдің орнындай жерді сайлапты. Қылқұйрықтарды тегіс байлатып, жал-құйрықтарын тұлдапты. Биенің сүтін молынан сауғызып, оны да даяр етіпті. Саз балшықты биенің сүтімен илеп, иін әбден қандырыпты. Иі қанған балшыққа жылқының қылын малыпты. Содан киіз үй пішіндес биік күмбез тұрғызыпты. Қызылдың қолшоқпарлары қанша өңмеңдесе де, Ертістің қалың орманына тасаланып, ардақты  батырларының өсиетін орындаамаққа жұмылған қаралы ауылға жақын келе аламапты.  Жанқожаның елге жақсылығы көп өткен соң ба, оны шолақ белсенділерге ұстап берген де ешкім болмапты. Дерт меңдеп, құса жеңген Жанқожа ауыл-аймағымен қоштасып, соңғы сөзін баптапты:

-Мәңгілік үйіме барайын. Жаныма тыныштық табайын. Жат жерде бақи болған бауырларыммен қауышып, бір  масайрап қалайын. Есіл Ертісімнің жағасында мәңгілік сайран салайын.

     Әулеті жылап, ағайыны нар көңіл батырды өлімге қимай, Алласынан оның амандығын сұрап жатқанда, Жанқожа тағы тілге келіпті:

-Алты қанат ақ орда болсын маған бұл мазар. Басымнан өтті хан базар! Ұрпағым, аман болсаң егер, айналып мұнда келерсің. Қызылдың мәңгі тұрмасын көзіңмен сонда көрерсің!

    «Қош!» деп үзілген қайран батыр өзі өсиет еткен сол мазарға жерленсе керек. Ауыл-аймағы оның артын күтіп, ұзақ отыра алмапты. Қызыл өкіметтің лаңынан сескеніп, Қытай асып, Үндістан жетіп, кейін Түркияға табан тіреген деседі.

  Жанқожаның мазары делінген сол бейіт Ертіске барар жолда, ауылдың оңтүстік бүйірінде әлі күнге тұр. Қанша күн жесе де, ғасыр желі кемірсе де, батырдың өзіндей мазары да уақытқа бой бермепті. Төбесін шаңырақ тәріздендіріп өрген алты қанат киіз үй орнындай аумақты алып жатқан бейіт ішіне сыр бүгіп, «ақиқатымды білер қайсың бар?» дегендей күбірлеп тұр. Иә, күбірлеп тұр. Мазарға қадам бассаң болғаны, іштей өз-өзінен жаңғырығып, өктем үннің, батыр кешкен рухты күннің елесіндей күмбірлейді де тұрады. Өзінен тараған ұрпағы келіп, сырласар сәтті күте ме  екен?!  «Қазақтың бір батыры болды ғой,»-деп өзінен өнегелі өткенін сұрап, көкірегі сәулелі жақсы келер деп күте ме? Әлде уақытта кеткен қарымтасы бардай ұдайы ұлып тұра ма? Қазағына айтар қасіретті шындығы бардай шығыстың аязы сақылдап, ақ түтек бораны бұрқылдап, Ертіс орманында қасқыр ұлыған түндерде азынау үн көтеріп, азалы дыбыс беретіні де бар. Бүгінде ел сырт пошымына қарап Шошақ бейіт атандырған сол бір мазардың жайын  бір аңыз осылай ақтарады.

-Неге бір аңыз дейсіз, әже? Әлде тағы бір нұсқасы бар ма?-Елең ете қалып, әлдеқашан суып қалған шайымды ішкен болдым. Ал әжем  кәрі жанары жалт-жұлт етіп,  сөзін бөлмей, қыбыр етпей тыңдағаныма арқасы қозып кетті ме, қоңыр үні әдеттегіден қаттырақ саңқ ете қалды.

-Иә, тағы бір аңызда бұл Жанқода батыр оқиғасы басқаша баяндалады. Оны кейінірек айтып берермін. Мүмкін, ертең келерсің.

-Әже, мен бұл естігендерімді қағазға түсіруім керек. Тамыздың соңында қалаға қайтамын. Ертең екінші нұсқасын айтып беріңізші.-Қиыла өтініп, әжемнің келісімін алдым.

-Әже,-дедім Жанқожаның дәурені жүріп тұұрған заман елестерінен шыға алмаған күйі,-әже, бірер ғасыр бұрын тусаңыз, нағыз жыршы болар едіңіз. Аңыз оқиғасының жүйе-жүйесін түрлендіре тіл бітірдіңіз. Сіз айтқан жайттар елес беріп, Жанқожаның тағдырын өз басымнан кешкендей күйде отырмын. Көп жасаңыз, әже!

   «Адам қартайғанда бір бала» деген қазақ сөзінің шындығы мың батпан. Менің мақтауымнан әжемнің көңіл құсы шарықтап, шабыт құсы қолына қона қалды.

-Жә, мақтап қоймадың ғой. Ендеше, екінші түрін де тыңда. Ана дәптеріңе керектісін жазып ал. Менің аузыма қарап аңқиып отыра берме!

   Қағаз-қаламымды ыңғайлап, жиналмаған дастарханның бір шетін ысырып тастап, отыра қалдым. Құлағым түрулі, көкірегімде Жанқода батыр заманы сайрап тұр. Тек бұл екінші нұсқадағы аңызда батыр өлмей, бар арманына жетсе екен.

-Бұл аңызда да баяғы Жанқожаның жайы баян болады.-Әжем тамағын кенеп қойып, шешендік дағдысына басып, сөз арасында ыңылдап, бәсеңсуді білмей,  сөзін сабақтап әкетті.

   Қара Ертістен қанып ішкен найманның бір баласы Жанқожа малы мыңғырған, ұл-қызы өсіп-өнген ошарлы әулеттің тірегі болған көрінеді. Төрт түлігі сай, көңілі жай мырза Жанқожа дүркіреп дәурен сүріпті, пәрмені алыс-жақын атырапқа бірдей жүріпті. Бәрінен бұрын оның батырлығы елдің еңбектеген баласынан еңкейген қартына дейін мәлім болыпты. Кешегі ақтар қашып, қызылдар қуған аумалы-төкпелі заманда батыр ауылын ақтың табанына таптатпапты, қызылдың қысымына ұшыратпапты. Сөйтіп жүргенде, Кеңес өкіметі орнап, кедейге теңдік беру ұраны көтеріліпті. Орта дәулеттілердің өзі байға саналып, итжеккенге айдалып жатқанын көрген мырза өзіне бір тықырдың таянғанын іші сезеді. Кедейлер тегіс «Кеңесті қолдаймыз» десіп, байекеңе қорған болар тірі жан қалмапты. Ірі байлардың мал-мүлкі кәмпескеленіп, өздері жалаңаш-жалпы Сібірге айдалғанын естіген Жанқожадан маза қашады. Сенімді адамдарымен ақылдасып, ақыры бір шешімге келеді.

-Қан да төкпейміз, жан да бермейміз. Ата-бабамыздан қонған дәулетті өзгелерге үлестіріп қойып, қарап отырмаймыз. Қызылдың қылышынан қорқып, барымды тонатып, қалтырап итжеккенге айдалып бара жатсақ, жеті ұрпағымыздың сүйегіне таңба болмай ма? «Азаматым, батырым» деп отырған өкімет жоқ. Ендеше, неден тайсаламыз? Жол біреу-ақ: түн жамылып елден кету.

   Қулығына құрық бойламайтын Жанқожа байлығын сақтап қалудың амалына көшеді. Алыс-жақынға кісі салып, «Жанқожа ауыр науқасқа шалдықты. Төсек тартып жатыр,»-деген қауесет таратады. Сөйтіп, қолындағы жылқысының құйрық-жалын күзеп, биенің сүтін мейлінше жинатып, мазар салу ісін бастап жібереді.

-Тірі адамға мазар тұрғызғаны қай сасқаны?

-Азамат тірі тұрып, атын тұлдаушы ма еді? Жаман ырым бастапты,-десіп ел іші алып қашпа сөзге толыпты.

   Бірер күнде  алты қанат киіз үйдң орнындай бейіт құрылысы басталып кетіпті. Саз балшықты биенің сүтімен илеп, иі қанғанда аттың жал-құйрығынан кірпіш қалап, бейітті көтере бастапты. Дүрбелең заман болса да, Жанқожаның көңілін сұрап көп адам келіпті. Келсе, байдың нұрлы жүзі қуарып,  өшіп бара жатқан шырақтай дімкәс халін көргендер жандары ашып, бауырлары езіліпті. Тірі жанға қысастық көрсетпеген әділ де мейірімді бай алмағайып заманның құрбаны болып бара жатқанын көргендер көңілдері босап, Алладан Жанқожа үшін дұға тілепті деседі.

   Не керек, межелі күні мазар құрылысы аяқталыпты. Кенеттен халі нашарлаған Жанқожа о дүниелік болған көрінеді. Шариғат шарттарын толық сақтап, арулап жерлеуге орыс өкіметінен тайсақтап, батырды жер қойнына берген күні ауылы белгісіз бағытқа із суытыпты. Тіпті  соңынан мылтықтарын шошаңдатып қуа шыққан қызыл әскерлерге де  ұстатпапты.  Көне көздердің айтуынша, елден жыраққа кеткен байдың аулын Жанқожаның өзі бастап шыққан тәрізді. Ол бар алтын-күмісін өзі салдырған бейітке жасырып, адам қабірі тәріздендіріп тығыпты.  «Адам жерленген» десе, мұсылман қауымның қабірді ашып, аруақты қорламайтынын жақсы білетін Жанқожа  осылайша қазынасын Қытай асыра алмасын біліп, туған жеріне көмбе етіп жасырыпты. Заман тынышталса, айналып келіп, байлығын қайта иемденбек ниеті болса керек. Алайда Кеңес өкіметі түбегейлі орнап, байларды тегіс кәмпескелеп, өз саясатын күшейте түседі. Қызыл өкіметтің құқайынан жасқанған Жанқожа байдың ұрпақтары да жасырулы көмбеге батып келе алмапты деседі. Бұл қауесет ел арасына тарағанмен, алтын іздеп, қабірді ашуға ешкімнің дәті бармапты. Егер шынтуайтында адам жерленсе, қабір ашқандар ел арасында тұрақтай алмасы анық. Содан да болар, Шошақ бейіттен қазына іздеп, оны аударып-төңкеріп қазыпты дегенді әлі естіген жоқпын. Не болса да, екі аңыз да алаасапыран заманда тұрымтайдай тозып кеткен, елінен пана таппай безіп кеткен боздақтың тағдырын бейнелейді.

-Солай, балам,-деді әжем Жанқожаның қасіретін өзі шеккендей терең  күрсініп. –Бұл замана сағаты кімдердің басынан соқпаған? Кімдердің бақыт дәуренін келте етіп, кімдердің шырақты шағын тонаған?  Ауыл шетінде шошайып тұрған сол бейіт Жанқожаның басына туған теперіштен сыр шертері анық. Аңыздың ақиқат екендігінің айғағы-жауынға да, желге де жүз жылдан астам төтеп беріп келе жатқан төзімді ғимарат. Жеті-сегіз метрдей биіктігінен болар, бейітке аяқ басқан адам әлдебір зор айғайдың елесін естиді.

-Әже, сол бейіт біздің үйдің тура желке тұсында. Бұл аңызды бұрын-соңды қысқа түрін құлағым шалған. Бірақ дәл бүгінгідей әсерленген емеспін. Сізге көп рахмет! Әсірелеп айтып, менің  қиялыма шабыт қосып қойдыңыз. Әр жерін бір түртіп жазғаным болмаса, негізінен бәрін жадыма тоқыдым.

-Е, е, бұрыннан білетін болсаң, мен несіне мына жерде сайрап отырмын? Әдірем қал, бекер жақ талдырып...

-Әже,  үстірт қана құлағым шалған қысқа сөз сіздің баяндауыңызға қалай жетсін? Сіз өте-мөте бейнелі жеткіздіңіз. Құрғақ мазмұнын емес, оқиғаны түрлендіріп  толғайсыз. Сол үшін тапжылмай отырып тыңдадым ғой.

-Ауызғы екі бөлмені жуып қояйын. Кешкі ас ішкенде салқындап, жақсы тұрсын,-деп тысқа ұмтылып едім, әжемнің көңілі біржолата жай тапты. Еден жуып жүріп, екі аңыздың біріне көңіл тиянақтаттым. Алғашқы нұсқадағы Жанқода шынымен де батыр, парасатты, мырза адам. Туған жерін сағынып, құсадан мерт болған қазақ қаншама?! Солардың бірі Жанқожа тәрізденіп, қабірде алтын емес, батыр жерленгеніне сенімім арта түсті. Ауызғы екі бөлмені тап-тұйнақтай етіп жуып, салқындатып қойған соң, кетуге ыңғай білдіріп едім, әжем сұрақ қойып, тоқтатып тастады:

-Айтпақшы, осы айтқандарым кәзитке шыға ма? Әлде әншейін бос дүние ме?

-Газетке мақала етіп жазамын. Мүмкін археологтар келіп зерттесе, қай аңыздың ақиқат екені мәлім болар еді ғой.-Жауабым әжеме түсініксіздеу болған сияқты.

-Арколоктар не істейді? Алтын болса, қазынаны көтеріп кетер.

-Әже, археолог қарақшы емес, олар көмбелерді зерттейтін аарнайы оқыған ғалымдар-Осы сөзімнен соң әжемнің түсінгенін байқап, жылы жымидым. Кенет санамда бір ой жарқ етті. Неге аңызды айтып берген әжемді суретке түсіріп алмасқа? Бәлкім, газет бетіне де суретімен шығып қалар. Ойымды әжеме айтып едім, құптай жөнелді. Бірақ суретке түсудің машақаты көп екенін мүлде ескермеппін. Әжем тойға барғанда киетін киімдерін ілулі тұрған жерінен алғызып, өзін киіндіруімді бұйырды. Шашын қайта тарап, әдемілеп өріп, аппақ кимешегін киген кезде ғана «суретке түсуге дайынмын» демесі бар ма?Байбалам салып, суретке емес, тарихи құжатқа түсетіндей болып ентігіп отырғанда, Тоқабай нағашым келіп қалды.  Әжем екеуміздің жау шаппай жаныққан түрімізге қарап, мырс етіп күлді де, кешкі астың қамын жасай бастады. Мен әжемнің оюмен зерленген мәсісін сандық түбінен әрең тапқаным бір бөлек, оны әжемнің аз қимылдайтын аяғына кигізе алмай қара терге түстім. Ақыры әжемді қазақы киімімен, оюлы мәсісімен бірнеше рет суретке түсірдім де, кешкі қарбалас тірлігі басталған ауылды қақ жарып, төмендегі өз үйіме бет алдым.

   Аулаға кіре беріп едім, апамның «ау-хау» деп бұзауларын шақырып тұрғанын көрдім. Қолғабыс етпек болып елп ете қалдым.

-Бұзаулар шақырғаныңызға келе қоймас. Барып айдап келейін,-деп анам меңзеген тұсқа жүгіре жөнелдім. Байқасам, тура Шошақ бейіттің астыңғы жағында жайылып жүрген бұзаулардың үстінен түскен екенмін. Оларды дереу айдап қайтпақ болдым да, ішімнен бір дауыс бейітке шақырғандай болды. Бұрын жазғы ыстықтан қашқан сиырлардың көлеңкелейтін жері осы  болатын. Енді есігіне ағаштан жасалған шиті қойып, байлап-матап, мал кірместей етіп жауып қойыпты. Кім болса да,  аңызды білетін біреу болар. Ағаш есіктің бер жағында тұрып, ішке көз салдым. Кірпіштері аздап мүжілсе де, уақытпен тайталаста жеңіле қоймаған. Шаңырақ пішіндес төбесі ашық. Жанқожа батыр туған жердің ауасымен тыныстап жатайын деп аманат еткен болар. Бейіттің ішінде тірі жан болмаса да, өз-өзінен жаңғырығып тұр. Қабір ашылып, ішінен Жанқожа бай атып шығып, ақиқатын жайып салардай сескеніп қалып, етекке қарай жүгіре жөнелдім. Жаңа ғана үшеуі бір шидің түбінде түртінектеп тұрған бұзаулар жым-жылас жоқ. Сағым ба, әлде жын ба? Олар да мен сияқты Жанқожаның бейітінен қорқып қашып кетті ме? Қашса, қай жақты бетке алды? Бейіт тұрған төбеге қайта шығып, етекке көщ салдым. Үш бұзау ауыздары сүттен көпіршіп, енелерін еміп тұр. Жанұшыра сиырларға жүгірдім. Өрістен ерте келіп, бұзауларын тауып алған түрлерін қарашы. Анамнан оңбай сөз еститінімді сездім, өйткені менің апатайым қаймақ қатқан қою  шай ғана ішеді. Қара шай ішу анама жоқшылықтың белгісіндей көрінетін. Бір-бірінен ажырамаған сиырлар мен бұзауларды зорға дегенде қора жаққа айдап әкелдім. Қораға жеткенше бұзаулар енелерінің желіндерін қақтап еміп үлгерді. Қарсы жолыққан апам маған ашулы көзбен бір қарады да:

-Бүгін күндегіден көп емген бұзаулар тышқақ тиіп қалмаса болды. Қарап отырып, үш бұзауды өлтіріп алмасақ...-Сөзін аяқтамай, өзінің де қара шай ішуге құлқы жоғын анық байқатқан анамның соңынан еріп, үйге келдім. Кінәмді қалай жуарымды білмей:

-Көрші Нұрзила апайдан сүт сұрап келейін бе?-дедім жуас үнмен.

-Сұрама. Бір күн қара шай ішсек, қатып қалмаспыз.

   Кейісті қабақпен ұсынылған қара шай сіңіп жарытпады. Ауыл өрістен қайтқан малдың тұяғынан көтерілген ақ шаңға бөгіп тұр. Оған масаға қарсы қойылған түтіндер қосылғанда, Жидлі бейнебір тұманның тұтқыны болған меңіреу мекендей сезілді. Ұзын сирақ су масалары кешке шабуылды күшейткен, сондықтан да сыртта ұзақ тұра алмай, бөлмеме қойып кеттім.  Ілияс Есенберлиннің «Жанталас» романын аштым да, келген жерден ары қарай оқи бастадым. Неге екені белгісіз, ойым басқаға ауып, көзім сүріне берді. Кітапты жауып қойып, еріксіз Жанқожаны ойладым. "Сені«і де жанталас еді ғой, Жанқожа?!Байлық жиғаның үшін қоғамға жау танылдың. Туған жерден қуылып, ақыры дертті болдың. Дәулетің ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетті. Атамекеннен топырақ бұйырсын деп жанталастың. Арпалысып көзің тіріде мазар салдырдың. «Ертістің жағасында кең тыныстайын,»-деп өсиет қалдырдың. Бейітің тұр төбе басында шошайып, ішіне сыр бүгіп. Жүз жылдан астам уақыт жасырғаның көмбе ме, әлде қабір ме? Көксегенің байлық па, әлде қасиет, қадір ме?»  Аңыздың алғашқы нұсқасын өнеге тұтып, ой айдынында жүзіп жүріп, кірпігім айқасып кетті.  Ойға беріліп, тұнжыраған қалпымды байқап, Айдана да күндегідей әзілмен бастырмалатып, мазамды алмады.

   Түн патшалық құрғанда, адам баласына сыйлар тылсым құпиясы түс секілді. Өйткені, адам қанша айлакер, қаншама ақылды болса да, өз түсінің сценарийін ешқашан өзі құра алмайды.  Көзің ілінген сәтте «түс» деп аталатын елестер әлеміне қойып кетесің. Ол елестердің кейбірі сандырақ тәрізді, енді бірі алыс арманға жетелеп, жаныңа нұр құяды.  Ұйқы аулына саяхаттаған сәтімде тұнық үш бейненің қатарынан табылдым. Мына қос бұрымына моншақты шашбау таққан ару жамандықты көрмес үшін жанары семіп қалған  әнші қыз. Оның ар жағында боз қырау түстес тұлпар мінген, дулығасы күнге шағылысып, сауыт-сайманы айбынын асырып Жанқожа батыр тұр. Алып тұлғалы батырдың даусы да зор екен.

-Мен-Жанқожа батырмын. Ертістің таза ауасы бойымды сергітіп, мәңгілік мекенімнен бүгін суырылып шықтым. Сендерге «Қызыл өкімет мәңгі тұрмайды» демеп пе едім?

-Иә, батыр аға, дұрысын айтқансыз. Бүгін ақтар да жоқ, қызылдар да ғайып. Мүлде басқа заман орнады.Жаңа заман Тәуелсіздік деп аталады. Содан да зағип көзіме қайта киелі жарық себезгілеп, дүниені жанарыммен шарлап мәзбін.-Сұлу қыз батырға иіліп, ілтипат көрсетіп еді, ол ат үстінен ырғып түсті.Таудай денесімен осыншама шапшаң қозғалғанына қарап, қайран қалып мен тұрмын.

-Мен де Жанқожамын,-деген айбарлы дауыс естілді желке тұсымнан. Зәре-құтым қашып, көзімнің құйрығын салып едім, асыл шапан киген жүзі жалынды жан екен.

-Заман тынышталғанда, қазыннамды алуға ораламын дегенім бар емес пе? Міне, бүгін сол сөзімде тұрып, бейіт басына бара жатырмын. Қазынаға қарық боламын,  ғасыр іздегенімді бүгін тауып, шат-шаадыман боламын!-Жоқ іздеген Жанқожаның шаңқылдаған күлкісі  тым үрейлі естілді. Сұлу қыз қайта соқыр болып, жан-жағын қарманды да қалды. Батыр Жанқожа қайтадан арғымағына қарғып мінді де, қыран даусымен саңқ етті:

-Байлық кімнен көшпеген? Құлқынның құлы болған ер өспеген. Нағыз Жанқожа мен болам! Егемен  елімнің ері болам! Сұлу қарындасым, жанарыңды бүркеме! Жамандық жоқ енді бұл өлкеде!

   Батырдың сөзінен соң соқыр қыз  жанарынан алтын сәуле шашып, келбетті батырға қарай жүрді.

-Батыр аға, оятып алған біздерді қара қызға бата беріңіз!-деді мен тұрған тұсты нұсқап. Мен қобалжудан қалтырап кеткен қолымды жая бергенімде, сәйгүлігінен секіріп түскен Жанқожа бабам да алақан жайды...

   Батырдың батасын алып үлгермей, шырт ұйқыдан оянып кеттім.  Кешке үйге ұрланып кірген қара мысық өзіне жайлы жер іздеп, менің төсегіме ырғып шығыпты. Қаһарман бабамның батасынан құр қалған мен мысыққа ашуланып, оны желкесінен алып, әудем жерге серпіп жібердім. Ұйқым шайдай ашылып, ойға баттым. Ел ішіндегі аңыздарды жинаймын деп, өзім сол әпсана кейіпкерлерімен қоян-қолтық араласып, құрбы болып кетпесем  жарар еді. Қап, батырдың батасынан құр қалғаным-ай!  Түсімде көргендерімді қайта есіме түсіре бастадым. «Бізді оятқан қара қыз» деді ғой. Өздері маған риза көрінді. Иә, иә, разы болмаса, тұлпарынан қарғып түсіп, маған бата беруге ыңғайланбас еді ғой. Өздері жайлы жазғанымды қалайтындары сөзсіз. Тосыннан  найзағай ой жарқ етті. Мен болашақта тек қана қазақ тілі мұғалімі емесе, жазушы болуым керек. Иә,  жазушы боламын. Ел аузындағы аңыздарды тірнектеп жинап, кітап кейіпкерлеріне айналдырамын.  Аңыздың астары-ақиқат. Ақиқатты қазу, түбінде жазу-менің парызым. Осы асқақ ойға бекіп,  ауыр аманатты қабылдап алғаныма еш өкінбестен, таңның ағарып атуын кірпік ілмей күттім. Дәл осы таңнан менің биік мақсатты, асқақ арманды жаңа өмірім басталамақ.

   Жамандықтан жасқанып, жанарын шел басқан ару қыз, туған елінен қуғындалып, құсадан кеткен Жанқожа батыр, сендер менің кейіпкерім боласыңдар. Тек түсіме кіруді ұмытпаңдаршы! Әйтпесе арманға толы менің жанарым мөлдір шыққа шылануы мүмкін. Ұмытпаңдар мен!

   Әжемнен естіген аңыздарымды жүйелеп жазып, тамызды тәмам еттім. Қалаға кетерден бір күн бұрын әжеме арнайы барып, қоштасып шықтым. Мен өтінбесем де, әжем құмалағын шашып жіберіп, «маңдайың жарқырап тұр екен. Сен алақандай ауылға сыятын қыз емессің. Алдың-жарқын, беталысың-байтақ,»-деді астарлай сөйлеп. Ертеңіне ауылға шақыртқан таксиші таң ағара жетіп келді. Үй-ішіммен қош айтысып, көлікке отырдым. Тағы да Шошақ бейіт жақтан өтіп барамыз. Бұл жолы күбірлеп, бетімді сипадым. Көлік жүргізуші жаңғырыққан музыканы баяулатып қойды.

   Үш түрлі аңыз жүрегімде оянып, Жиделіден Өскеменге қарай жол тартқан менің көңілімде атой салып бара жатты...