Сәскеден кешке дей

(әңгіме)

Алматының күнделікті мазасыз тірлігі басталып кеткелі қашан. Күн сәскеге таяп қалды. Қытай қорғанындай болып шұбатыла салынған зәулім тұрғын үйлердің ортасында орналасқан балалардың ойын алаңы әдеттегідей у-шу. Алаңсыз асыр салған бүлдіршіндердің нұрлы жүздері бейбіт, мамыражай өмірдің куәсіндей болып, жүрекке қуаныш ұялатады. 

Сақал-шашын әлдеқашан боз қырау шалса  да қарттыққа бой алдырып, белі бүгіле  қоймаған Бектұр ақсақал кішкене немересін ойын балаларына қосып, өзі есік алдындағы орындыққа жайғасты. Бар қызуын Жер-анаға аямай төккен күн көзінен жасырар, кіре берістегі дәліз іспеттес өріле өскен жүзімдік асты жанға сая беріп тұр. Тақырлап алған басын көлдей бет орамалымен жайлап қана сүртіп өткен қария көк күмбезіне көз жіберді. Аптап ыстықтан өңі оңып кеткен аспанда жел ұшырған түбіттей бірер шөкім бұлт ілініп қалыпты. Туғалы бері табиғатпен біте қайнасып, оның қандай мінезіне де қанық болып алған қарт: «Не де болса бұл алаудың соңында бір жылауы болады-ау, қара дауыл мен қалың нөсерді шақырғандай ғой мына жарықтық күннің райы!» деген болжамын күбірлеп қойды. 

Бос отырған адамның ойы шартарапты кезбей ме?!  Алғаш ауылдан Алматыға келгенде ат-нөпір мәшинелердің ырыл-дырылынан құлағы тұнып, мазасы кететін. Әрі мына зәулім үйлер де еңсесін басып, берекесін алатын. Құдай қосқан қосағы өмірден өтіп, жалғыз ұлы қалаға алып келген сол кездері екі қолы алдына сыймай, қаланың шуылынан күйі қашқан соң, қайтадан елге тартып кетпекші болып бірнеше рет оқталған да еді.  Баласы көнбей қойды. «Онда сағынып отырған кіміңіз бар? Қартайған шағыңызда жападан-жалғыз қалай өмір сүресіз?!» деген... 

«Расында, бұрынғыдай ел бар ғой деп жүріп кететін кез емес. Өзімен замандас, құрбы-құрдас шал-кемпірлердің қатары сиреп кеткелі қашан! Жастар жағы болса мына қию қашқан заманда тұрмыспен жағаласып, күндерін зорға көріп жүр. Тіпті, асылында, мұны онда кім сағына күтіп отыр дейсің?!»...

Осы бір соңғы мыстан ой жүрегіне шаншудай қадалғалы көп болды. Қайталап есіне түскен сайын дегбірі кетіп, жұрт арасында отырып жетім қалғандай сезінеді өзін. «Артымда қалған жалғыз тұяқ өзіңсің...» дейтін еді марқұм әкесі, «Жалғызым-ау, аман болшы...» деп кемсеңдейтін кейуана анасы. Енді міне, өз ұлы да «Жалғыз қайтпексіз...» дейді! Неге жалғыз?! Әкеден жалғыз болғанымен, атадан жалғыз емес еді ғой?! Немере ағайын-туған, нағашы-жиендер бар емес пе? Ал, ұлы мен қызы, немерелер, жиендері ше? Ендеше неге жалғыз болады?.. 

Кеселді дерттей жабысып, жанын жегідей жеген осы жалмауыз сауалдан құтыла алмай-ақ қойды-ау! Әлде адам қартайған сайын уайымшыл, секемшіл бола бере ме, қалай?! Әйтпесе не ішем, не жеймін дейтін емес. Құдайға шүкір, ұлы жоғары қызметте. Жолдастарына сыйлы, елге абыройлы көрінеді. Келіні Ирина да бетіне қарап көрген жоқ. Салқындау болса да бір қалыпты қарым-қатынасынан жаңылған емес. Енді не жетпейді?! 

Әйтеуір жүрегі құрғырды бір мазасыздық билеп алған. Марқұм әйелі де есіне жиі түсетін болып алды, ұйықтаса  түсінен   шықпайды. Оған қоса туған жерін, елдегі қалған-құтқан жора-жолдасты сағынады... Жалғызсырайды, жабығады... Бар ермегі, бар айналдыратыны  демалыс күндері балабақшаға бармайтын анау бейқам жүрген жаман немересі мен шеті-шегі, түбі жоқ ой ғана! 

Кейде осының бәрі ұлының мына тұрмысынан ба дейді. Барлығы дайын, барлығы тап-тұйнақтай. Қолыңның ұшын тигізетін бірдеңе болсашы! 

Ұлымен де, келінімен де ашылып сөйлесетін күн некен-саяқ. Таңның атысы, күннің батысы жұмыстан қолдары бір босамайды. Қызметтерінен қолдары қалт етсе «анамен кездесу керек, мынамен өткендегі шаруаны шешіп алу керек!» деп мұрындарынан шаншылады да жүреді. Бір мылқау тірлік! Сонда бұларға не жетпей барады, кімді асырай алмай әлек болуда?.. 

Үлкен немересі Сережа болса оқуын Мәскеуде бітіріп,  сонда қызметте. Үй-жай, керек-жарақтың барлығымен әкесі қамтамасыз етіп қойған.   Онсыз да сирек келетін ол соңғы бір қатынағанда   лақтай ойнақтаған, сәндеп қойған қуыршақ сияқты мәскеулік Наташа деген қызды әкеліп, таныстырып, «болашақ келіндерің» дегендей қылып кеткен-ді. Жалпы көйлегі көк, уайымы жоқ! Мыналардың жанталасып асырай алмай жүргендері анау жаман боқташақ пен қаусаған шал ма, сонда?!

Баяғыда ғой, өздері жас болғанда дүние де тапшы еді, тұрмыс та ауыр еді. Бірақ анау жетпейді, мынау керек еді деп болмашыға бастарын ауыртпайтын. Ішіп-жемі жеткілікті болса, киім-кешегі бүтін болса қандай да бір ауыр жұмысты опыра істейтін, берген еңбекақыға күнін көріп қана қоймай, ойын-сауықтан да ажырамайтын! Ал, бұлар өздері тойса да көздері тоймайтын болып алған ба дерсің?.. «Апырмай, тіпті ашкөзденіп, боқ дүниеге құнығып бара жатқандай ма, қайтеді-ей!» деп күрсініп қойды қарт.

Осы ұлы сағынта, сарғайта дүниеге келгенде бұлар атойлап тың игеріп жатқан-ды. Жаңадан құрылған совхоздың жерін таспадай тіліп жүрген озат тракторшы еді Бектұр. Көптен күткен перзентің дүниеге келді дегенде алғашында абдырап қалған. Әйелінің босанғанына таң қалғаннан емес, әрине! Той-томалақты былай қойғанда жаңа босанған әйелі мен мына шаранаға қажетті заттарды таба қою да оңай емес, соғыстан кейінгі енді ес жиып келе жатқан уақыт еді ғой!.. Осы күнге деп сақтаған азғантай жиған-тергеніңе керегіңді сатып алудың өзі қиын. Оның үстіне құмырсқаның илеуіндей болып топырласып тұрып жатқан жұмысшы барактары анау!..

...Алайда шақшадай басын шарадай қылған бұл мәселелер тіпті оңай-ақ шешілді! Баланың керек-жарақтары өз алдына, «интернационалдық семьяда» өмірге келген сәби үшін деп совхоз басшылығы алғашқы жаңа үйлерінің бірін беріп, шілдехананы жаңа клубта дүркіретіп той қылып өткізіп еді-ау! Шілдеханада балаға  ат қою қызу талқыланғанда әйелінің бастамасын жолдастары бір ауыздан қолдай келе «күн көсемнің» құрметіне Владимир деп атаған... 

- Деда, а, деда, кушать хочу! – деген немересінің дауысы Бектұр қарттың шарықтаған ойын шорт үзді. Үсті-басы шаң-топырақ болған немересі жирен шашы жалбырап қасына келіп қалған екен.

- А, сейчас, сейчас!.. Пошли, пошли.., - деп қалбалақтай орнынан көтерілген қарт немересінің үстін қаққыштап әлек болып қалды. Бойын тіктеп аспанға көз салып еді шілденің күні шақырайып қақ төбеге келіпті. Бет орамалымен бусанған басы-мойнын сүртіп жатып бағанағы түбіт бұлттың қалыңдап, ақ мамықтанып қалғанын көрді... 

Үйге кірген соң Бектұр ақсақал ауызғы бөлмедегі қабырға сағатына қараған. Кішкентай Сашка дәл түскі ас ішетін уақытында келген екен. Күнделікті әдетінен титтей де жаңылмапты. 

Сырттан кірген адамға қоңыр салқын үйі іші бейне бір пейіш іспетті. Даладағы ыстықтан дем алуы қиындап ентіге кірген қарттың кеуде сарайы тарс ашылып, тынысы кеңіп сала берді. Немересінің кір-қожалақ киімдерін шешіп шетелдік кір жуғыш мәшинеге салды да, қажетті уақытына бұрап қойды. Қалғанын мәшиненің өзі істейді. Жуады, сығады, кептіреді. 

Шіркін, кемпірі байғұс осының бірін де көрмей кетті ғой! Өмір бойы совхоздың жұмысына жегілді. Одан қолы босай қалса болды тырбаң-тырбаң етіп үй ішінің бітпейтін күйбең тірлігіне кірісетін: кір жуатын, тамақ істейтін, бау-бақшаға, азғантай қара-құраға қарайтын. Бала тәрбиесінің машақаты өз алдына бір төбе. Бір сәтке дамыл көрмейтін, жарықтық. Мына тірлікті көрсе ол, әй, шыдап отыра алмас еді-ау!.. Онда бұл үйдегі мәшине атаулы пайдасыз болып қалар еді...

Немересіне таза киімдерін кигізген соң қарт шетелдің қалбырдағы дайын тамағын шыжылдатып ысыта бастады. Ұлы мен келінін күтсе бала аш қалуы мүмкін. Олар кейде түскі тамаққа келмей сол жақта жүрек жалғап жүре береді. Келіні шаршап келгенде, тіпті осы дайын тамақты ысытып жеуге мұршасы келмей, асханаға тапсырыс беріп тамақ алдырады. Ондай асхана-мейрамханалар тәуліктің қай кезінде болсын ыстық тамағын дайындап әкеп беріп отырады. Ақшасын төлесең болғаны. Сондықтан ба, келінінің қолдан тамақ пісіруі де сирексіп кетті. Ал, шалдың болса қолдың тамағына аңсары ауып-ақ жүр...

Сашканы тамақтандырып болып түскі ұйқыға жатқызды да, өзі сүт қатқан қою күрең үнді шайын сораптап, рахаттана ішуге кірісті.

«Біздер коммунизм орнатамыз деп жанталасып өмірімізді өткізіп едік-ау. Қазіргі балалар одан ат тонын ала қашып, қайдағы бір беймәлім, белгісіз бағытқа ұмтылуда. Тәуелсіздік алдық, қазақ еркін ел болды дегенге де үш-төрт жыл өтті. Сол сөзге масайрағаннан басқа, ауыз тұшынып айтатын ештеңе жоқтың қасы! Теледидар қараса да, газет-журнал оқыса да, көрші-қолаңмен тілдесе қалса да еститіні, көретіні тапшылық, жетіспеушілік, әйтеуір арық атша тұралаған бір заман!  Ондаған жылдар бойы жұмыс істеген жүйе быт-шыт болып, колхоз-совхоздар тарап, зауыт-фабрикалар тоқтап қалды, талан-таражға ұшырап жатыр... Соған қарамастан аға ұрпақ алға қойған асқақ арман, шексіз үміт адыра қалып, қазіргі уақытта тіпті келекеге айналып барады...

Сол жаңағы тың игеру жылдарының өзі неге тұрады? Үкіметтің, партияның тапсырмасымен барша ел осы ұлы іске жанын сала кіріспеп пе еді?! 

Зайыбы Надежда Петровнаны алып бұл да сол «майданға» ұмтылған болатын. Адам қаны судай аққан сұрапыл соғысты бастан өткерген сарбаз үшін бейбіт өмірдегі еңбек майданы деген не, тәйірі!  Әрі ағайын-туыстың күнделікті пышту-пышту сөзінен, кейде тіпті ашық қоқан-лоққысынан бас сауғалауға бұл да бір себеп болғандай еді...

 

* * *

 

Бектұр колхаздағы жеті жылдықты тәмамдаған соң, аудан орталығындағы орта мектеп-интернатта оқып жатқан. Екі аралықтың шалғайлығынан ауылға тек каникулдарда ғана келетін. Онда да колхозға азық-түлік, хат-хабар таситын дүкенші не пошташының арбасына мінгесе кететін, немесе ел жақтан қатынаған кісілердің қыста ат-шанасына, жер қарайғанда ат-арбасына жармасатын. Әкесімен сыйлас, көңілі жақын ағайынның атқа мінгестіре кеткен кездері де болды. 

Сол әупіріммен жеткен демалыс күндерінің дені кемпір-шалға үй шаруасына жәрдемдесумен өтеді. Кешке қарай өз құрбыларымен ауыл клубында ойын-сауық құратын, алтыбақан тебу, ақсүйек ойнаудың қызығына бататын.

Сондай кештердің бірінде көңілді жастардың шетіне имене келіп қосылған бойжеткенге көзі түсті. Мұндай жиындарда бұрын көрінбеген қызға бозбалалық әуестікпен бірден көңіл аударған. Ай сәулесінің жарығымен бет-әлпетін анық көре алмады. Бірақ шырамытатын секілді.

- О, бүгін бізде той! Алтыбақанға Аққағаз келді!

- Мәссаған, мынау шынында үлкен жаңалық қой!

- Ал, қане, Аққағазбен алтыбақанға шығатындарың оң жаққа тұра қойыңдар! - деген бозбала-бойжеткеннің жарқын дауыстары естіліп те қалды. 

«Аққағаз» деген атты қайталай түсті де, көз алдына ауылдың шетін жанай ағатын Ащысудың жарқабағының етегін баса жапырайып жататын ескі кепе, сол кепенің жазда көлеңкесінде, көктем мен күзде күнгейінде тапжылмай отыратын дімкәс Бағила кемпір, сол кепенің маңайында тұлымшағы желбіреп ойнап жүретін қыз бала қылаң беріп өтті. Жазды күні таңертеңнен қара кешке дейін Ащысуды шалпылдатып жататын ойын баласы кезінде, өрістен қайтқан сиырлардың алды болып жаман кепеге қарай өңмеңдей жүгіретін шаңырақ мүйіз қызыл қасқа сиырдың тайыншадай бұзауын қораға қайырып кіргізе алмай әлегі шыққан сол  қызға бірнеше мәрте көмектесекені де бар. Бір жолы арамқатқыр қасқа бұзау аяғын басып кетіп бір аптадай ақсаңдап жүргені де есінде. 

Аяғын баса алмай отырып қалғанда енесімен шұрқырай табысып, аштан өліп бара жатқандай ашқарақтана еміп жатқан бұзауды тастай сала жүгіріп жеткен қара қыз бұзау тұяғы ойып түскен жарадан ағып тұрған қанды көріп жылап жіберген. 

- Өй, неменеге жылайсың, сенің емес, менің аяғымды басып кетті ғой жынды бұзау, - деп аяғын ұстап отыра беруге намыстанып тұрып кеткен. Аяғы қан қақсап тұрса да тістене жетіп, емшекке сүлікше жабысқан бұзаудың бас жібінен тарта енесінің бауырынан жұлып алып, екінші қолымен құйрығынан бұрай сүйреп қораға әрең кіргізген.  Сол қара қыздың жаны ашып жылап жіберген бейнесі қазір де көз алдына келіп, біртүрлі елжіреп кетті. 

- Аманбысың, қарындасым?!

Бозбала-бойжеткеннің бүкіл назары өзіне ауып, содан қысыла күлімсіреп тұрған орта бойлы, талдырмаш қыз ыңғайсыз жағдайдан шығатын мүмкіндік туғанына қуанғандай «Армысыз, аға!» деп сергек үн қатты. 

 

         - Алтыбақанға келіп мыналарды бір жарылқап тастадың ғой! - деп әзілге сүйей бергенде:

         - Әй, қолға түсе бермейтін қымбат дүниедей таңсық жандар едіңдер, бүгін құмарларың қанғанша алтыбақан тепкізіп, сауаптарыңды алайын, - деген қағілез Ерсайын екеуін қолынан алып, әй-шәйға қаратпастан алтыбақанға сүйрей жөнелді.

         - Жолдан былай тұрыңдар, өңкей шуылдақ! – деп алдындағыларды кие-жара алтыбақанның жанынан бірақ шығарды.

 

         - Әй, арқан май құйрықтарыңды мүйіз қылып тастаған шығар, түсіңдер қане! – деген бойы алтыбақанда отырғандарды түсіріп жіберген Ерсайын Аққағаз екеуін мінгізіп те үлгерді.

         - Ал, қане, Аққағаздың дауысын естиік!

         - «Әу» деп жібер, Аққағаз!

 

         - Бектұр да қаражаяу емес қой, Бектұр бастасын!

         - Ойхой, екеуінің жараса қалуын-ай! - деп  жан-жақтан жамырай көтермелеп әкеткенге жас жігіт алғашында тосылып та, қысылып та қалған. Тербетіле бастаған алтыбақанның арқанынан бір қолымен ұстап, екінші қолымен етегін қымтап жатқан Аққағазға:

         - Қандай ән айтамыз, қарындасым? – деді сәл қобалжыған дауыспен. 

Бойын тіктеп, ыңғайланып отырған Аққағаз «Сәулем-ай» әнін сызылтып бастап кетті. Ұяң қыздың именбей еркін бастаған әні алтыбақан тербелісінен күш алғандай бірте-бірте көтерілді де, түнгі тынық ауада қалықтап тұрып қалды. Қыз-бозбаланың жарқын дауысы мен сыңғыр күлкісі де сап тыйылып, барлығы әнге құлақ түре ентелей түскен. Күнде айтылып, жиын-тойдың көркіне айналған әннен гөрі оның айтушысына деген әуестік  басым сияқты. Таза кеудеден шыққан ашық дауыс әуелей көтеріліп тыңдаушыларды баурап барады.

Әдемі әннің құдіреті мен әсем дауыстың сиқыры билеп әкетіп, алтыбақанның жайлы тербелісі Бектұрдың да шабытын оятып, делебесін қоздырды. Бойына шымырлай тараған ән алпыс екі тамырында асау қан болып ойнақ салды. Ән шарықтай барып құлдырай құйылғанда қошеметші жастардың елірген дауысы түнгі ауаны дүр сілкіндірген еді...

Бұдан кейін де Аққағаз бірнеше ән айтты. Екеуі қосылып та, бұл өзінің жағымды қоңыр дауысымен жеке де ән салды. Тыңдаушының да, айтушының да айызы қанған тамаша түн болып еді-ау... 

Аққағазды Ерсайын екеуі үйіне шығарып салып келе жатып мардымды әңгімеге тарта алмады. Әртүрлі сауалдарға табиғи ұяң мінезімен биязы ғана жауап қатып, қыз аса ашыла қоймады. Құрбы-құрдастарының алдында әркез өзін еркін ұстайтын, үлкен-кішімен бірдей әзіл жарастыра беретін Ерсайын қанша қаузағанымен осы бір қалпынан айныған жоқ. Бағанағы ән айтқандағы еркіндігі сол алтыбақан басында қалып қойғандай. «Дегенмен, осы бір ұяң бойжеткеннің бойында көзге көрінбес, өзі ішінде бұғаулап ұстайтын, керек жерінде атойлап шығатын өжеттілік бар-ау... Ә, дегенде бұл тосылып қалғанда, мына  қыз өзіне деген сенімділікпен қолайсыздықтың қамалын бұзып жіберді емес пе? Ішкі дәті берік-ау өзінің!» деп ой түйді Бектұр. 

 

 

 

* * *

Екеуінің жарасуы сәл кейінірек, бір-біріне бойлары үйренісе келе басталған... Күннің батуын тағатсыздана күтіп жүрген қос іңкәр жүректің сағынышты қалауы болған жаздың сол бір тамылжыған кештер-ай! Мал өрістен қайтып, күн батардағы елді әбігерге түсіретін шақ өтіп, жұрт аяғы басылып, орынға отыратын кез келер еді. Анда-санда қораға кірмей қалған малын қайырып, не ойнап кеткен баласын іздеп шақырған дауыстар мен ара-тұра шәу ете қалған иттердің үндері ғана осы мүлген тыныштықты бұзып қояды. Үй ішіне алакеуім жарық беретін керәсін шаммен кешкі ас-суын ішіп, үлкендер жағы аяқ-қолын созып, бір жадырай түседі. 

«Ішіне ел қонған» желікті қыз-бозбала далаға шыға келгенде мың-сан жұлдызы жымыңдаған қара-көк түсті аспан қол созымдай жерде төбеңе төніп, күміс табақтай толған ай маңайды самаладай қылып тұрар еді. Сонау қоңыр күзге дейін жасыл түктеніп, өңін бермейтін көгалға құрылған алтыбақан басына жиналып жатқан жастардың жарқын үндері мен сыңғыр күлкілері үйде жатқыза ма? Ынтыққан жас жүрек солай қарай асығады...   

    Сол асықтық, сол іңкәрлік екі жастың тағатын алып,  қанат бітіріп, араға уақыт сала қылаусыз таза сезімге айналған-ды...

 

 

 

* * *

 

Бектұр әкесі Жомарттың кіндігінен тараған бес ұлдан жалғыз қалған тұяқ еді. Үш ағасы ел басына төнген нәубет – ашаршылықтың құрбандығына жастай шалынып кете барды. Өзінен екі жас үлкен ағасы Жалғас соғыстың алғашқы күндерінде-ақ өз еркімен майданға аттанып, содан хабарсыз кетті. 

Соғыс!.. Соғыс!..

Ә, дегенде осы жалғыз ғана сұрқия сөз бойды тітіркендіріп, жүректі суындырғаны болмаса... байыбына толық барып па! Оның артындағы қайғы-қасіреті, сұмдық-сұрқиялығы, зұлымат-зұлымдығы туралы ойлап па?! Кейін уақыт өткен сайын осы жексұрын жалғыз сөздің тұлабойдан ызғардай өтіп, жүректі аяздай қаритынын біліп пе?!

Соғыстың басталғанына да үш айдан асып кетті. Майдан жақтан ел құлағына жетіп жатқан хабарлардың ішінде көңілге медеу тұтары жоқ. Елдің ұнжырғасы түсулі. Күн сайын дерлік майданға аттанып жатқан азаматтар. Алғашқылардың бірі болып аттанған Жалғастың кеткеніне де үш ай болды. Н. деген қалада әскер оқуын оқып жатырмыз, жақында соғысқа кіреміз деген хаты келген. Хал-жағдайының жақсы екенін, ауылды, ағайын-туысты сағынғанын, Отан үшін қасық қандары қалғанша айқасатындарын жазыпты. Туған-туыстың амандығын, елдің ахуалын тәмпіштей сұрап, әсіресе бұған кәрі ата-анасын қайта-қайта тапсырыпты... 

 

* * *

 

Осылай өткенді оймен сүзген Бектұр қарт біраз тынығып алған соң, ұйқыдан оянған Сашкаға сусын ішкізіп, киіндіріп, далаға алып шықты. Бесін ауып кеткелі біраз уақыт болған. Аспанды қою бұлт торлай бастапты. Алаулаған күн бұлттың артына жасырынғанымен жалынды демі басылмаған екен.  Түс қайта үйлерінен шыққан ұсақ-түйек балаларға Сашка да қосылған соң, қарт бағанағы орнына жайғасты.

... Қоңыр күз өтіп, қараша басталғанда Бектұр да метірке бойынша он сегізге толған. Майдан Мәскеу түбіне жетіп, қиян-кескі ұрыстардың жүріп жатқанынан ел хабардар болып, жандарын шүберекке түйіп отыр. Жалғастан сол күйі хат-хабар келмеді. Жаратқаннан жәрдем сұрап күбірлескен қарттар бұған үрейлі көздерімен қарап қояды. Қай күні әскерге шақырту қағазының сап ете түсерін кім білсін?! 

Алдын ала шақырған болуы керек, сол күні үйге Айтқабыл молда, немере ағайыны Түгел аға, нағашысы Еркінбек әйелдерімен келіпті.  

Соғыс жайын, күнделікті тұрмыс-тіршілікті сөз етісіп, бұйырған кешкі астарын ішті, құран оқып, бет сипасты. Әйелдер жағы дастарханды шайға жаңалап жатқанда, үй ішінде бір сәт үнсіздік орнап, әркім өз ойымен болып кетті. Қидың шоғына бұрқырай қайнаған шайды алдарына алған соң ауыр үнсіздікті бұзан әкесі Бектұрға қарата:

- Қарағым, ел басына ауыр сынақ түсті! Ер-азаматты соғысқа сыпырып әкетіп жатыр. Әр үйдің ат тізгігін ұстарлары тегіс кетуде. Жалғыз-жарым деп қарайтын түрлері жоқ. Сені де қалтыруы неғайбыл, - деп еді, анасы байғұс кемсеңдей бастады. Соғыста кеткендерін, ержеткен балаларын ойлап басқа әйелдер де жаулықтарының ұшын көздеріне апара берді.

- Жә! Жамандық шақырмай отырыңдыр!  – деп оларды тиып тастаған әкесі сөзін сабақтады:

- «Кебенек киген келеді» деген, «көппен көрген ұлы той», әркім маңдайына жазылғанды көреді! Отан үшін жан берсе – шейіт, әйтпесе ажал жетсе құс жастық, мамық төсекте жатып та адам бұл дүниеден баз кешеді! 

- Иә, «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі» деген ғой, дәм-тұзы тауылмай адамға өлім келмейді. Алла Тағала сүйген құлына сынақ береді екен, оны көтергенді рақымына бөлейді. Хан болсын, қара болсын, ешкімнің жаны ешкімнен артық емес, ақиретте адамның дәрежесін Жаратқан Иеміз әркімнің иманына, еткен амалы мен жиған сауабына қарай көтереді! Ал, «Отанды сүю – иманнан» деген Мұхаммед ғалейһиссәләм, – деп қостап қойды Айтқабыл молда да. 

- Ел басына күн туғанда қолына қару алып, елін, жерін қоғау  - ер-азаматтың парызы! Адам ата нәсілін, ата-баба ұрпағын жалғастыру да оларға – аманат! Құдайдан ұл сұрағанда, сол үшін сұрамайтын ба еді? Сол ұл сүйек сындырып, ата атына нәлет айтқызбасын, арына нұқсан келтірмесін деп тілейді ата-ана! - деп әкесі өзін де, өзгені де қайрай түсті де, сәл үнсіз қалып, үнін жұмсартып:

- Қарағым, біз болсақ қартайдық. Жаратқанның осы бергеніне де шүкір деп отырған жанбыз. Күні ертең сені де әскерге әкетсе, жалғыз қаламыз ба деп қорқамыз. Жалғас екеуің төртеу боп, одан әрі көбейгендеріңді көреміз бе, көрмейміз бе, бір Аллаға аян! - деп тоқтады. Үнсіз отырған Түгел ағасы осы арада сөзге араласып:

- Бектұржан, сөздің қысқасы, тоқ етер түйіні – сен кешіктірмей осы үйге келін түсір! Сөз байласқаның, не көздеп жүргенің болса айта ғой шырағым, ертең-ақ әке-шешесінің алдынан өтіп, осы босағадан аттатайық. Біздің айтпағымыз осы! – деп қысқа қайырды. 

Әңгіме өзі жайлы болған соң қанша сергек отырса да, Бектұр дәл бұлай өзіне күрт салмақ түседі деп ойламаған. Абдырып қалғаны бар, оның үстіне ата-ана алдындағы ұялуы қосылып, қызарып, басын тұқыртып алды. 

- Ии, қарғам-ай, мұндай азаматқа құлап түспеген қыздың әуселесін мен көрейін, айтшы маған кім болса да?! - деп Жәмила жеңгесі қызуланып кетті.

- Қоя тұршы, баланы ұялта бермей, мен айтайын ол үшін, - деп қорғаштай сөйлеген нағашысының әйелі Бәтіш ортаға түсті. Өзіне жақындау, сырластығы бар жеңгесі еді, Аққағаз екеуінің арасындағы жағдайды да  анығырақ білетін.

- Ана жарқабақтағы үйдегі Бағила апаның немересі Аққағаз сондай бір жақсы, ибалы қыз болып бойжетіпті. Анадайдан көргеннен сәлемдесіп, сызылып, жол беріп тұрады. Сондай пысық, үй іші мұнтаздай, өзінің үстінде де қылаудай кіршік жоқ. Әжесін де жуындырып, киіндіріп, әлпештеп отыр.  Қақ-соқпен, артық сөзбен ісі жоқ, сондай бір әйбәт бала, - деп мақтай жөнелді. Аққағаздың тарапына айтылған мақтау сөздерге Бектұр қарадай қысылып, бет-ауызы, құлағына дейін ысып барады. Бүкіл денесі бір ысынып, бір суынды. 

- Иә, елдің көзіне де түсе бермейтін, көп жүріс-тұрысы жоқ бала, - деп молданың кемпірі де тіл қатып жатыр.

- Бұлар Ерейментау жақтан көшіп келген. Мына көрші Жұмабектердің алыс жамағайыны көрінеді. Бағила кемпірдің жалғыз ұлы да, келіні де көзі ашық, оқыған адамдар екен. Сол жақта бала оқытып, мұғалім болған. Ұлы мектепті басқарыпты. Ана жылдары «Алаш болды, ақтарға жақтасты» деп ұсталғандардың ішінде кетіп, итжеккенге айдалған дейді. Келіні де Ақмола жақтағы түрмеде көрінеді, - деп күрсініп, Айтқабыл молда Бағила кемпірдің жайынан хабар беріп өтті де: 

- Шалы - марқұм Кенбайды білуші едім, біздерге алыс ағайын болып келеді, арғы атамыз Ерғазыда қосыламыз. Иманды болсын, жақсы адам еді, - деп, бетін сипады. 

- Алыстан келген жау бар ма, көрсетіп те, ұстатып та отырған өз қазағы, өз маңайы дейді. Ұлы мен келіні айдалып кеткен соң, осында келіп паналаған ғой байғұстар! – деп кемпірі орамалымен көзін сүртті. 

Аққағаздың арғы тарихын Бектұр енді естіп отыр. Жан сырларын айтысқан жазғы мақпал кештерде жүректі ауыртатын бұл тақырыпқа екеуі де бармаған. «Олар қазір алыста, бұйырса келеді!» деп ата-анасынан тірідей айырылған қыз қатқылдау үнмен қысқа қайырып, мұңайып қалғаны бар. Реті келгенде өзі айтар деп   Бектұр да арғысын қазбаламады. Үлкендердің мына сөзі енді жігіттің жүрегіне аяныш ұялатып, елжіретіп жібергендей болды. Әлгіндегі маңдайы терлеп, қысылып отырғаны сейіліп кеткендей. 

- Арғы тегі жақсы жерден екен, әке-шешесінің заман қырына ілігуі жас баланың міні емес! Егер Бектұржан «иә» десе, осы қызға құда түсейік. Жездем мен апамның да келіннің қолынан шай ішетін кезі келді, оның үстіне уақыт та тапшы, Жаратқан жақсылығын нәсіп етсін! – деп нағашысы Еркінбек мәселені шешуге айналды. Бұл кісі Бәтіш жеңгесіннен көп нәрсені біліп алғанға ұқсайды. Үй ішіндегілердің төрт көзі бұған түгел қадалғанда басын қалай изеп қойғанын да білмей қалды.

- Әп, бәрекелді! Алла ұзағынан сүйіндірсін, құдалыққа дайындалыңдар! – деп, Түгел ағасы көздері жасаурап, бір-бірінің беттеріннен сүйіп, құттықтасып жатқан әйелдерге қарады. Осы бір абыр-сабырды пайдаланып Бектұр далаға ата жөнелген...

 

* * *

 

Көп кешікпей Бектұрдың Түгел ағасы, Еркінбек нағашысы бастаған  топ көрші Жұмабектің үйіне құдалыққа барды.  Осы жамағайыны жетім кемпірді жеке қалдырмай,  құдаларды өз үйлерінде күтіп алған. Бағила кейуана Айтқабыл молдамен бірге төрде бас құда-құдағи болып отырды. Бұрыннан бар салт-дәстүрге сай жоралғылары жасалып, мүмкіндігіне қарай қалың малы мен өлі-тірісі берілді. Әйелдер жағы қоржын ашысып, мәре-сәре болысты. Әр үйден азаматы майданға аттанып, қамкөңіл болып жүрген ағайынның қабағы бір сәтке ашылып, жадырағандай  болды.  Көптен бері айтылмаған ән де айтылып, күй де шертілді. Бектұрдың аяғын басып кететін баяғы қызылқасқа бұзаудың бір тұқымы арнайы сойылған екен. Соғыс басталғалы төрт түлікті себепсіз союға тыйым салынып, қызылсырап отырған құда-жекжаттар етке қарық болып қалды... 

Құдалықтың келесі күнінде Аққағаздың ұзатуын жасаған соң-ақ, аздаған жасауымен, сандық-көрпесімен көрші үйге – Жомарт ақсақалдың шаңырағына келінді кіргізіп алды. Мұнда да бір ірі қара сойылып, әжептәуір той болды. Айтқабыл молда шариғат талаптарына сай екі жастың некесін қиып, неке суын ішкізді. Күннің салқындығына қарамастан  алтыбақан құрылып, маздай жанған оттың айналасында бозбала мен бойжеткендер түн ауғанша ән шырқады, ақсүйек ойнады. Үлкендер батасын беріп, екі жастың бақытты болуына дұға жасасты. Майданға кеткендерден жаманат хабар әлі келмесе де алакөңіл боп, сұм соғыстың зіл батпан ауыртпалығы иығына түскен қабағы қатыңқы үлкен-кіші бір серпіліп қалған... 

 

Той тарқап, жұрт аяғы басылған соң осы құдалықтың бастамашы тобы тағы бір бас қосып, онсыз да бала-шағасы көп Жұмабекке салмақ салмай, Бағила құдағиды да осында көшіріп алуға пәтуаласты. Жомарт ақсақалдың төрт бөлмелі тамы бәріне де жетеді дескен... 

Осындай қыбыр-жыбыр тіршілікпен жүріп  жас жарының ыстық-суығы да басылмай, құмары да қанбай, тіпті Аққағаздың қолынан дұрыстап шай да іше алмай Бектұр тойдан кейін бесінші күні майданға аттанып кете барды...

 

* * *

Аспанды қою бұлт тұтастай құрсаулап алды. Күн бататын мезгіл дейтін емес, көз байланғанға дейін әлі біраз уақыт бар болса да, айналаны қараңғылық тез торлай бастаған. Ыстықтың беті қайтқанмен, ауа қапырық болып тұр. Қазір аяқ астынан Алматының долылығы ұстап, алай-дүлей басталып кетуі мүмкін. Бұл анда-санда болып тұратын үйреншікті жағдай.

Ой құшағында отырған Бектұр қарт аңғармай қалған болуы керек, манағы көп баланың қатары біраз сирепті, кейбірі үйлеріне кіріп кеткенге ұқсайды. Жас мөлшері бір-бірімен іркес-тіркес төрт немересін ертіп көрші үйдегі Қадыр құрдасы да қайтып барады. Бұл да соғысқа қатысқан, қазір зейнеттегі адам. Далаға енді шыққан-ау, бүгіндікке көріп отырғаны осы. Не амандасқаны, не қош айтысқаны белгісіз, бұған қарап басын изеп, қолын көтерді. Бектұр қарт та қолын бұлғап ишарат жасады. 

Қадыр құрдасы көбіне үйінде, мына боқташақтардың бағып-қағушысы. Ұлы мен келіні ылғи жұмыста - базарда сауда-саттық жасайды. Балаларын  балабақшаға беруге жағдайлары көтермейді, қазір бәрі ақылы ғой. Үкіметтікінде орын жоқ, болса да қалада тіркелмегендерді маңына жолатпайды. Кемпірі дүниеден қайтқан соң Қадекең ауылдағы үй-жайын туыстарына қалдырып,  енді қалада  осы кіші ұлдың балаларын бағып отыр. Барына қанағат, шүкір етіп, ынтымақта тұрып жатқан отбасы. Өздері мына пәтерді жалдап тұрса да үйлерінен адам үзілмейді. Қысы-жазы келіп-кетіп жататын екі жақтың ағайын-туыстары. Бұл кісінің жалғызсырауға тіпті уақыты жоқ!..

«Жалғыздық...» дейді-ау, Бектұрдың жалғыздығы осы ағайыннан алшақ кетіп, араны үзген кезден басталған жоқ па екен?.. Неге олай?! Ағайыннан алыстағанмен, жалғыз қалатындай қоғамнан кеткен жоқ еді ғой?.. 

Ол кезде айналасында адам көп сияқты еді. Тың жерді игеруге Кеңестер елінің түпкір-түпкірінен келген сан-алуан жұрттың ортасында болды. Тіпті  түр-түсін  көрмек түгілі, бұрын атын да естімеген қаншама ұлт пен ұлыстың адамдары жүрді. Кейбір елге, жерге сыймай жүрген елбұзарлар мен алаяқтар, әртүрлі себепппен сотталып, жазасын өтеп келгендер, жатыпішерлер, маскүнемдер мен жолбикелер сияқты қашқан-пысқандар болмаса, негізгі жұрт компартияның басшылығымен осында жиналып, тыңға түрен салып жатқандар еді. Қым-қуат қайнаған еңбек ішінде жүрген жас адамда, жастықтың буына мас адамда ол кезде туысқа деген бауырмалдық сезім аздау болды ма, әлде ағайынның ала көзі мен қаңқу сөзінен құтылғанына қуанды ма, әйтеуір елден алысырақ кеткеніне аса қынжыла қоймаған. Себебі жүрген ортасы да думанды,  жарының құшағы да ыстық, балалары да сүйкімді еді... 

Бұл сол кезде еді... Енді қайда соның бәрі... көрген түстей болды ма? Жанын жеген жалғыздыққа қалай душар болды?

Бектұр ақсақалдың ел жақта туған үлкен қызы Ғалия мектепті бітірген соң, Новосібір қаласындағы техникалық институтқа оқуға түскен. Сонда жүріп оқу бітірер жылы зауытта істейтін Максим деген жас инженермен отау құрды. Үш баласы бар. Алды аяқтанып кеткен. Ғалия бұрын шешесі барда ауылға балаларын ертіп, жылына бір рет жазғы демалысқа келіп кететін. Ол жиендері өсіп кетті, әрі заман мынандай болып, олармен қарым-қатынас та сиреп қалды. Анда-санда телефонмен қал-жағдай сұрасып қояды. Алматыға келгелі өзі екі рет оларға барып қайтқан. Алайда жиендерінің кішкентай кездеріндегідей емес, бұған аса жұғыса қоймағаны, іш тартып бауырына кірмегені, тіпті «ит көрген ешкі көзденіп» қалғаны көңіліне кірбің ұялатты. Қанына тартып жат болып кеткенін жүрегімен сезінді...

Жиенді қойшы, бөтен елдің баласы ғой, өз белінен шыққан, Ғалия деп өзі атын қойған ерке қызының төлқұжатына  Галина Викторовна болып жазылып алғаны қарттың жанына батты. Фамилиясын да күйеуінің тегіне өзгертіп алыпты... Сөйтіп онсыз да түрі шешесіне ұқсаған жирен шаш сары қызы аты-жөні де, тегі де орыс болып шыға келген!

Негізі Ғалия өз атын Галя қылып өзгерткенімен, «Викторовна» болуына  кінәлі емес... Ауданнан жарты жылда бір келіп, сол аралықта дүниеге келгендер мен өлген марқұмдарды тіркеп әкететін  орыс уәкіл әкесінен үш айлық мұның атын сұрағанда «Бектұр» десе, әлгі антұрған  қолындағы жорналына «Виктор» деп жазып алған көрінеді. Қас қылғандай сол жолы  тазы ерткен аңшыдай қасынан тастамайтын қазақ тілмәші да болмай қалған. Сол уәкіл келесі келгенде ауыл молдасынан арабша тіл сындырған, алайда латынша хат танымайтын әкесіне  «Джумартов Виктор» деген метіркені ұстатып кеткен екен...

Бектұр ол кезде қазаққа жат, құлаққа түрпідей тиетін осы есімді елден жасырып,   кәмелетке толғанда  төлқұжатына азан шақырып қойған атын жаздырамын деп ойлайтын. Алайда  бұл кәмелетке толған шақта соғыс жүріп жатты да, мұның төлқұжатын метірке бойынша жазып, оны қолына бір сәтке де ұстатқызбай өзін майданға алып жөнелді. Содан бері құжат бойынша Виктор, соғыста да, кейін де жора-жолдастарының арасында Витя болып кетті. Тек өз ауылында, ағайын арасында ғана Бектұр болатын... 

 

* * *

 

Жау шапқыншылығына ұшыраған беларус хуторындағы үйіне бомба түсіп, бүкіл жақыны мерт болған Надежда жалғыз қалған екен. Аман қалған хутор тұрғындары босып, ішкі Ресейге бас сауғалады. Қыздың медициналық училищеде алған білімі осы арада іске асты. Шегінген әскерге қосылған бойжеткен санитарлық бөлімнің жауынгері болып алған. 

 

Жараланған талай сарбазды майдан даласынан алып шығып, жауған оқтың астында қаймықпай жүретін осы қызға жауынгерлер үлкен ілтипатпен қарайтын. Ынтық сезімге берілгендері де, бір сәттік құштарлыққа бой алдырғысы келгендері де болды. Бірақ осы бір ор қояндай ойқастаған мінезді қыз олардың ешқайсысына бой алдырмады. Сөйтіп жүріп, осы  қыздың Бектұрға – қазақтың қара баласына ықыласы ауды... 

Оны  майдан даласынан ауыр халде шинелмен сүйреп алып шығып,  медсанбатқа табыстаған Надя ұрыс біткен соң қайта келіп жағдайын білген. Алғашқы дәрігерлік көмек көрсетіліп, қол-аяғынындағы бомба жарықшалары алынып, дәкемен оралып жатқан Бектұрдың басын көтеріп, аузына су тамызды... Қайратты қара шашын тарамдап отырып, қылшылдаған жас жігіттің қаріп болып жатқаны жүрегінде аяушылық сезімін оятып, көңіліне мұң ұялатты... Басқа жаралы жауынгерлердің бірінің сұраған суын, бірінің сұраған темекісін дегендей... беріп жүріп,  бұған қай-қайта орала берген. 

Ертесіне ауыр жараланғандармен бірге жауырын астынан кіріп, тұрып қалған жарықшақты алу үшін Бектұрды тылдағы госпиталға апаратындардың арасына  медсанбат командирі Надежданы да қосқан еді... 

Жаратқанның тағдырға  жазғаны деген осы емес пе?! Ауыр жаралыларды апарғандардың ішінен Надежда Петровнаны госпиталь басшылығы өздеріне алып қалды. Медициналық орташа білімі бар адам майдан даласынан сарбаздарды алып шығу үшін емес, ауыр жарақаттанғандарды емдейтін тылдағы мекеме үшін аса қажет, әрі қат көрінеді. Өз әрекеттерін нақты дәлелдермен баянхатқа жазып бекіткен басшылық Надежда келген әскери бөлімге осындағы бір санитарды жіберді. Әскерде бұйрық талқыланбайды, тек қана орындалады! 

Екі жастың арасындағы алапат сезім жалыны осы кезде тұтанды. Госпитальдың білдей медбикесі болып тағайындалған Надежда Петровна майданнан өзі әкелген жауынгерлерге жиі келетін, ерекше қамқорлық жасайтын. 

Бектұр ротасын бастап шабуылға шыққан кезде  жақын маңға түсіп жарылған бомбадан кейін есін жинағанда, аузына су тамызып отырған осы бір сары қыз еді... Енді міне, ота жасап, жауырын астына қадалған бірнеше жарықшақты алған соң есіне келгенде - қасында тағы да осы қыз отыр! Наркоздан кейін тілі аузына сыймай қаталап жатқанда су берген Надя бұған құтқарушы періштедей көрінген... Тал шыбықтай бұралған денесіне ақ халат киген, иығынан төгілген қолаң шашы  сап-сары алтындай толқынданып, сол шаштан жұпар аңқып тұрған бойжеткен шынымен де хор қызындай еді! 

Жас адамға тән бойынан жігер есіп тұратын, сұңғақ бойлы, сымдай тартылған, өжет те батыл  қазақ капитанын бұл қыз алғы шепте бірнеше рет кезіктірген. Әлі ешкімге жалынан ұстатпаған тарпаң қыздың асау жүрегі сол кезде бүлк етті ме... кім білсін, әйтеуір ауыр жарақаттанып жатқан жігітке деген аяушылық сезімі оның бойында ынтық сезімге тез ауысты.  

Жарықшақтарды алған отадан кейін бір айдай уақыт өте  Бектұр өзі жүріп-тұратындай болды. Әрине, шапқылап кеткен жоқ. Дегенмен қылшылдаған жас ағза жылдам сауығып, оңала бастады. Оның үстіне Надяның ыстық ықыласы мен қамқорлығы да тез сауығуына ықпал еткендей... 

Майданның дала поштасына жазған Аққағаздың хатын осында жеткізіп берді. Ауыл-елдің, әке-шешесінің амандығын жазыпты. Жағдайымыз жақсы депті... Ер-азаматы соғысқа кетіп, тек қарттар мен әйелдер, шиттей балалар қалған, бар жиған-тергенін майданға жіберіп, өздері ашқұрсақ жүрген елде қандай оңды жағдай болсын! Оның шет-жағасын соғыстың алғашқы айларында өзі де көріп қалды емес пе? Келіншегінің ері алаңдамасын дегені,  намысқа шапқаны ғой. Қазақтың сол қандай жағдай болмасын «Құдайға шүкір, жақсы!» дейтін тәубешілдігі! Енесі Бағила апа  төсек тартып жатып қалған екен. Осы қыстан аман шығып, көктемге ілініп кетсе деген. Жалғастан әлі хабар жоқ көрінеді... 

Аққағаздың хатты үлкен тебіреніспен жазғаны сөздерінен-ақ білініп тұр, бірақ әдеттегі ибалығынан аспаған, «жаным-күнім, сүйдім-күйдім» деген  сөз жоқ. Өнебойы «Беке, сіз» деп отырады. Бар болғаны: «...бір Аллаға тапсырамын, жауды жеңіп, елге  аман-есен оралыңыздар! Бәріміз сіздерді сағындық, асыға күтудеміз!» деп аяқтапты. Кеңестік пионер, кейін комсомол болса да Алланы аузынан тастамайтын болған келіншегінің бұрынғы хаттарындағы сөздеріне күліп қоятын. Адамның қиналған кезде, қысылған сәтте тек бір Жаратушысына жүгінетінін, Одан басқа ешкімнің жәрдемінен үміттенбейтінін Бектұр жараланып, хал үстінде жатқан кезінде бастан кешкен-ді. Сондықтан да бұл жолы жымиған да жоқ... 

Қолына қалам ұстайтын халге жеткен соң өзі де жауап хат жазды. Қасындағы басқа біреуге жаздырып, үйдегілерді шошытқысы келмеген. Жараланғаны, госпитальда жатқаны туралы айтқан жоқ. Жауды өз ордасына қарай тықсырып бара жатқандарын, көп кешікпей толық талқандайтындарын зор сеніммен білдірді. Ел-жұртқа, баршасына амандық, төзімділік тіледі. Неге екені Аққазға бұрынғыдай тәтті сөздерін арнай алмады... ынта-ықыласы басқаға ауғандықтан жүрегі жалған сөздерді айтпады да, қолы да бармады,  жалпылама ғана: «...амандықта жүздесейік, бәріңді құшағыма қысып, беттеріңнен сүйдім!» деп бітірді... 

«Көзден кетсе – көңілден кетеді» деген ғой, жарынан жырақ кеткен үш жыл өз ізін қалдырмай қоймады. Әскерге алынған  алғашқы кездері Аққағаз түсіне жиі кіріп, аңсатып, қатты сағынатын. Әр хатын тағатсыздана күтіп, өзі де қолы қалт етсе  хат жолдайтын. Хаттары ынтазар адамның небір жалынды сөздеріне толы еді. Уақыт өте келе, араға айлар емес жылдар түсіп кеткен соң, сол ынтықтық бәсеңсігендей, құмарлық тек құрметке, сезімдер тек сыйластыққа айналғандай болған. Соғыстың қатал заңы өзіне бағындырып, жарынан алыста жүрген жігіттердің сезімін суытып, жүрегін қатайтып жібергендей... 

Сол шақта ажалына арашашы болғандай, жүрегіндегі шоғын үрлегендей болып Надя кезікті! Құмары сусап, сезімі селдіреп жүрген бұла күші бойындағы жігіттің бар пейілі соған ауды. Әлі ешкімге ырық бермеген асау қыздың да көңілі бұған құлап түскен!..

Адамға жасқанбай қарайтын   көкпеңкөк жақұттай жанары кез-келген жүрекке шоқ тастап жіберетін, сыйқырлы күлкісі мың құбылған,  қылығы балдай орыс қызының  төсектегі ойыны тіпті керемет, тәнді өртеп, жанды суырып алардай еді-ау! Тар төсекте судан шығып қалған ақ сазандай шоршығанда толықсыған, күмістей тәні терезеден ай сәулесі сығалаған бөлмеде жарқ-жұрқ етіп, қанды қыздырып, естен айыратын... Тәтті тілден бал сорысқан, сана сансырап, ес кетіп, буын босап әлсіреген кездегі айтылатын сөздер ше? Отты лебізге оранған ынтық сөздері шабытты қоздырып, бәрі қайта басталатын...

Ал, биязы, мүмкін тіпті бұйығы Аққағаздан Бектұр мұның бірін де көрмеген. Алғаш қосылған кездері қазақ қызының табиғатына тән ұялшақтықпен күндіз ерінің жүзіне тура қарамай, қызара қысылып жүрер еді. Ері ақ төсекте арыны қатты жастық шақтың қызу қанымен атқақтаған көзсіз құмарлықты игере алмай құшарлана құшағына алғанда да сабырлықтан кетпейтін, иба шегінен аспайтын. Тек нәпсі қалауын қанағаттандырып, тояттап, рахаттана мызғып кетіп оянғанда, келіншегінің балапандай бұйығып, бауырына тығыла түсіп, аппақ білегін мойнына арта ұйықтап жатқанын көрер еді. Сондай тәтті, масаң ұйқы құшағында жатса да Аққағаздың жүзінде  әлдебір мұң табы тұратын... 

Госпитальда  «мың бір түндегідей» бірінен бірі өткен ғажайыпқа толы түндер, сол түндерді аңсай күткен күндер сырғып өтіп жатты. Алты айға жуық жатып, емделіп шыққан Бектұрды әскери медициналық комиссия қайтадан майданға жібермеді. Жүрек тұсында бұршақтай темір қалып қойған. Оны алу өте қауіпті екен. Кейінірек ірі қалалардағы маман  дәрігерлер алса болады. Әзірше оқыс оқиғаға ұшырамай, күтініп жүрсе өздігінен зияны тие қоймайды. Сондықтан саптан шығарып, елге қайтармақшы болды. Тек жас офицердің бірнеше рет берген өтініші бойынша, госпиталь тұрған поляк қаласындағы әскери комендатураға қалдырылды. Осы жерде Надежда Петровнамен некеге отырып, ресми түрде екеуі ерлі-зайыпты атанды...

 

* * *

 

Айнала демнің арасында алай-дүлей болды да кетті! Құтырған жынды дауыл ағаштарды жұлмалап, ту-талақай қылды. Шегесінен босаған үйлердің төбесіндегі қаңылтыр шатырларды сілкілеп, даңғырлатып, қиямет-қайым басталып кеткендей болды. Ауладағы балалар да, әр жердегі орындықта отырған адамдар да үйлеріне қарай безіп барады. Аспанды қақ айырғандай  шатыр-шұтыр етіп найзағай ойнады.

Бектұр қарт селк етіп, орнынан тұрамын дегенше құлдыраңдап Сашка да келіп қалды. Түрі әлем-тапырақ! Табиғаттың мына дүлей мінезінен шошынып қалды ма деген... Көзінен аққан жасты онсыз да шаң болған бетіне кір қолымен айғыздап тастапты. Бір нәрсеге қатты абыржулы ма, әлде ашулы ма көкшіл көздері шегірейіп кетіпті. 

- Дед, деда... – дей береді, өксік аралас үні дірілдеп. Өзі қалш-қалш етеді. 

- Не болды? Что с тобой?! Испугался что ли?.. – деп қарт немересін бауырына қыспаққа құшағын аша берді. 

- Неее, нет! – деп Сашка тіксініп, тартыншақтанып қалды. Қолымен сырт жақты сермей көрсетіп:

- Вика говорит, что ты чужой для меня... что ты не мой дед! - деп апыл-ғұпыл бірдеңелерді айта бастаған.

Алғашында немересінің не деп тұрғанын толық түсіне алмаған қарт «не деп тұр, мына иттің күшігі?» деп іштей жылдам ойлады да:

- Что! Кто что говорить?! - деген.

- Ты ведь посмотри на меня и на себя! Мы что, похожи?.. Ты казах же, а я кто? Русский?! И мама, и папа русские... и брат, и тетя Галя... Ты не мой дед!

- Не дейді мына иттің күшігі! 

Бектұр қарттың жан дауысы шыққандай болды. Дауысы тіпті мына айналада болып жатқан аласапыраннан да асып кеткендей болып естілді өзіне! 

- Ты что бредишь! Ты что говоришь, иттің баласы!

Көкте тағы найзағай шатыр-шұтыр етіп,  айнала жап-жарық болып кетті. Тап бір майдандағы сол  күнгі бомбаның жарылысындай... Қарт оқыс қимылдап, бірдеңеден қорғанғандай болды. Кеудесінің сол жақ бөлігі шым ете түсті... 

Жүректің қатты қысылып, сол тұстағы бұлшық еттің тырсия жиырылғанын, сол арада бекіп қалған бұршақтай қорғасынның бүлк етіп қозғалғанын Бектұр қарт санасы сөніп бара жатса да сезініп қалды. Әрі қарай қара түнек...

 

***

«Әттең, жалған дүние-ай, өттің де кеттің, бір күнгідей болмадың!.. Арпалысып-алысып, жағаласып, сүрініп-тұрып, жылап-күліп жүріп... босқа өтіп кеткен есіл өмір-ай! Не алдың, не бердің.., қай мұратқа жетіп, қандай арманда қалдың.., неден жеңіп, неден ұтылдың?.. Бітпейтіндей, өтпейтіндей, сұрау-сауалы, обал-сауабы жоқтай көрінетін еді-ау, енді не болды?.. Шарана оранып келіп еді, кебін киіп кетіп барады!.. Бұл жалғанға ештеңе әкелген жоқ еді, ештеңе алып та кете алмады... Тым болмаса не қалдырды?!» 

Ештеңе де! Болып еді бір пенде, енді жоқ! Тіпті артынан шын жылап жоқтайтын да, есіне алып бейітін зиярат ететін де, Құран бағыштап Алладан рахым, Пайғамбардан шапағат сұрайтын да ешкім болмайды!.. 

Сұм жалғанның жанарды арбаған қызылды-жасылды өткінші қызығына алданып жүріп  Жаратқанның     алдындағы парыздарын өтеу тұрмақ, ең аяғы әке-шешенің алдындағы перзенттік борышын да өткере алмады! 

«Атадан қалған жалғыз тұяқсың, Алла алдындағы ақ некелі әйеліңе қайт! Тілі бөлек, діні басқа қатынмен ұрпағың азады, тұқымың тозады!» деді ағайын-туысы. Талақ қылуға алдағы атар таңдарын көруге себепші болған қылығы тәтті, құшағы ыстық Надяны қимады, ал, онымен бірге ағайынға сыймады. Уақыт өте басылар, әйелі бала туса ағайыны да, ата-анасы да тулағанын қояр деген... 

Ол дегені болмады! Ағайынның арыны басылғанымен, жарықтық әкесі алған беттен қайтпады. Аққағаз ата-енесіне баласындай болып кетіп еді, «жалғыз қалған оны қуып, қартайғанда кәпір атанып, аты да, заты да жат келіннің қолына қарамаймын» депті! Ғалия туғанда қалжасын алып келген шешесі байғұс осыны айтты. Содан бәрін тастап, қашқандай боп, тың игеріп жатқан өлкеге кетті.

Ал, ұлы өмірге келген соң елге оралып, әке-шешеге жақындап отырайық дегенде, енді әйелі теріс тоңқыды. Ағайының ауылдан қуған еді деген жоқ, мынандай заманауи совхоздар салынып, коммунизмге бет алып бара жатқан уақытта көштен қалған, қойдың қиы сасыған тоқал тамды ауылыңа бармаймын, «барсаң, өзің жүре бер!»  деді. 

Күйеуінің мінезіне қанық әккі әйелі ата-анаң, ағайының сыйдырмап еді деп оның намысына тимеді. Олай десе бірбеткей ерінің қолды бір сілтеп, бәрін талақ етіп бір-ақ кететіні анық еді. Бар болғаны – бармау себебін тұрмыстың қолайсыздығына тірей салды... Бұл сөз Бектұрдың қол-аяғын жіпсіз байлап қалған болатын! 

Сөйтіп, қартайып, қажыған шақта әке-шешенің қасынан да табылмады бұл Бектұр! Алла алдында  некесі қиылса да, сол жарынан тірідей жесір атанған келінінің қолында қалды әке-шешесі. Өзінің Бағила әжесі соғыстың соңғы жылында қайтыс болды да,  Аққағаз байғұс қолына қараған ата-енесін аялап күтіп, өз ата-анасындай бақты, бірінің артынан бірі кеткен оларды ақиретке арулап шығарып салды... 

Бектұрға шал-кемпірдің жаназаларына қатысып, топырақ салу ғана бұйырған-ды... 

Қайран, Аққағаз-ай!.. Соғыс аяқталған соң бір жылдан кейін Бектұр запасқа шығып, елге Надяны алып келгенде өзінің де, өзгенің де шашын жұлып, бетін тырнаған жоқ. Бар болғаны: «Мен соғыстан қайтпаған солдаттың жесірімін!» деген. Мұңды жанарынан аққан қос тамшы  жүдеу жүзімен жарыса сырғанап барып омырауына түскен... «Одан да шапалақпен тартып-тартып жібергені, не басқа  оқыс бірдеңе істегені жақсы еді!» деп қиналған Бектұр... 

Сол Аққағаз ағайынның араға жүруімен бұған екінші әйел болып отыруға да көнген еді.   Бұл сөз құлағына жеткен Надясы «Екі қатын алатын бұрынғының феодалысың ба?» деп бірден бас салған. Артынша кілт пұшайман халге түсіп, абдырып тұрған шарасыз күйеуіне «бүкіл ел-жұртымды сен үшін тастап келгендегі көретін қызығым екі қатынның бірі болу ма еді?» деп шағымдана жылаған. Көз жасын көлдете отырып ішінде «көжесі» бар екенін жеткізген. Бұл сөз тығырыққа тірелген мәселені шешіп кетті. Онсыз да Аққағазға деген сезімі әлдеқашан суыған, қасындағы қылықты әйеліне құлай берілген Бектұр ағайынның еш сөзіне құлақ аспастан алдымен көрші ауылға көшті де, Ғалия туған соң тың өлкесіне бір-ақ тартты... 

Ал, Аққағаз байғұс пәк күйінде келін боп түскен шаңырақтың түтінін өшірмей бүкіл өмірін адал өткізді де, бұл жалғанда не ата-ананың мейіріне қанбай, не балалық шақтың бақытын кешпей, не жар болып, не бала сүйіп... еш қызық көрмеген күйі бақиға аттанып кете барған...

 

* * *

         - Әй, мына кісі қысылып жатыр, көмектессеңдерші!

 

         - Осы шал-кемпір үйлерінде неге отырмайды екен... бала-шағаның қасында... жылы пештің қасында...

  - Қойшы-ей, араққа той        ып алып жатқан шығар, басқа не дейсің!

 

         - Осындайлар көбейіп кетті ғой, тегі!..

         - Өй, бұл Владимир Викторовичтің үйіндегі қария ғой!

     - Ну-ка, отайдите! Я, медсестра! Он живой?.. дайте воздуха!.. «Скорую» вызывайте!

Кеудесін қатты-қатты басып жібергенде алғашқы демін алып, кәрі санасы орала бастағанда қарттың құлағына еміс-еміс жеткен сөздер еді бұл. «Аһ!» деп ышқына шыққан демімен бірге өзін қоршай топтасқан адамдардың дабыр-дұбырына қоса көмескі бейнелері де бұлдырай бастады.

  - Дышите, дышите глубоко! Как себя чуствуйте?! Вы меня слышите...

Бектұр қарттың бұлыңғырлана барып ашылған жанары айнала тұрған адамдарды қуалай тоқтай алмай жатты да, әрең дегенде бетіне төнген келіншекке тірелді. Жирен шашы иығына төгілген әсем келіншек қарттың тіршілік нышанын көрсеткеніне қуана күлімсіреп тұр екен. Тілі байланып,  есеңгіреген санасы шым-шытырақ болып кетті.

«Құдайым-ау, мынау Надя ғой, өзінің Надюшасы ғой! Е, тағы да құтқаруға келген екенсің ғой, Надя!» 

«Дед, а, дед... это правда что ты чужой!..»

«Мен соғыстан қайтпаған солдаттың жесірімін!..» Мынау Аққағаз!., Аққағаз сенсің бе, ей?!

«Қарағым-ау, жалғызым-ау, үйге қайтсаңшы! Мына сорлы анаңды аясаңшы, жалғыз-ау...» Апа, апа!

«Балам!.. Соңымда қалған жалғыз тұяқсың!.. Қара шаңырақтың қасиетінен қорықсаң етті!.. Бір атаның жалғасы өзің ғана... Қайт үйге!»

- Әке, тоқтай тұршы, шамалы тұра тұршы, әке! 

Қарттың сандырақтаған әлсіз үні демімен бірге үзіліп-үзіліп, ышқына шыққандай болды.

- Дышите, дышите! Слышите, глубоко дышите!

«Надя!.. Құтқарушым, Надя! Тағы да құтқаруға келген екенсің ғой!»

Қарт өлім алдындағы жанталасқа түсіп кеткен еді. Бүкіл денесі өртеніп, жанын табаға салып қуырып жатқандай азапқа салып, жан-жағында от ұстаған жын-сайтан қаптап кеткендей. «Алла-ай, Алла-ай... қалай еді... ләә илләһә... ләәә илләәәһһәәә!». Бала кезде әке-шешесінен жиі естіген, ылғи айтып жүрмеген соң жүрекке байланбай, санасынан өше бастаған құдіретті Кәлимаға тілі келмей аласұрды.  

Қайдағы тіл! Тіл емес, бір уыс шоқ аузында... шөлден кезерген еріндері дар-дар айырылғандай... кеудесі  жалын атып жатыр. 

«Аузыма су тамызатын кім бар, кім?!... Балааааааам! Волооодя!  Сашкаааааа!..Су! Су!..»

«Воды дам, вот тебе вода!» деп Надясы шыға келді... Қолында өзі шай ішетін үлкен гүлді кесеге шүпілдете құйған мөп-мөлдір су! Мейірленіп, қылықтанып, тал шыбықтай бұралып тұр! Ішсең маңдайыңнан бір-ақ шығатын мұздай су, ә!.. 

Әкесі атын жетектеп ауылға бет түзеп барады...

«Дед, а, дед... ты чужой, да... не мой дед!..» 

«Не дейді мынау?! А! Иттің ғана күшігі-ай!»

Жанұшыра айғайлады... айғайладым деп ойлады санасы сөніп бара жатып...

 

«Нет! Нет!.. Жоқ! Құтқарма, Надя,  не надо!.. Мен кеттім,  ауылға, үйіме кеттім, Надя! Прости меня! Я пошел! Әке, әке, кеттік! Кеттік үйге!..Ләә илаһа иллалла! Мұхаммед - пайғамбар!».

Надясы... жоқ, Надясы дейді-ау, мынау келіні Ирина ғой... «Вот вода! Вода, вода!» деп жирен сары шашы жалбырап сақ-сақ күледі, суы бар кесені қақпақылдап ойнап қояды! Көздері албастыдай қызылды-жасылды болып шоқтай жайнап, біресе мейірбан Надясы, енді бірде жүзі салқын Ирина келіні, тіпті қуыршақтай Наташа сияқты болған әлгі бәле тістері ақсиып, арбиған қолдарымен бүріп әкеліп кеседегі мұздай суға батырып кеп жіберді... Денесін қарып түскен тастай судың іші толған мың-сан ине... денесін көктей өтіп жүрегіне қадалып жатыр...  «Алла, Алла!» деп ышқынды қарт...

Бұл пәни-жалған мен арғы мәңгі-бақилық өмір арасындағы барзах әлеміне «өлім» деген табалдырықтан аттаған сәттегі пенденің мұндай арпалысынан мүлдем бейхабар  медбике келіншек қарттың кеудесін тағы да басып-басып жібергенде... ұшқынданған жанары  өңменінен өтердей тесе жарқырап, аз ба, көп пе... әйтеуір осы ғұмырында пешенесіне жазылған  талай машахатты да, азап-қиындықты да, тәтті ләззәтті да көрген, аманат болған тәнді тастап ұша жөнелген «шыбын» Жанының артынан  ілесе  барып тоқтап, ондағы тіршілік сәулесі сөне берді...