Қарагердің ажалы

 

Орда бұзар отыз жастан асқан жылқышы Әбікен жылдағыдай биыл да Іргеқұмды қыстады. Қарамағында бағып қаққан совхоздың он бес үйір, жүз жиырма жылқысы бар. Жыл он екі ай ат үстінде күннің көзі, желдің өтінде жүруден әсте жалыққан емес. Бала жастан атқұмар боп өскен соң жылқы малын жанындай жақсы көрді. Шаруашылықтағы құрығы құтты жылқышының бірі атанды. Құдайдың берген үш перзенті ауылдағы анасының қолында мектепте оқып жатыр.

Түтінін түтеткен қыстаудағы қоржын үйде әйелі Айман, көмекші жылқышы жігіт Дархан үшеуі мал қамы, шаруа жайымен тіршілік етуде. Бұйрық болмай жүрген шығар. Жиырма бес жасқа келсе де отау үйдің шаңырағын көтере қоймаған Дархан еті тірі, пысық, шаруаға икемді боп шықты. Көмекші боп келген екі айдан бері қолғанат боп қолын мүлдем ұзартып тастады.

Қыстың қысқа күні кештетті. Өрісте тебіндеген жылқы ішінде жүрген Әбікен қыстауға бет түзеді. Күн көзі қызыл нұрға бөленіп ұясына қонақтауға таянғанда үй іргесіне келіп аттан түсті. Иесін байқап қалған кермедегі бәйге қарагері кісінеп қоя берді. «Жарықтық, жылқы малы текті ғой,-деп күбір етті Әбікен,-Мені танып кісінеп жатыр. Бөгде адамдарға бұлай етпейді».

Ірі қара фермасының меңгерушісі қырық жастың қырқасындағы Нұрханның көрші ауданнан қызмет бабымен келіп іске кіріскеніне үш айдың жүзі боп қалды. Ауылдағы қонақ үйге табан тіреген Нұрхан әзірше салт басты, сабау қамшылы.  Отбасын көшіріп әкелуге асығар емес. Сырт көзге түсі жылы көрінетін ферма бастық өз ісіне мығым әрі қаталдау боп шықты. Қызметіне кіріскен  үш ай ішінде біраз тірлікті атқарып тастады. Ең алдымен фермадағы әрбір жылқы, мүйізді ірі қара, түйені қораға қаматып, басқа ұрып санап қабылдап алды. Ірі қара малдарының тай-құлын, тайынша-бұзау, тайлақ-бота, мініс аттарына дейін түр түсін қалың көк дәптерге түсірді. Бұрынғы ферма бастықтарының мұндай әрекетін көрмеген жылқышы, бақташы, түйешілер таң қалып, таңдай қағысты.

-Япыр-ай, ферма бастықтың мұнысын қалай түсінеміз? Биыл туған құлын, бұзау, ботаның да түр түсін жазып алды.

-Бір білгені бар да.

-Көре жатармыз. Әліптің артын бағайық,-десті.

Бұрынғы ферма бастықтары малды ауылдарға ат ізін сирек салатын. Нұрхан олай етпеді. Тақым басқан қызметтік көлігі ел-жұрт «Водовоз» атап кеткен машина. Күн құрғатпай малды ауылдарға су тасымалдайтын «Водовоз» ішінде Нұрхан жүретін болды. Әрбір жылқышы, бақташы, түйешінің тірлігіне сын көзбен қарап, қызмет бабында қаталдығын танытты.  Малшысы үйінен кездесе қалса:

-Малда кім бар? Қай күні келсем де арқандалып қалғандай айналсоқтап үйіңде жүресің. Жауапкершілігің қайда? Қоғамдық малға қырын қарап, баққың келмесе ашып айт. Орныңа басқа малшы табамыз,-дейді.

Бес саусақ бірдей емес. Сөз естіп қалған малшылар арқаны кеңге салуды доғарды. Нұрханның таңқалғаны жылқышы Әбікеннің үйінде болмайтыны. Қай мезгілде келсе де ертелі-кеш жылқы ішінде жүргенін білгенде риза болып қалады. «Еңбек үшін жаралған азамат екен» деп сүйсініп жүретін болды.

Әбікен үйінде болмаса да Нұрхан бұл қыстауда біраз уақыт аялдайтын әдет тапты. Оны еріксіз жіпсіз байлайтын қамыс құлақтарын қайшылап, құйма тұяқтарымен жер тарпыған кермедегі бәйге қарагер еді. Өзінің де Шаңтимес деп ат қойған бәйге аты барын ешкімге тіс жарып айтқан жоқ. Бұрын қызмет еткен ауданда аламан бәйгелерде алдына қара салмай жүрген Шаңтимесін  қарагермен салыстырып ой өткелін кешетін болды. Бүгін де қарагердің  келісті денесіне сұқтана қарап, оқтау жұтқандай сіресіп тұрып қалды. «Жануар тым сесті екен. Дене бітімі неткен көркем еді. Ауылдастарының ауыздарының суы құрып айтуынша еш жерде қарагерден жүйрік тұлпар жоқ сияқты. Отбасымды көшіріп әкелгенде Шаңтимесім де келеді. Аудандағы аламан бәйгелерге қосылады. Қарегермен сөз жоқ бәсекелес болады. Аламанда қарагерден оза ма, әлде шаң қауып қалар ма екен? Ертеректе тұлпарының шабысына сенген атбегі бабаларымыз аламанның алдында «Әуре ете көрме. Сәйгүлігімнің бәйгесін шаппай бер» деп шу шығарып, қиғылық салған ғой. Мына қарагер де бәйгелерімді шаппай бер деп тұрғандай ма, қалай? Жүзіктің көзінен өтердей жұтынып тұр ғой өзі, түге. Мынадай көздің жауын алған сәйгүлікті баптап, бағын ашып жүрген Әбікен де осал жігіт болмады».

Осы сәт Нұрханның есіне түйеші Мәліктің айтқан әңгімесі түсе кетті. Өзі де сөзге шешен, тіл қатса әңгіменің майын тамызады екен.Үйіне түстеніп, дәм татқан күні әңгімені қымызша сапырып, тасқын судай ағызғаны бар. Әңгіме арасында совхоз директорының да мақтауын жеткізген.

-Әбікеннің марқұм әкесін көзіміз көрді,-деп бастаған еді әңгімесін Мәлік,-Атышулы шабандоз, жүйрік болар жылқыны құлын кезінен танитын сыншы әрі атбегі болды. Жасы келсе де көкпардан қалмайтын. Ол кісінің тақымға басқан көкпарын небір жүректі де білекті жігіттердің ала алмағанын көріп таң қалушы едік. Ол ағамыздың аламанға үкілеп қосқан бәйге аты қара үзіп дара келуші еді. Әкесінен Әбікенге шабандоздығы емес сыншылдығы мен атбегілігі жұғысты болды. Әкесіне тартқаны ғой. Осы бәйге қарагерді көп жылқы ішінен жабағы кезінде дүлділ жүйрік боларын біліп мойнына құрық салды. Ерекше күтіп бақты. Таңқалғаным сонша жас баладай мәпеледі. Бабын келтіріп бәйгеге қосты. Қарагер тырнақалды құнан бәйгесінде алдына қыл құйрықты салмай дара келді. «Бестінің бетінен сақта» деген. Бесті болған кезіндегі шабысы мүлдем бөлек болды. Тіфә, тіфә, Жаратқан ие тіл көзден сақтасын. Қарагер алпысқа жуық аттар қосылған аламанда жарты шақырым алдында келіп ауылымыздң абыройын аспандатты.

Шаруашылық басшысы, директор Алтынбек ағамыз да жүйрік ат, аламан бәйге десе ішер асын алдына қоятын кісінің нақ өзі. Бұл ағамыздың атқұмарлығы жайлы биыл жазда болған оқиғаны да айтып берейін. Ауыл іргесіндегі суармалы  жоңышқа алқабына орақ түскен. Құрылыс бөлімінде ағаштан түйін түйген шебер, он саусағы өнерлі Қайыржан есімді жігіт бар. Жетіспеушілік не істетпейді. Ымырт жабылып, қас қарайған шақта барымта жасайды. Бір ат арба жоңышқаны жалғыз өзі тиеп алып қайтады. Ауыл шетіне әудем жер қалған екен. Жұмыс сапарымен тауарлы сүт фермасынан кештете қайтқан директор Алтынбек аға артынан келіп қалады. Қайыржанды жазбай таныған соң шопырына:

-Аялдамай өте шық. Азаматты ұялтпайық,-дейді.

Ертесіне Қайыржанның үйіне  бір мәшина жоңышқа түсіртіпті. Ұяттың отынан өртеніп кете жаздаған Қайыржан кешірім сұрай барыпты.

-Кеше бір арба шөп ұрлап ұятты тірлік істедім. Кешіріңіз, аға,-дейді сіркесі су көтермей.

-Оқасы жоқ. «Жаңылмас жақ, сүрінбес тұяқ жоқ» деген. Кейде сананы тұрмыс билейтінін де білеміз. Құдайдың берген қара домалақтарына айран-сүт беріп тұрған сиырыңның шөбі таусылған екен ғой. Бәріміздің илегеніміз бір терінің пұшпағы. Совхоздың айлық, тоқсандық, жылдық жоспарлары әр салада өзің секілді жігіттердің жемісті еңбектерінің арқасында орындалып жатыр емес пе?

-Мен бір арба шөпті сиырым үшін ұрлағаным жоқ.

-Енді не үшін?-дейді елең еткен директор.

-Нағашыларым басында кеме қалған Қазығұрт тауының іргесінде  тұрады. Анамның бауыры Төлеш көкем атбегі кісі. Аламанға үкілеп қосқан бәйге аттарының бас жүлде алмағаны жоқ. Он бес күн бұрын арнайы көлікпен тай беріп жіберіпті. Жазып жіберген хаты мынау еді.

Директор көзілдірігін киіп хатқа көз жүгіртеді. «Жиенім Қайыржан,-деп басталыпты хат,-Мен ойлаймын, қазақтан асқан өнерлі халық жоқ. Айқайға басып, сайын даланы дүбірлетіп аламанға ат қосу, киқулатып аң-құсқа қыран салу, қансонарда алпыс айлалы түлкіге тазы жүгірту тек қазақ жігіттеріне  ғана тән ұлттық өнерлеріміз. Онымен қоса құлақ құрышын қандырған әсем әніміз бен күмбірлеген күйлеріміз тағы бар. «Өнерді үйрен, үйрен де жирен» дейді дана халқымыз. Сен де бәйге атын баптап үйрен. Үмітімді ақтайды деп текті жануардың тұяғы көк тайды өзіңе жіберіп отырмын. Тынық күнде алдынан дүлей дауыл тудырған тұлпарлардың аламанында көк тайыңа сәттілік тілеймін. Халқымызда «Жылқы малдың патшасы, түйе малдың қасқасы» деген қанатты сөз бар. Ауылыңда атбегі азаматтар болса ақыл  кеңестерін ал. Ырымшыл халықпыз. Қоржынның екі басын толтырып көк тайыңның қиын қоса жбердім. Қамбар ата тұқымы алыс жерге барғанда жеміне қиынан аздап қосып береді. Сонда жылқы малы барған жеріне тез жерсінеді екен. Жүйрікпен қашқанды қумайтыны, көкпар мен салымның додасына салмайтыны есіңде жүрсін. Тайыңа атты өзің қоярсың. Нағашың Төлеш.»

Хатты оқып болған Алтынбек аға күлім қаға жайдары үнмен:

-Сонда, бір арба шөпті көк тай үшін ұрлаған екенсің ғой,-дейді.

-Ие, солай болды. Кешіріңіз, аға.

-Оқасы жоқ, кешірдім Қайыржан. Мен де атқұмар адаммын. Бәйге атын ұстаған жігіттерді де жақсы көремін. Нағашыңның жазған хаты маған да үлкен ой салды. Кәсіби атбегі екенін білдім. Жүр кеттік. Көк тайыңды көреміз. Алла қаласа зейнет демалысына шыққан соң мен де бәйге атын ұстап баптауды армандап жүрмін.

Кермедегі көк тай тықыршып тұр екен. Жуастығында мін жоқ екенін байқаған директор аға жанына таянып сауырынан сипайды.

-Тайыңды Әбікен көрді ме?

-Ие, балама мінгізіп апарып көрсеттім. 

-Тайың жайлы не пікір айтты?

-Үстіндегі ер тоқымын алдырып тастап, он бес минөттей айналсоқтап жүріп көрді. Кеудесі мен арқасынан саусақтарының ұшы тимеген жері қалмады. Көсіліп ұзаққа шабатын дүлдің нақ өзі екен. Қылаудай мін жоқ. Алты жасар ат болғанда менің қарагерімнен озбаса қалатын түрі байқалмайды. Бәйге атың құтты болсын деді.

-Япыр-ай, Әбікен қарагерімнен озады деді ме?

-Ия, солай айтты.

-Ауылымыздың атын шығаратын тағы бір тұлпар келді десейші. Мен де құтты болсын айтамын. Айтпақшы тайыңа ат қойдың ба?

-Атын Әбікен аламанда дауылдатып шапсын деп ырым жасап «Дауылкөк» деп қойды.

-Тауып қойған екен. Жарайсыңдар,-деп директор Қайыржанның арқасынан қағыпты. Қайыржан келесі жылы Дауылкөкті құнан бәйгесіне қосамын деп алақанына шырт түкіріп жүргенін де естіп жатырмыз. Мен де бәйге атын ұстауға құмартып жүрмін.

Мәлік бір жөткірініп алып, әңгімесін қайта сабақтады.

-Әбікеннің тете өсіп келе жатқан екі ұлы бар. Үлкені Қуаныш 12, кішісі Алмас 10 жаста. «Әкеге қарап ұл өсер» деген. Қуанышы да ат құлағында ойнап өсіп келеді. Ол да әкесінен көргенін істейді. Қарагерді қасып, сипап, еркелетеді. Аламан бәйгеде қарагерге тақымды осы Қуанышы басады. Басына ақ ормал таңып, кекілі желмен желпілдеп, астындағы пырағы мәре сызығын бірінші боп қиғанда сүйсініс сезіміне еріксіз бой алдырасың. Сары алтындай сабырлылық Әбікенге ғана тән қасиет. Ұлы да, қарагері де аламанда топ жарып, қаймана қазақ айқайға басып, малақайларын аспанға лақтырып жатқанда селт етпейді-ау. Көңілдегі толқынысын, сезімдегі серпілісін, жүректегі бұлқынысын ішінде сақтай біледі. Қуанған сәтін күлімдеген көзінен, нұрланған жүзінен ғана байқатады.

Екінші ұлының кітапқұмарлығында шек жоқ. Киіз үйдің іші мен сыртқы көлеңкесінде әдеби кітап оқып отырғанын жиі көрем. Бір күні Әбікенге:

-Әке, жазушы аталар Ильяс Есенберлиннің «Көшпенділер», Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер», Дулат Исабековтің «Қарғын» романдарын оқып біттім. Керемет әсер алдым. Мектеп бітіргенше қазақ жазушыларының кітаптарын түгел оқып шығамын. Мен үлкейгенде жазушы боламын. Актер болғанды да ұнатамын. Асанәлі атаға  ұқсап «Қыз Жібектей» қызықты киноларға да түскім келеді,-дегені бар.

-Жарайды балам, еркің білсін,-деді әкесі күліп.

Мәлік әңгімесін аяқтады. Ферма меңгерушісі Нұрхан қызметтік көлігі болған «Водовозға» ой үстінде аяқ салды. «Бұл ауылдың адамдары шетінен атқұмар болды. Директор да зейнет демалысына шыққан соң бәйге атын баптауға ниет етіп жүр екен. Япыр-ай, қамшы салдырмайтын, шашасына шаң жұқтырмайтын қарагерден менің Шаңтимесім оза ала ма? Әлде шаң жұтып қала ма? Түйеші Мәлік те бәйге атын баптауды армандайды. Ойласаң бәрі қызық. Әбікен Қайыржанның көк тайына «Дауылкөк» деп ат қойыпты. Алты жасқа толғанда қарагерімнен озады деп қалай айтты екен. Дүлділ боларын білген ғой. Дауылкөкті мен де барып көрейінші. Көргенде не бітірем. Жүйрік атты танымаймын. Әуре болмағаным дұрыс шығар».

                       

                                ***

Әбікен «Қарагерім кермеде тұрып зерігіп кетті. Бүгін бой жаздырайын» деген оймен арқасына ер салды. Мінген бетте жүріс тілеген қарагер ауыздығын сүзе алға басып құйма тұяқтарымен ақ қар бетіне із түсірді.

Іргеқұм төрт түлік мал несібесін терген құтты өңір. Осы Іргеқұмнан Бетпақдалаға қарай Тереңқұм аталған бел-белесті құм өлкесі басталады. Тереңқұм бойында көбінесе қой-ешкі отарлары қыстатылады.

Іргеқұмның табиғаты да өзгеше. Аласа қыратты болғанымен еңісінде көлтабанды жызығы көп. Осы көлтабандарды ерте көктемде еріген кар суы мен нөсерлі жаңбыр, буырқана арнасынан аса тасып аққан Несібе өзені қызыл суға толтырады. Құмды алқап болған соң судың сіңуі де шапшаң. Күн көзі қызулы шуағын шашқан бетте-ақ көлтабанды алқаптар түкті кілемдей құлпырып сала береді. Сулы жердің шөбі нуға айналады.

Осы Іргеқұм өңірінің орта тұсында биіктігі едәуір қос төбе бар. Сырттай қараған жанға қоспақ түйенің өркешінен аумайды. Содан болар ауыл халқы Өркеш төбе атап кеткен. Осы Өркеш төбенің бірінің басына шыққан аттылы адамға айнала төңірек алақандай көрінеді. Еңістегі көлтабандарда совхоздың түйе, жылқы, ірі қаралары туыққа шашқан тарыдай бытырап жайылып жатады. Іргеқұмның ерекшелігі түлік төресі түйе, құйма тұяқ жылқы, аша мүйіз сиыр малдарының сүйсініп жейтін құнарлы шөптері жеткілікті.

Әбікен Өркеш төбеге бет түзеді. Жол-жөнекей өзінің, жылқышы Сейітбектің бағымындағы жылқы үйірлерін көзі шалды. Үйірлерден шашау шығып жайылған жылқылар жоқ екен. Өркеш төбе іргесінде жайылған үйірге таянған бетте қарагер кісінеп қоя берді. Сестілігі ғой. Жануар өзінің үйірін жазбай таныды.

Әбікен де Өркеш төбенің бірінің басына шықты. Ат тұяқтары ақ қар бетін шиырлап тастаған екен. Олай болатын жөні де бар. Қарауындағы совхоз малын түгендеген бақташы, түйеші, жылқышы Өркеш төбенің біріне шықпай, жан-жағына дүрбі салмай кері қайтқан емес. 

Алғаш жылқы баққан жылдары қыс мезгілінде еңбек демалысын алған әкесі Өркеш төбеге талай мәрте шығып, туған жердің төсейіне, көк жиегіне ойлана көз жүгірткен. Осы сәт Әбікеннің есіне ұшқан ұясы, балалық шақтары, әкесімен бірге өткен бақытты сәттері оралды. Есейгенде білгені әкесі мен анасының құдайдан сұрап алған жалғыз перзенті өзі болған екен. Бір үйдің жалғыз ұлы болған соң  бүкіл ауыл адамдары мейірлене еркелеткен көрінеді. Көшенің ақ топырағын жалаңаяқ кешіп жүгіріп жүргенде Қожа атанған ақсақалдың ауылға келгені еміс-еміс есінде қалыпты. Ол кісі жайдан-жай келмепті. Ауылдың бес жасқа толған қара домалақтарын түгелдей сүндетке отырғызып кетіпті. Солардың бірі Әбікеннің өзі еді. Арада бірнеше күн өткен соң әкесі Айдар:

-Балам, сен бес жасқа толдың, жігіт болдың. Қазақтың балалары бес жасында тайға мініп, бәйге аттарына шапқан. Енді сен де тайға мінесің. Қорадағы құлақасқа тай сенің тұлпарың болады,-деді.                                                

Ақ таяқты ат етіп, көшеде зыр жүгірген Әбікеннің сол күнгі қуанышында шек боған жоқ. Бала қиялы шарықтап кетті. «Мен енді тайға мінемін. Таяқ атпен басқа балалар шапқылай берсін. Олар мені көріп қызығады. Кейбіреулері ұялып таяқ аттарына мінбей қояды». Осындай ұзақ сонар тәтті ойға берілген Әбікеннен сол түні ұйқы қашқан. Кірпіктері ілініп, ұйқы құшағына енген бетте түс көре бастады. Түсінде құлақасқа тай құнан болыпты. Әкесі суытып, бәйгеге қосатын болды. Құйрық, жалдары түйілген ұзын саны жиырмаға жуық құнанға  мінген балаларды екі ересек жастағы аға соңдарына ілестіріп ауылдан ұзатып әкетті. Кейіннен есейгенде білді. Шабандоз балаларға басшылық жасаған адамдарды ат айдаушы деп атайды екен. Қанша уақыт жүргендері белгісіз. Дөңестеу төбенің үстіне топтала келіп тоқтады. Мұртты аға сөз бастады.

-Құрметті балалар, сендер бүгін аламан бәйгеге қатысқалы тұрсыңдар. Құнандарыңның бабы мен бағын сынайсыңдар. Менің атым Ермек, мына ағаларыңның есімі Серік. Екі ағаларың сендерге бүгін атқосшы, ат айдаушы  болады. Мәре сызығына дейін келген іздеріңмен кері қайтасыңдар. Ал, қане жолдарың болсын, алға.

Ермек аға оң қолын құлаштай сермеп қалған бетте қамшыларын жоғары көтеріп тұрған балалар құнандарын тебінді. Әбікен де солай етті. Ор қояндай ытқи жөнелген құнандар жарыс жолына шықты. Құлақасқа құнан тым ұшқыр екен. Әбікенге солай сезілді. Кірпіктерін екі-үш рет қаққанша болған жоқ. Серіппедей серпіле шапқан құлақасқа топтан сытылып алға шықты. Бұл күні ауа райы тып-тынық, үп еткен жел жоқ еді. Әбікен алдынан гуілдеп жел тұрғандай әсер алды. «Бәйгеге шапқанда  жел тұрып кетеді екен ғой» деп ойланды да мойнын бұрып артына көз қиығын тастады. Екінші келе жатқан қара құнаннан он бес қадамдай алға озыпты. Ермек, Серік ағалар да жарау аттарымен топтары жазыла қоймаған құнандардан шеттеу шауып келеді екен. Айдарынан жел ескен Әбікен «Мәре әлі алыс. Балалармен қатарласа шабайын» деген оймен құлақасқаның тізгінін тартты. Жанына үш құнан қатарласты. Қара құнан мінген сары бала өзінен ересектеу екен. Үзеңгі қағыстыра жанына таянды да:

-Сен, менен озамын деп ойлайсың ба?-деді.

Әбікен үндемеді. Өйткені кімнің құнаны  озып, кімнің құнаны  қалатыны белгісіз еді.

-Сен, неге жауап бермейсің? Әлде естімей келесің бе? Қайталап айтамын. Сен менен озамын деп ойлайсың ба?

Бұл жолы қатқылдау айтылған сұрақты сөзге жауап беруді жөн көрген Әбікен: 

-Білмеймін,-деді.

-Білмесең, біліп қой. Бірінші бәйге менің қара құнанымдікі.

Әбікен қарсы сөз айтпады. «Жарыс әлі аяқталған жоқ. Мен құлақасқа құнаныма сенемін» деген оймен іштей тынды. Ауыл үйлерінің төбесі көрінгенде алдыңғы топқа екпіндете шауып жеткен Ермек аға дауысын көтере сөзге келді.

-Балалар, мәре сызығы таяу қалды. Қапы қалмаңдар.

Бұл сөз шабондоз балаларға ерекше әсер етті. Алғы шепте қатарласа шауып келе жатқан үш бала құнандарына қамшы сілтеп жіберді. Әбікен де қызбалыққа бой алдырды. Сауырына сарт еткен өрім қамшының соққысы  құлақасқаның жанына батып кетті ме екен.  Құлақасқаның үш құнанды лезде артына қадырып, шабысының жылдамдығын үдеткені сонша желдің екпінінен Әбікеннің екі көзінен жас парлады. Жанарларынан аққан жас тамшыларын көйлегінің жеңімен сүртіп келе жатып мәре сызығын бірінші боп қиғанда ұйқыдан оянып кетті.

Әбікенге түсінің тым ерте аяқталғаны ұнамай қалды. «Қап, әттеген-ай,-деп өкінді ол,-Әкем мен ауыл балаларының қуанғандарын көре алмай қалдым-ау. Қара құнан нешінші келді екен? Үстіндегі сары бала «Бірінщі бәйге менің қара құнанымдыкі» деп еді. Неге өтірік айтты? Қайта ұйықтаймын. Түсімді жалғастырамын».

Ұйқылы-ояу есінеп біраз жатқан Әбікеннің кірпіктері қайта ілінді. Тәтті ұйқы құшағына енгенмен түсі жалғасын таппады. Әбікен көрген түсін азанғы ас үстінде әкесі мен анасынан жасыра алмады. Кеудесін кернеген мақтаныш сезімі айтуға мәжбүр етті.

-Әке, түс көрдім. Құлақасқа тай құнан болыпты. Бәйгеге қосыппыз. Бірінші келдім.

Айдар ұлын құшағына алды. Маңдайынан өпті. Үнсіз де қалмады.

-Түсті жақсылыққа жориды, балам. Жақсы түс көріпсің. Жаратқан ие, аруақтар аян берген шығар. Алла қаласа, құлақасқа тұлпарың құнанында бәйгеден бірінші келеді екен. Қазір Сұлтанбек көкеңнің үйіне бар. Көкең мен әжеңе, ағаң мен жеңгеңе сәлем бер. Көкеңнің шабандоз ұлы Талғат ағаңды шақырып кел. Тайыңды бас білдіреміз.

Әбікен қолына алған бір кесе шайын асығыс тауысып ішкен бетте орнынан тұрды. Далаға сытылды. Көкесінің үйіне құстай ұшты. Бұл үйде де Сұлтанбек көкесі, Әсия әжесі, Талғат ағасы, Жазира жеңгесі шай ішіп отыр екен. Түгел қол ұсынып амандасып шықты. Бәрі де құшақтап бетінен сүйді.

-Айналайын, Әбікенжан,-деді көкесі,-Сен келсең жанымыз жадырап қалады. Неғып ертелеп жүрсің?

Әбікен сұраққа іркілмей жауап берді.

-Көке, мен тайға мінгелі жатырмын. Әкем көкеңнің үйіне бар. Сәлем бер. Шабондоз Талғат ағаңды шақырып кел. Тайыңды бас білдіреміз деді.

-Әп, бәрекелді. Жігіт болды деген осы. Алла қаласа тоқым қағар тойыңа барады екенбіз

-Тоқым қағар деген не, көке?

-Тоқым қағар бала тайға мінгенде жасалатын қазақтың ырымы. Ол күні қызықшылықққа жиналған көпшілік тайға мінген балаға ақ тілегін айтады, батасын береді. Түсіндің бе, Әбікенжан?

-Түсіндім, көке.

Әбікеннің бала көңілі Әсия әжесі мен Жазира жеңгесіне дән риза. Қашан келсе де киген киімдерінің қалталарын құрт, ірімшік, кәмпитке толтырып жібереді. Бүгін де солай етті. Көкесінің туыстық жақындығын есейгенде білді. Сұлтанбек көкесі төрт ағайынды болған екен. Үш інісі Сейтқадыр, Әбілқасым, Айдар Ұлы отан соғысына қатысыпты. Сейтқадыр мен Әбілқасым қан майданда ерлікпен қаза тауып, Әбікеннің әкесі ғана елге аман оралыпты. Дуалы ауызды ауыл айтқыштарынан естігені Сұлтанбек көкесі де соғысқа қатысуға ниет етіп, аудандық комиссариатқа барған. Шаруасын айтқан.

-Ел шетіне жау тигенде үкілі найзасын қолға алған қазақтың ұрпағымыз. Мені неге майданға шақырмай жатырсыңдар?

-Сізді әскер қатарына ала алмаймыз. Солдат жейдесін киюден жасыңыз асып кеткен,-дейді комиссар.

-Мен құралайды көзге атқан мергенмін. Тасада жасырынып жатып-ақ қанпезер дұшпандарды қырып салам.

-Болмайды, біз әскери тәртіпке бас иеміз. Тылдағы қыруар жұмысқа да сіздей қайраты қайралған азаматтар керек боп жатыр. Дана халқымыз «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартады» деп бекер айтпаған екен. Мен сізге қосауыз мылтық сыйлаймын. Мерген екенсіз, қоғамдық малға қырғидай тиіп жатқан бөрілерді қырып салыңыз. Оқ-дәрісі таусылса келіп алып тұрасыз.

 Содан салы суға кетіп, жігері құм болған көкесі бар білетін орысша сөзі:

-Шорту,-депті де ауылға қайтқан көрінеді.

Комиссар сыйлаған қосауыз мылтық іске жарапты. Сұрмерген көкесі өрістегі малға маза бермеген азулары алты қарыс, тоқпан жілікті шайнамай жұтқан талай көкжал, арлан қасқырларды мерт етіп, жандарын жаһанамға жіберіпті. Бүгінде қосауыз мылтықты Талғат ағасы пайдаланып жүр.

Құлақасқа тай қолдан жем мен шөп жеп, су ішіп жуас мінез танытқанмен арқасына ер-тоқым салдырғысы келмеді. Талғат ағасы қарулы екен. Мойнын, маңдайын қасып екі құлағына шап беріп басын төмен тұқыртқанда құлақасқаның тырп етуге шамасы келмей қалды. Осы кезде әкесі Алматы қаласының  базарынан арнайы алдыртқан оюлы тоқым мен зерлі ерді баласының түсінде құнан бәйгеден бірінші келген құлақасқаның арқасына салды. Әкесінің Талғат ағасын шабондоз дегені рас екен. Ағасының шапшаң қимыл әрекетіне көз ілеспеді. Қызықтың көкесі ағасы тай үстіне секіріп мінгенде басталды. Үстіне мінген адамнан үрікті ме, әлде қорықты ма екен. Құлақасқа жанұшыра мөңкіп тулады дейсің. Тентек мінез танытқанмен бұл әрекетінен ештеңе өнбеді. Ерге тақымы жабысып қалғандай болған Талғат ағасы қолындағы қымшыны жоғары көтерді. Құлашын жаза сауырынан екі рет салып жібергені сол құлақасқа тай жанұшыра шаба жөнелді. Ауыл шетінен ұзай шапқан Талғат ағасы сүт пісірім уақытта қайта оралды. Танауы делдиіп ентіге демалған құлақасқа тайдың денесін тер жуыпты. Бағанағыдай емес, «Басқа салды, біз көндік» дегендей жуасып-ақ қалыпты. Тай үстінен ширақ түскен Талғат ағасы Әбікенге:

-Тұлпарың біраз уақыт демалсын. Бүгін мен, ертең сен мінесің,-деді.

-Талғат,-деді әкесі осы кезде,-Ініңе тайға ертең мінесің деп айтып қалдың ғой. «Темірді қызған кезде соқ» демекші бауырыңның тоқым қағар қызықшылығын да ертең өткізіп жіберейік. Әрі күн демалыс. Ат төбеліндей ауылда шақырылмаған отбасы қалмасын. Совхоз басшыларына өзім хабарлаймын. Құтты болсын айта келген қонақтардың сыбағасы үш құнан қойды кіші бесінде сою керек.

-Жарайды, аға. Келініңіз Жазира екеуміз бәрін де атқарамыз. Достарымыз да қолғабыс жасайды.

Айдардың үйіне түске таяу жиналған көпшіліктің қарасы қалың болды. Әке-шешелерінің соңына ілескен бала-шаға да көп. Келгендердің бәрінің жүздері жарқын, көңілдері шат. Тайға мінген Әбікенге, ата-анасына ақ тілекті құтты болсындарын ағынан жарылып айтып жатыр. Ақсақалды ата, ақ кимешекті әже, ақ жаулықты аналардың жылы лебіздері көптің көңілдерін толқытты. Сұлтанбек көкесі тебірене сөйлеп ақ батасын берді. Ақ таяқты тай етіп мініп, бірге ойнаған балалар Әбікеннің ақ жабулы тайға мінген салтанатты сәтіне таңдана да қызыға қарады. Бес жастағы Әбікеннің тоқым қағар рәсіміне келген бір қауым жұртшылық арқа-жарқа отырыс жасып, мәз-мәйрам боп тарасты. Қазақ халқының тоқым қағар салт-дәстүрін паш етісті.

Өрістен төрт түлік мал ауылға оралған кешкі мезгілде көршісі Әмет келді. Үш-төрт жас кішілігі бар, өкшесін басып жүрген азамат. Күлім қаға сөз саптады.

-Айдеке, біздің үйдегі Әбікеннің досы Өркен балам таяқ атқа мінбеймін, ұяламын. Мен де тайға мінемін деп қиғылық салып жатыр. Сіз не дейсіз?

-Бұл сұрағың ақылдасып шешетіндей шаруа емес қой. Өркендікі дұрыс. Баланың қатарынан қалмағаны жөн. Айтқанын істеу керек. Азамат баладан өседі емес пе?

-Дұрыс айтасыз, Айдеке. Түтініміз түзу шыққан ауылда тіршілік еткен соң бала-шаға, қара қазанның қамы деп төрт түлік мал өсіріп отырмыз ғой. Жылқы үйіріндегі бір тайға құрық салу керек болды.

-Ие, солай еткенің жөн, Әмет.

Сол күннен бастап Әбікен құлақасқа тайға тақым басты. Кешкісін өрістен қайтқан мал алдынан шығады. Ауыл сыртында құйғытып шауып та алады. Рахат! Осы жылы ат төбеліндей ауылдағы сүндетке отырған қара домалақтардың барлығы тайға мінді. Ат қып мінген таяқтары жайына қалды.

Жыл жылжыды. Күн жылынды. Оңтүстіктен алтын күректің еспе желі есілді. Қаһарлы қыстың қылышы сынды. Қасат қардың көбесі сөгілді. Көктем келді. Алтын күн нұрлы шуағын шашты. Жер ана бусанды. Бәйшешек бүр жарды. Құлақасқа құнан болды. Әбікен алты жасқа толды. Сәуір айы қияқтанып туған бетте әкесі құлақасқа құнанды бәйге жарысына дайындауға, жаратуды қолға алды.

Әкесінің ерекше күтімде тұратын, көкпарға мініп, салымға салатын белі есік пен төрдей күрең аты бар. Түс ауып, күн көзі еңкейгенде күрең аттың арқасына ер салынды. Құлақасқа құнан да ерттелді.

-Жүр балам, Құлақасқа тұлпарыңды 1 мамыр мерекесі күні болатын бәйге жарысына дайындаймыз. Баптауды, жаратуды бастағанымыз жөн.

Әкелі-балалы аттылар ауыл шетіндегі кісінеген жылқының үні, үрген иттің дауысы жететін жердегі атшабарға келді. Бұл атшабар Әбікенге көрмеген, бейтаныс жер емес. Ауыл балалары бұл атшабарға талай жаяу келіп, таяқ аттарымен бәйге ұйымдастырған. Озған балалар қуанып, қалып кеткендер намыстан жарылып кетердей жылаған. Енді, міне Әбікен атшабарға таяқ атпен емес, құлақасқа құнанымен келіп тұр. Үлкен кісілердің айтуынша бұл жігіт болғанның белгісі.

-Әбікен балам, аудандағы ат бәйгелердің бәрі осы атшабарда өтеді. Бұл атшабар аламан бәйгені аңсап, құйма тұяқтарымен жер тарпыған тұлпарлардың бабы мен бағын ашып, шабандоз балаларды демеп, жебейтін қасиетті жер. Бір айналым бес шақырым. Ат баптау да өнер. Әлі жассың. Атбегілік өнердің қыры мен сырын есейгенде айтып, түсіндірермін. Әзірше менің ақылымды тыңдап, соңыма ілесе бер. Құнаныңның еті, қазысы қалың емес. Тек денесін ширатып, баптай білуміз керек. Ал, кеттік.

 Әкесі күрең атын желе шоқытты. Әбікен де солай етті. Бес шақырым жерді желе шоқытып мәре сызығына келгенмен әкесі күрең аттың тізгінін тартқан жоқ. Екінші мәрте айналып келгенде ғана ат басын ірікті.

-Атшабар алаңын екі айналғанда,-деді әкесі,-он шақырым жол жүрдік. Менің атымнан тер шықты. Сенің құлақасқаңнан тер шықпады. Бұл жақсылықтың нышаны. Ұзаққа шабатын құйма тұяқтыдан оңайлықпен тер шықпайды.

Бұл түні күрең ат пен құлақасқа құнан қаңтарылып, таңасып шықты. Әбікен ұйқыдан оянды. Кешегі атшабарды құнанымен екі айналғандағы желе шоқытқан жүріс шаршатқан секілді. Денесінің ауырлап қалғанын сезінді. Әкесі мен шешесіне шаршағанын сездіргісі келмей төсегінен ширақ қимылмен тұрып кетті. Далаға шыққанда байқады. Арқаларынан ерлері алынған күрең ат пен құлақасқа құнан ақырдағы шөпке бас қойған екен. Азанғы асты ішкен соң әкесі:

-Терлеген аттың денесі кіршең болады. Жуындыру керек,- деді.

Құлақасқаны ширату жұмыстары арада екі, кейде үш күн өткенде атқарылып отырды. 1 мамыр мерекесіне санаулы күндер қалғанда қамау тер алу басталды. Құлақасқа құнан бұл күні атшабарға мойнына дейін оралған қалың жабумен, торы айғырына мінген Талғат ағасы  да барды.

-Бір айналым желе шоқытыңдар,-деді әкесі ақыл кеңесін айтып,-Екінші айналымнан бастап жайлап шауып отырыңдар. Біздің міндетіміз құақасқаның бойындағы  артық терді алу. Талғат, торы айғырыңнан тер шыға бастағанда шабысты тоқтатыңдар.Үйге қайтамыз.

Атшабардағы шабыс  толас тауып, қамау терді алу жабық қорада жалғасты. Жылы қораға енген құлақасқа құнанның бойынан тұяқтарына аққан тер сіркіреп жауған жаңбырдай тамшылады. Екінші қамау тер жеті күннен кейін алынды. Бұл күні атшабарға әкесі барған жоқ. 

-Талғат бауырым, сен де ат баптауды үйрене бер. Өткен жолғыдай етесіңдер. Мен үйден күтемін.

-Жарайды аға,-деді Талғат көңілді үнмен,-Солай етеміз.

Атшабардан оралып, жылы қораға енген құлақасқа құнаннан өткен жолғыдай қамау тер көп болмады. Әкесі қолтығына қол жүгіртті. Саусағының ұшына іліккен терге тілінің ұшын тигізіп үн қатты.

-Өте жақсы. Ащы тері түгесіліпті. Үшінші қамау терді алудың қажеті жоқ.

Әбікеннің анасы  Рымбала өте ырымшыл кісі. Әр жұма сайын жеті шелпегін, бауырсағын пісіріп, отағасына аруақтарға құран бағыштатып отырады. Жалғыз ұлдың амандығын Алладан тілеумен таң атырып, күн батырады. Ат бәйгесі күні таянған сайын көңілі тым алаңдап кетті. Ауылда арабша хат таныған діндар, құмалақ ашып, шірткі жазып, тұмар беретін қария бар. Ертең бәйге деген сәскеде сол кісіге барды. Аман саулықтан соң қарияның өзі сөз бастады.

-Ел құлағы елу ғой, шырағым. Айдар бәйгеге құнан қосқалы жатыр. Ол құнанға баласы шабады деп естідім.

-Ие, солай, ата. Құмалақ ашып, балама тұмар беріңізші.

-Жарайды.

 Сексен жастың сеңгіріне шыққан Дәулетбай ақсақал бір уыс боп түйілген жұқа орамалдың орамын жазды. Ішінде құмалақ бар екен. Орамалдың төрт бұрышын керіп жазды да күбірлей сөйлеп құмалақ ашуды бастады.

-Мен ашып жүрген қырық бір құмалақ алдаған емес, шырағым. Төрт құбыла түгел. Балаң мен бәйге құнанның маңдайлары ашық, жарқырап тұр. Оңынан да, солынан да кез. Сүйіншісі бар. Балаң мініп, бәйгеге шапқан құнан аламанда бірінші келеді екен. Құтты болсын.

-Айтқаныңыз келсін, ата,-деді Рымбала көңілі толқып.

Көк дәптердің бетінен бөлінген жалғыз параққа арабша жазу түсіріп, үш бұрыштап бүктеген ақсақал:

-Шырағым, мына тұмарды таза матамен қаптап, балаңның мойнына не киіміне ілерсің,-деді.

Құмалақшы, тұмаршы атаға алғысын жаудырған Рымбала сыртқа үміті үкіленіп, жаны жадырап шықты. Үй ауласына енген бетте кермедегі құлақасқа құнанның жанында айналсоқтап жүрген отағасы мен Талғаттың жанына келді. Тіс жарды.

-Құмалақшы атаға бардым. Қырық бір құмалағы жақсы сөйледі. Балаң мініп, бәйгеге шапқан құнан аламанда бірінші келеді. Сүйіншісі бар деді.

-Жақсы сөз жарым ырыс. Ол ағамыздың құмалақтары тек жақсылықты айтады.  Абыз ақсақадың айтқаны келсін,-деп Айдар да көңілдене үн қатты.

Рымбаланың ойға алған ісін бітіргенше тағат таппайтын әдеті бар. Аялы алақанына қыса келген тұмарды қаптауды қолға алды. Ұсталмаған қызыл матаның бір ұшынан керегінше қиып алып іске отырды. «Тұмарды киіміне ілмеймін. Төсекке жатқанда киімі шешіліп қалады. Мойнына тағамын» деген ойға берілген  Рымбала тұмарға бау да тақты.

Шабандоз Талғат совхоздың шеберханасында токарь боп еңбек етеді. Жұмыс күнінің уақыты аяқталған бетте Айдар ағасының үйіне алып-ұшып жетеді. Арманы ағасынан атбегілік өнердің қызықты тәсілдерін үйрену.

-Ертең бәйге,-деді Айдар ағасы,-Құлақасқа құнанның бабы мен бағын сынайтын күн. Бүгінгі түн де өте жауапты. Атбегі бабаларымыз аламанға суытылған айғырларды ертең бәйге деген түнінде ноқта, жүгенін сыпырып үйіріне қосып жібереді. Кермеде керіліп, зеріккен, бабы келіскен айғыр ойнақтап, аунап өзін-өзі сергітеді екен. Таңғы іңірде жылқы малы демалады. Бұл уақытты қазақ халқы жылқы малы жусады деп айтады. Жылқы жусағанда жатып ұйықтап демалады. Біз құлақасқа құнанды үйірге қоса алмаймыз. Айғыр қуады. Қалай деуге болмайды. Азулы айғыр шайнап тастауы да мүмкін ғой. Ертеңгісін жұмыс арасында совхоз директорына жолыққам. Құнанды ауыл шетіндегі стадионда сергітіп алуды өтіндім. Директор күлді де «Бұл өтініш жасап, ақылдасатын маңызды мәселе емес қой, Айдеке. Ауылымыздың атынан бәйгеге қосылатын құнан стадион ішінде бір түн жүрсе несі айып? Азар болса екі-үш жерге тезек тастар» деді. Талғат бауырым, құлақасқаны бұл түні стадионға апаруды өзіңе тапсырамын. Стадионға барған соң ноқта, жүгенін сыпырып қоя бер. Жусап жатып, ұйқысынан оянғанда ұстап әкелерсің.

-Жарайды, аға. Атқұмар бір досымды жаныма серік етем. Ол да бәйге атын ұстауды армандап жүр.

-Мен де барайыншы,- деді осы кезде Әбікен.

-Балам, сен баруға болмайды. Бәйге атына шабатын бала ұйықтап, демалады.

-Мақұл, әке.

Айдардың үйінде бұл күні кешкі ас ерте ішілді. Күн ұясына қонуға найза бойы қалғанда буылған бір бау шөпті қолтығына қысқан Талғат құлақасқаны жетекке алды. Жол-жөнекей көше шетінен досы Сержан ілесті. Биік цемент дуалмен қоршалған стадион ішіне кірген бетте құлақасқаның басындағы ноқта, жүгені сыпырылды. Ағасының айтқаны айна қатесіз келді. Бас еркіндігі өзіне тиген құлақасқа құйрығын көкке шаншып ойнақтап тұра шапты. Екі құлағын қайшылып, секең-секең етіп аялдайды да қайтадан тулай ойнақтап шабуды жиілете түсті. Дене шынықтырып жүрген спортшы секілді өзін-өзі сергіткен құлақасқаның әсерлі қимыл әрекеттеріне Талғат пен Сержан мәз-мәйрам болды.

Құс ұйқылы Айдар таңның атуын асыға күтті. Ойсыз да емес. «Баламның құлақасқа құнаны ертең алғашқы  аламанына қатысады,-деп ой өткелін кешті Айдар,-Ұзаққа шабатынына күмәнім жоқ. Оңайлықпен тер шықпайтынын да байқадым. Атбегі бабаларымыз желден жүйрік тұлпарлардың бойындағы ерекшеліктерді дөп басып айтып кеткен. Жүйрік аттардың бойында әрқилы белгілері көп болған. Баламның құлақасқа құнанының алдыңғы қолтығының астындағы қуыс тесікті ешқім байқай бермейді. Сыншы атбегілер мұндай  белгісі бар атты «тесік өкпе жүйрік» деп атаған».

Тәңірдің таңы атты. Құлақасқаны жетекке алып, екі дос Талғат пен Сержан келді. Түн баласын стадионда өткізіп, кірпіктерін ілмесе де өздері тым көңілді.

-Әбікеннің құнаны,-деді сөзге келген Талғат,-стодионда барлық өнерін көрсетті. Ойнақтады, тулады, аунады. Өзіңіз айтқандай іңір таңында көсіліп жатып қатты ұйықтады.

-Бәйге атын баптау қызықты екен,-деп сөзге араласты Сержан,-Менің де бәйге атын ұстап, баптағым келеді.

-Ниетіңе жет, Сержан. Қасиетті жылқы малына деген бұл ойыңды құптаймын. Енді құлақасқаны азықтандыру керек,-деп Айдар құнанның басына екі уыс сұлы  салынған дорбаны ілді.

Әбікен тәтті ұйқыдан оянып, төсегінен тұрған бетте анасы Рымбала  өзіне шақырды. Тұмардың бауын мойнына ілді де:

-Балам, бүгін құлақасқа құнаныңмен бәйге алаңына шығасың. Кеше құмалақшы, тұмаршы атаңа барғанмын. Балаңның мойнына тақ деп тұмар жазып берді. Алла жар болып, ата-бабалар аруағы қолдай жүрсін.  Шайыңды қайтып келіп ішерсің. Қазір Талғат ағаңның үйіне бар. Көкеңнің ақ  батасын алып кел,-деді.

-Мақұл, апа.

Көкесінің үйіне асығыс жеткен Әбікен шаруасын айтты.

-Көке, бүгін бәйгеге шабамын. Батаңызды беріңіз.

Сұлтанбек көкесі асыққан жоқ. Алдымен Әбікенді құшағына алып, бетінен құшырлана сүйді.

-Садағаң кетейін, айналайын Әбікенжан. Бәріміз де сенің амандығыңды, құлақасқа құнаныңның бәйгеден келуін тілеп отырмыз. Ал, қане алақаныңды жая ғой. Жүсіптің дидарын берсін, Мұхамбеттің иманын берсін, Бауыржан батырдың айбарын берсін, әулие-әмбилер қорғасын, ата-баба, аруақтар қолдасын, додалы топқа түскенде жаратқан ие бір Алла маңдайыңды жарқыратып бағыңды ашсын, аумин.

Сұлтанбек көкесі бұл ақ баталы сөздерін көңілі толқи отырып айтты. Әсия әжесі мен Жазира жеңгесі әдеттегідей үстіндегі киімінің қалталарын құрт, ірімшік, кәмпите толтырып жіберді.

Әбікеннің анасының ырымшылдығы еселене түсті. Оюлы сандықтың қақпағын ашып, ішінен ақ шәйі орамалды алды. Бұл орамал көзіне оттай ысық көрінеді. Алғаш келін боп ақ босаға аттағанда Айдардың анасы:

-Қадамың құтты болсын, айналайын.  Көңілің мен ниетің осы орамалдай ақ болсын, жаным,-деп маңдайынан сүйіп, басына жапқан еді.

Бұл орамал күн көзін көп көрген емес. Көзтірісінде жан шуағын сыйлаған, өнегелі тәлім тәрбиесін берген енесінің көзіндей сақтап жүр. Тек қызықшылыққа, той-думанға барғанда ғана тағады. Сол орамалды құлақасқа құнанды ақ жабулап ерттеп жатқан Айдарға ұсынды.

-Есіңде шығар. Өзіңмен тағдырым тоғысып, ақ босаға атттағанда апам басыма салған орамал ғой. Осы орамалды бәйге алдында шабандоз балаңның басына тағарсың. Марқұм апамның аруағы демеп, жебейді.

Айдар көңілдене күлім қағып, келіскенін басын изеп білдірді.

Рымбаланың ойға алған шаруасы мұнымен түгесілген жоқ. Отағасы Айдар, Талғат, досы Сержан, ұлы Әбікен аттарына мініп атшабарға кеткен бетте іске кірісті. Жеті шелпек пісірді. Ыдысқа салып көшеге шықты. Төрт-бес жастағы балалар ойнап жүр екен. Жандарына тақалып шелпек таратты. Балалар да жақсы тілек айтады.

-Апа, құдайыңыз қабыл болсын,-десіп жатыр.

-Айтқандарың келсін, айналайындар. 

«Оң мен солын танымаған баллалардың бәрі періште. Айтқан тілектері қабыл болады» деп ойлаған Рымбала табан асты өкінішке де бой алдырды. «Қап, әттеген-ай, баламның құнанының кекіліне үкі тағамын деген ойда жүр едім. Ұмытып кеткенімді қарашы. Оқасы жоқ. Келген соң тағамын. Айтпақшы, құмалақшы ата «Сүйіншісі бар. Балаң мініп, бәйгеге шапқан құнан бірінші келеді деп еді. Сүйінші сұрай келгеннің ақшасын дайындап қояйын».

1 мамыр мерекесінің салтанаты түс ауа атшабарда жалғасты. Атшабар  алаңының сәнін келтіріп, кекілі мен құйрықтары түйілген бәйге аттары жүр. Қазақ халқының ерекше ұлттық ойыны  ат бәйгесіне деген құрметтері болса керек. Еңкейген қарттан, зыр жүгірген балаға дейін осында жүр. Әбікен көрген түсін есіне алды. Құнан мінген барлық шабандоз балаларға көз қиығын салды. Баламысың деген. Түсінде қара құнанымен жарысқан ересек сары баланың болмағанына өкініп те қойды.

Айдар  құдай қосқан қосағының анасының көзіндей етіп ұстап жүрген шәйі орамалын «Асыл анамның рухы демеп, жебесін» деп күбір етті де ұлының маңдайына таңды. Сосын жарыс жолында атқаратын міндеттерін пысықтады.

-Құнандар төрт мәрте айналып шабатын болды. Үш айналым алдыңғы топтың шетін ала жүр. Жаңылып кетпе. Мәре сызығынан соңғы айналымға өткенде құнаныңды еркіне жібер. Шалқайып, тіке отырушы болма. Жел қағасың. Тебінбе, қамшы сілтеме. Қамшыны жоғары көтеріп, үйіріп отыруды ұмытпа. Жүйрік атқа осы әрекет те демеу.

-Жарайды, әке.

Ұзын саны отыз екі құнан жарыс жолына шықты. Үш айналым аяқталғанша бабы болмаған біраз құнан жарыс жолынан шығып қалды. Алдығы топта соңғы айналымға үш құнан құйрық тістесіп өтті. Үштің бірі-құлақасқа. Ұзай шапқан үш құнанның да аралары алшақтай бастады. Көз жетер жер болмаған соң түр түстерін ажырату мүмкін болмады. Сержан пысықтық танытты. Ала келген дүрбісіне көз жүгіртті де:

-Айдар аға,-деді қуанышты үнмен,-Әбікен құлақасқамен бірінші келе жатыр.

Әсерлі естілген жылы сөзден Айдардың ет жүрегі елжіреді. «Бұл балам мен құлақасқа құнанының  топ жарған тырнақады бәйгелері. Е, Алла тіл көзден сақтай гөр» деп күбір етті.

Құлақасқа құнан мәре сызығын жеке дара келіп қиды. Талғат інісіне жетуге асықты. Тұра жүгіргенде соңынан Сержан да ілесті. Кілт тоқтай қалған Талғат досының қолынан ұстап асығыс сөзге келді.

-Сен тортөбел атыңмен ауылға шап. Құйындай құйғыт. Әбікеннің анасын, менің жеңгемді сүйінші сұрап қуант.

-Дұрыс айтасың, досым. Менің солай еткенім жөн екен,-деп Сержан келген ізімен кері ұмтылды.

Сержан отбасылық тірліктің тізгінін ұстаған Әбікеннің анасымен сыртта кездесті. Аттан түспеген күйі:

-Тәте, сүйінші, сүйінші... Әбікеннің құлақасқа құнаны бәйгеден бірінші келді,-деді жарқын дауыспен.

Рымбаланың сүйішілеген хабардан көңілі алабұртып кетті.

-Сүйінші дейсің бе? Сүйінші... Сүйіншің дайын, міне...

Рымбала қалтасына шапшаң қол жүгіртіп, дайындап қойған ақшаны ұсынды. Рахметін күлім қағып айтқан Сержан кідірген жоқ. Аттың басын асығыс атшабарға қайта бұрды. Қуанышы қойнына сыймаған Әбікеннің анасы «Шүкір, тәубе деймін. Алла жар боп, ата-бабалар аруағы жебеп, демеген екен» деп күбір етіп, жаны жадырап сала берді.

Аламанда құйма тұяқтары қызған құлақасқа құнан керемет шабысымен дүйім жұртты сүйсіндіріп, атшабардан олжалы қайтты. Әбікенді ағайын-туыс, көрші қолаң шашу шашып қарсы алды. Анасы қараған жанның көз жауын алатын үлпілдеген үкіні құлақасқа құнанның кекіліне өз қолымен тақты. Осы күннен бастап ауыл айтқыштарының аузында Әбікен «Шабандоз бала», құнаны «Үкілі құлақасқа» атанып кетті.

Көзі қыраулы қыс күні кештетті. Бақытты балалық шақтарын, әкесімен бірге жүрген қызықты сәттерін ойға алған Әбікен Өркеш төбеден ылдиға, еңіске түсті.

                     

                                                   ***

Желтоқсан айының үшінші онкүндігінде жаңа жылдың есебіне кіріс болатын төрт түлік малға санақ жүре бастады. Ферма меңгерушісі Нұрхан жұмыс десе ерінбейтін, жалықпайтын кісі екен. Келелі түйе, табынды ірі қара, үйірлі жылқыларды малшыларына қораға қаматып, қалың көк дәптерге жазып алған түр-түсімен түгендеді. Жылқышы Сейітбектің қарамағындағы жылқыдан торы бие түсінен жоқ боп шықты. Нұрхан зілсіз үнмен:

-Торы бие қайда? Өлсе жемтігін көрсет. Акт жасаймыз. Қасқыр жесе, жоғалса шыныңды айт,-деді.

-Шынымды айтайын ба?-дейді Сейітбек күмілжіп.

-Ие, атқа мініп жүрген азамат тек шындықты айтуы керек.

-Торы бие ерте көктемде құлын тастады. Жаздай, күздей құр жүріп, үстінен бит домалағандай семірді. Ет жесе тісіне, жемесе түсіне кіретін қазақпыз ғой. Торы биені соғымға сойып алдым. Орнына жекменшік бір биемді қойдым.

-Жарайды, Бір жолға кешірім жасайық. Бұдан бұлай халықтың қазынасы қоғамдық малға көз алартушы бола көрме. Тұрмыстық жағдай дұрыс болмай жатса жасырмай айт. Совхоз әкімшілігі тарапынан көмек қолын созамыз.

-Кешіріңіз, Нұреке. Уәде етем. Мұндай әбестік енді қайталанбайды.

-Уәде беру де жігіттіктің белгісі.

Нұрхан арада екі күн өткен соң қыстаудағы штабта ферма малшыларының басын қосып, жиын өткізді. Күн тәртібіндегі мәселені айтты.

-Шаруашылықтың барлық салада көрсеткіші жақсы. Төрт түлік мал өз төлінен өсті. Малшылар көктемде көктеуге, жазда жайлауға, күзде күзекке, қыста қыстауға көшіп қонады. Осы көшершілік мезгілдерінде мал айдауға күш көлік керек екен. Совхоз әкімшілігінде осы жағдай талқыланды. Әрбір малшыға бір бура жеке иелігіне арзан бағамен сатылатын болды. Бураның құны бірнеше айлық есебінен ұсталған соң жеңіл болады. Совхоздың барлық малшысына берілетін буралар бас білдіріліп, жуасытып, мұрындық өткізіліп, жадыланады. Қалай қарайсыңдар? Келісесіңдер ме?

Ірі қара малшысы Бақтыбай:

-Көшершілікте мал айдағанда күш көлік керек екені рас. Оны-мұны керек-жарағымызды артамыз. Әрі бурамен мал да баға береміз. Мен қуана келісемін,-деді.

Бақтыбайдың сөзін ферманың түйеші, бақташы, жықышылары қарсы, қалыс қалмай қуаттады.

Әбікеннің еншісіне қараған адамның жүрегінің отын алатын түр түсі сұсты төрт жасар қара бура тиді. Өркештері найзадай тіп-тік, мойын шудасы жер сызған қара бураға таққым басқан  Әбікен жылқы үйірлерін түгендеп, Өркеш төбе басына шыға бастады.

Нұрхан «Жаңа жылды бала-шағаммен еңбек етіп, несібемді теріп жүрген осы ауылда қарсы алуым керек» деген ойда жүр еді. Қаңтар айына санаулы күн қалғанда отбасын көшіріп әкелді. Совхоз есебіндегі жеке үйге қоныстанды. Бұл үй Айдардың қара шаңырағының жанында еді. Алғашқы боп Әбікеннің анасы құтты болсын айтып, шашу шашты.

-Құдай қосқан көрші болдық. Қоныстарың жайлы, төрт құбылаларың түгел болсын, шырақтарым. Шай қойып, қазан көтеріп қойдым. Бүгінігі ас-дәмдеріңді біздің үйден ішіңдер.

Нұрханның Әбікеннің анасын алғаш көруі еді. «Жүзінен нұр шашылған мейірімді жан екен. Әкесін көзім көргем жоқ. Алма ағашынан ұзап түспейді. Әбікен анасына айнымай тартыпты» деп іштей сүйсініп, ой түйді.

Көші-қонда көлік үстінен ойнақтап түскен Нұрханның бәйге аты ауыл айтқыштарының тіліне тиек болды.

-Нұрхан туған ауылының ауданында аламанда жұлдыздай жарқыраған бәйге атын да ала келіпті.

-Қойған аты да ерекше. Шаңтимес деп атайды екен.

-Шаңтимес деп бекер қоймайды. Дүлділ жүйрік боғаны ғой.

-Енді Әбікеннің қарагерімен жарысқа түсетін болды. Қайсысы озар екен?

-Қарагердің шабысын көріп, тәнті боп жүрміз. Әбікеннің қарагерінен Шаңтимес озады деп ойламаймын, үш ұйықтасам түсіме де кірмейді. Жарыс жолында құйрық тістесіп жүрсе де Шаңтимеске қанағат болар.

-Жүйріктен жүйрік озар жарысқанда. Қалай деуге болмайды. Қызықтың көкесі алда. Әліптің артын бағайық,-десті.

Қазақ халқының самал желі есілген кең даласын дүбірге бөлеген, аламан бәйге десе бүйірі қызатын атқұмар жанкүйерлер 1 мамыр мерекесі күнін асыға күтті.

Малдың шеті, желдің өтінде жүретін адамның серігі ой. Қайдағы-жайдағы, өткен күндер елесі еріксіз еске түсе береді. Көрер жарығы, татар дәм-тұзы түгесіліп, дүниеден озған әкесі көзден кетсе де көңілден кетер емес. Әбікен әкесімен бірге жүрген дәуренді күндерді ойға алса  сағынышы сарғайып, ет жүрегі елжіреп-ақ кетеді. Бала күндерінде аламан бәйгелерде тізгін қақтырып, құмарын қандыра шапқан үкілі құлақасқасы да санасында атойлап қылаң береді.

Үкілі құлақасқа құнанында төрт мәрте алдына қара салмай бәйгеден келді. Дөненінде әкесі бәйгеге қосқан жоқ. Әбікен бұл жылы жеті жасқа толды. Алтын бесік ауылдағы орта мектептің қасиетті  табалдырығын аттады. Партаға отырды. «Әліппе» бетін ашты. Қалам ұстап, әріп тани бастады.

Күн аптаның демалысы еді. Анасы ұйқы құшағында жатқан Әбікенді ерте оятты.

-Тұра ғой, балам. Әкең екеуің бүгін қыдырасыңдар.

-Қайда?-деді ұйқысы шайдай ашылған Әбікен.

-О жағын әкеңнің өзі айта жатар.

Ертелетіп атқа қонған әкелі-балалы  жолаушылар Несібе өзенінен өткен соң дөңестеу төбенің басына шығып ат бастарын ірікті.

-Балам, ана төбесі мен мұндалаған ауылды көріп тұрсың ба?-деді әкесі қамшы ұстаған оң қолын сермеп.

-Ие, әке.

-Бұл ауыл көрші ауданға қарайды. Екі ауылдың ортасын Несібе өзені ғана бөліп ағып жатыр. Қарға тамырлы қазақпыз. Екі ауыл аралас, қойлары қоралас, төскейде төлі, төсекте бастары қосылып кеткен. Құдай қосып, құда боп, қыз алысып, қыз беріскен қуаныштары мен той думандары да ортақ. Бұл ауылда Ұлы Отан соғысына қоян қолтық бірге қатысқан қанды көйлек жауынгер Қайсар атты досым бар. Қазір сол досымның үйіне барамыз, сәлем береміз. Ол досыммен ең алғаш қалай танысқанымды айтайын. Осы ауылда бір жас келін аяғы ауырлап, айы-күні жетіп жүргенде түс көріпті. Түсінде ауыл шетіндегі бұлақтан су алуға барғанда екі қасқыр жеп қойыпты. Түсінен шошып оянып зәре құты қалмай қорқынышқа бой алдырады. Түсінде болған оқиғаны енесіне айтады. Енесі көпті көрген, ақылды кісі екен. Түсті жақсылыққа жориды.

-Секем алып, үрейленетін ештеңе жоқ, шырағым. Қайта шаттанып қуана бер. Алла қаласа өмірге қасқырдай қайсар екі ұл баланы әкеледі екенсің.

Құдай ауызына салған шығар. Жас келін егіз босанады. Атасы жарық дүние есігін іңгәлап ашқан екі немересінің шілдеханасы күні салым көкпар берді. Сол күні салым көкпар біз тұрған осы дөңес төбенің жазығында, өзен жағасында өтті.

Бірінші салымда екі ауыл шабандоздары арасында жепе-жек өтетін болды. Бұл ауылдан білек күші бұл-бұлт ойнақтаған Қайсар шықты. Біздің ауылдан шабандоз жігіттер кеу-кеуелеп қоймаған соң мен шықтым. Кейінірек білдім ғой. Қайсар менен үш жас үлкендігі бар, 25 жаста екен. Төреші қария салымның ережесін түсіндірді.

-Салым салатын мәре анау ту тігілген жер. Мен ысқырып белгі бергенде іске кірісесіңдер. Екеуіңе де сәттілік тілеймін.

Ысқырық дауысы шыр етті. Екеуміз қарама-қарсы келіп шапшаң қимылмен еңкейіп бассыз, сирақсыз  жатқан ақ серкеге қол создық. Тақымға да бірдей бастық. Қайсар атының сауырына қамшы сілтеді. Мен де солай еттім. Алдыңғы тізелері бүгіле ышқына алға ұмтылған екі ат бірін-бірі сүйретіп кете алмады. Бір орында шыр айналып та тартыстық. Тақымдарымыз ақ серкеге жабысып қалған секілді. Текетірес жарты сағаттан асып кетті. Аттарымыздың денесі ақкөбіктеніп терледі. Қайсар да, мен де терлеп кеттік.

Ысқырық шырылдады. Ақбоз атты төреші қария:

-Жарайсыңдар, сайыпқыран шабандоз екенсіңдер. Ақ серкені жерге тастаңдар. Екеуіңнің де, аттарыңның да күштері тең болды. Енді жекпе-жек салымды басқа тәсілмен жалғастырамыз,-деді.

Тақымдарымыз босады. Денесі сағызша созылып кеткен ақ серке жерге сылқ етті. 

-Екі жүз қадам жерден шабасыңдар,-деп сөзін жалғастырды төреші қария,-Бұрын жеткендерің ақ серкені іліп олжалы болуларың мүмкін.

Мәрелі жерден аттың басын қоя бердік. Бұл күні аттарымыз өрім қамшының соққыларын аз жеген жоқ Аттарымыз бірінен бірі оза алмады. Жансыз жатқан ақ серкеге қатарласып жеттік. Тағы да шапшаң қимыл әрекетпен ақ серкеге қол создық.Тақымға да бірдей басып үлгердік. Екі аттың шабысы өте қарқынды еді. Өзенге таянып қалыппыз. Несібе өзенінің кей тұстарының жар қабақтары бес-алты құлаштан кем емес еді. Көңілім секем алды. Аманшылықты ойладым да ақ серкені тақымым мен қолымнан босаттым. Ақ серкенің өлі денесі Қайсардың сірі тақымында салақтап кете барды. Қайсар атының басын іріккен де, оң не солға бұрған да жоқ. Көзсіз батырлық жасады.  Сол шапқан күйі күрең атын өзеннен секіртті. Тұла бойым дір етіп, жүрегім кеудеме сыймай дүрсілдеп қоя берді. Қайсар аман болса екен деп тіледім. Өзен жағасына демдерін ішіне тартып, көкпаршы жігіттер де шауып жетті. Құдай сақтаған екен. Өзен суының терең иіріміне түскен Қайсар да, аты да дін аман. Көкпардан да айырылмапты. Тақымында жүр. Көкпаршылар қатты қуандық. Атының денесі, өзінің үсті-басы малмандай су болған Қайсар жайпауыт жерден өзен жағасына шығып, топталып тұрған көкпаршы жігіттердің жанына келді. Тақымын босатып, ақ серкені жерге түсірді.

-Жарайсың Қайсар. Сен жеңдің. Жеңісің құтты болсын,-дедім мен аман қалғанына қуанып.

-Олай деме, Айдар. Мен емес, сен жеңдің. Мен өзенге секіріп қараулық жасадым. Әйтпесе сенің сірі тақымыңнан мен көкпар ала алмайды екенмін.

Осы кезде егіз нәрестелердің атасы сүліктей қара тайды Қайсардың алдына көлденең тартты. Ноқта жібін қолына берді.

-Екі немеремнің салымына тіккен жүлдем,-деді.

-Рахмет, сізге. Бірақ бұл тайдың иесі мен емес. Айдар, қане аттан түс. Жүлдеңді қабылдап ал. Қара тай сенікі. Дос боламыз.

Жанымда тұрған төреші қария:

-Енді сөз қайтарма, жігітім. Көңілін қалдырасың. Пейілі кең даладай, атымтай жомарт азамат екен. Аттан түсіп досыңның қасына бар,-деді. 

Көңілдің көк дөнені жүйрік. «Жігіттің сұлтаны екен» деген оймен серіппедей серпіліп атымнын ширақ түсіп қасына бардым. Қайсар мені құшағына құшырлана қысып, арқамнан қақты да:

 -Достығымыз жарассын,-деп қара тайдың ноқта жібін қолыма ұстатты.

Көкпаршы жігіттер қол шапалақтап, гуілдесіп кетті. Біздің достығымыз осылай басталды, балам. Араласып, сыйласып тұрдық. Мен үйленбегенмін, ол отбасылы, Сәкен атты бір ұлы бар еді.

Арада бір жыл өтті. Жаз айында ел шетіне жау тиді. Соғыс басталды. Әскер қатарына алындым. Екі дос майданның алғы шебінде атқыштар полкінің ротасында автомат асынып кездестік. Адам адамға ажал оғын шашқан алапат соғысты көрдік. Қарша жауған оқ пен лапылдай жанған оттың ортасында жүрдік. Қанқұйлы соғыстың ұрыс даласында жантүршігерлік оқиғалар болып жатты. Қарулас жалын атқан жас жауынгер қас қағым сәтте оққа ұшып мерт боғанда жүрегіміз қан жылады. Кеудемізді қас дұшпанға деген кек кернеп қиян-кескі жан алып, жан беріскен ұрыстарға қатыстық. Ұрыстарда атой салып алға ұмтылғанда Қайсар үнемі менің алдыма түсіп алады. Ылғи да солай етеді. Бір күні ұрыс толастап, солдат ботқасын жеп отырғанда сұрадым.

-Досым, шабуылға шыққанда менің алдымды неге кес-кестей бересің?

-Солай етпесем болмайды. Жарайды, сұрадың айтайын. Қарғыс атқыр, адам қаны суша аққан соғыста мен мерт болсам арманым жоқ. Соңымда тұяғым, өмірімнің жалғасы ұлым бар. Ажал іздеп қаңғырған оқ саған емес, маған тисін деп алдыңды орап жүрмін. Жазатайым сен мерт болсаң ұрпақсыз бір төмпешік боп қаласың ғой.

Менің сауалыма жан досым осылай жауап берді. Толас таппайтын қантөгісті ұрыстың бірінде жау снаряды алдымызға түсіп жарылды. Есімді дала госпиталінде жидым. Кеудемді төсектен әзер көтердім. Сол бұғанамнан жараланған екенмін. Ақ мәрлімен шандып орап тастапты. Солқылдап ауырғаны жаныма батты. Жан-жағыма қарадым. Көк палаткалы госпиталда жаралы сарбаздар баршылық екен. Жанымдағы керуетте ұйықтап жатқан сарбаз досым Қайсар боп шықты. Бас салып құшақтай алдым. Ол оянып кетті.

-Біз, тірі екенбіз ғой, досым,-дедім қуанышты үнмен.

Досым төсектен кеудесін әзер көтерді. Сәлден соң шыңғыра айқайлап:

-Дәрігер, менің бір аяғым қайда?-деді.

Енді байқадым. Оң аяғы тізесінен жоқ. Ащы дауысты естіген дәрігер кешікпей жетті. Ұлты татар, егде жастағы әскери дәрігер қазақ тілін білетін боп шықты. Тіс жарып, сөзге келді.

-Сабыр... сабыр сақта, сарбаз. Сен батыр, геройсың. Бір аяғыңды отаныңды қорғау үшін бердің. Снаряд жарықшағы жіліншігіңді талқандап жіберіпті. Дізеден кесуге тура келді. Сен геройсың.

Тістене қос жұыдырығын түйген Қайсар төсегіне қайтадан сылқ етіп құлай кетті. Мен жарам жазылып алғы шепке қайта оралдым. Әр пенде маңдайына, пешенесіне жазғанды көреді. Қайсар тән жарасынан мүгедек атанып елге қайтты. Жауынгерлік жорығымды Германияда аяқтап, туған жер, өскен елге жеңіс туын жебіретіп жеттім. Намыстан жаралған, анадан арда туған досым Қайсар тағдыр талқысына мойынұсынған жоқ. Өткірдің жүзіндей өжет, қайраты қайралған азамат екенін танытты. Еңбекпен ерледі, жалғыз тақыммен додалы көкпарда топ жарды. Біз қазір осы жаужүрек батыр, сайыпқыран шабандоз досымның үйіне бара жатырмыз.

Әбікен өкінішпен ой ескегін есті. «Әкемнің жан досы мықты кісі екен. Менің әкемді оқ пен оттан қорғаған. Соғыс кімге, не үшін керек болған? Соғыс болмағанда батыр, шабандоз көкенің аяғы аман болатын еді-ау».

Айдар мен Әбікен үй сыртындағы шарбаққа аттарының шылбырын байлап, әулі дарбазасынан ішке енді. Үй көлеңкесінде дамылдап отырған Қайсар жалғыз аяғымен орнынан атып тұрғанына Әбікен қайран қалды. Жүздерінен қуаныштың шуақты күлкісі шашылған екі дос құшақтаса кетті. Әкесінің досы жалғыз аяқтап тұрып Әбікенді де құшаққа алып бетінен сүйді.

-Оң көзім он күннен бері тартқанын қоймап еді. Досымның келіп қуантатынын сездірген екен ғой,-деп ағынан жарылды Қайсар.

Осы кезде досының жұбайы Гаухар үш ұлымен қонақтарға сәлем беріп, мәре-сәре болысты. Қайсар жүрерін де ғана қос балдағын қолтығына қысты. Айдар мен Әбікен еңселі үйдің төріне озды. Гаухар балаларына бағлан қозы сойдырып, қазан ошағын қолға алды.

Екі дос арқа-жарқа отырып, әңгіме желісін тартты. Әңгімелерінің арқауы көбінесе бәйге аты, салым, көкпар, атбегілік өнерге ойыса берді. Бір кезде Қайсар Әбікенге мейірлене қарап үн қатты.

-Бәйге атының тізгінін қағып, шабандоз бала атанғаның жігіт боғанның белгісі, Әбікенжан. Қазақ халқы жылқы малын ерекше құрметтеген. «Ат ердің қанаты» деп бекер айтпаған. Жаугершілік заманда бес қаруын асынған баһадүр батыр бабаларымыз арғымақ атпен атой сап қас дұшпанға үкілі найзасын кезеп, алмас қылышын сермеген. Зейін қойып тыңдай отыр. Мен саған он бес жасар қаршадай қазақ қызының бәйге атымен жүз үйлі жанды басқыншы жоңғарлардан қалай құтқарғанын айтып берейін. Ертеректе төрт түлікті күнкөріс еткен қазақ халқы көшпелі ел болған. Ата-бабаларымыз мал қамы, ауа райы, шаруа жайымен шөбі шүйгін, суаты сайлы өңірлерді қыста қыстау, жазда жайлау еткен. Бір рулы ел Шуды қыстап, жазда Сарыарқаны жаз жайлау етіп жүреді. Желмаясымен жер ұйығын іздеген Асанқайға бабамыз «Атың Шу екен, шулап өтерсің» деп өте шыққан өңірдің қысы сол жылы қаталдық танытады. Қыстан қысылып шыққан төрт түлік малды ерте көктемде Бетбақдаланы көктей өтіп, Сарыарқаға айдауға қоңы көтермейді. Амал жоқ Шу бойын жайлау етуге тура келеді. Рулы ел ішінде  атбегілік өнерімен аты алысқа ұзаған Сәлмен есімді кісі болыпты. Бәйгеге баптап  қосқан аттары аламанда алдына құйма тұяқ, қыл құйрықтыны салдырмайтын болған. Атқұмарлығы сонша бәйге атын жыл он екі ай көз алдынан таса етпей кермеде бабында ұстапты. Сәлменнің Айкүміс атты жалғыз қызы бала жасынан ат құлағында ойнап өсіпті. Сол кезең қара ниетті қанпезер жоңғарлардың қазақтың кең даласында ойран салған жылдардың бірі болса керек. Қан жоса қырғынды аңсаған жоңғарлардың жүз жасағы Шу бойындағы осы ауылдың тұсына да жетеді.

Құс ұйқылы атбегі Сәлмен ат дүбірінен оянып кетеді. Көңілі қатты секем алады. «Таң енді атып келеді. Бұл ат дүбірі тегін емес. Жау шапқан секілді. Бейқам жатқан бір құдай деген ел едік. Қапы қалдық. Көзімнің ағы мен қарасы жалғыз қызым аман қалсын» деген оймен шырт ұйқыда жатқан әйелі мен қызын оятып, асығыс тіл қатады.

-Ауылға жау шапты. Қызым тез киін, атқа мін. Сарыарқаға тарт. Жаудың қанды қолында біз өлсек те сен аман қал. Ұрпағымның үрдісі үзілмесін.

Көз жасын көлдеткен әйелі қызын жетектеп үйден шығады. Өзегін өкініш өртеген Сәлмен Айкүмістің алдына қамыс құлақтарын қайшылап елеңдеген торқасқаны көлденең тартады. Қызын асығыс құшырлана құшаққа алып бетінен өбеді. Көңілі телегей теңіздей толқып:

-Жаным, жалғызым. Сен үшін шыбын жанымыз садақа. Жортқанда жолың болсын,-деп ат үзегісіне табан тіреген қызының қолтығынан демейді.

Анасы ұсынған жолазық түйіншекті ер басына асығыс ілген Айкүміс ат тізгінін қағады. Көңіл күйі соққан дауылдай алай-дүлей, жаны жабырқап, жанары жасаураған қаршадай қыз әкесінің бабы келген бәйге атымен Сарыарқаны бетке алып құйғытып шаба жөнеледі. Ауыл ішінен аққан жұлдыздай шауып шыққан салт аттыны көрген жоңғарлар қалың әскерге хабар бергелі бара жатқан жаушы деп ойласа керек. Бәрі ат басын бұрып соңына түседі. 

Ат шабысының екпінімен қос жанарынан ыршып шыққан көз жасы желге ұшқан Айкүміс артына қарап, жау шапқан ауылын көргісі келеді. Жүзге тарта жоңғар түгелдей соңына түскенін көргенде көңілденіп сала береді. Бәйге торқасқаның басын іркіп, садақ  жебесі жетпейтін жерде шауып отырады. Мақсаты жоңғарларды Бетбақдаланың шөліне іліктіру болады. Күн көзі сәскеге іліккенде шіліңгір шілденің аптап ыстығы күшіне енеді. Таң атқаннан қуғын-сүргін шабыстан жоңғарлардың аттары болдырып әрі шөл қысып төрт тағандап тұрып қалады. Айкүміс іркілмейді. Аяң жүріспен алға жыжиды. Амал қанша, шөлден қаталаған торқасқа жүруден қалады. Айкүміс асығыс аттан түседі. Айлы, тартпаны босатып, арқасынан ер тоқымды сыпырады. Шашасына шаң жұқтырмаған торқасқа шөлге шыдамайды. Ажал құшқан жануар тұяқ та серіппей тектілік танытады. Әкесінің жал, құйрығы төгілген бәйге атынан айырылу Айкүміске оңайлыққа түспейді. Торқасқаның ай қасқа маңдайын, бетін сипап ұзақ жылайды. Күн кештетіп, салқын түскен соң ішінде бір таба нан мен бір құты суы бар түйіншекті, қамшыны қолға ұстап Сарыарқаға бет түзейді. Түн ортасында азық-түлік тиеген кірекештер керуені жапан далада жаяу жортқан қазақ қызын астына ат мінгізіп қатарға қосып алады.

Ұшқан құстың қанаты, жүгірген аңның тұяғы талатын Бетбақдала шөлі ажал іздеп қаңғырған жоңғарларды шалғының жүзі тиген шөптей жусатып, құзғын құстарға жем қылады. Өткен күндер мен сағым жылдардың күнгейі мен көлеңкесі осылай сыр шертеді, Әбікен шырағым.

Қайсар көкесі әсерлі әңгімесін аяқтады. Сегіз жастағы Әбікеннің бала көңілі ой жетегіне ілесті. «Жоңғарларды Бетбақдаланың шөліне апарып қырып салған он бес жастағы Айкүміс жаужүрек екен. Жау аттарын шаңына ілестірмеген торқасқа аттың жүйрігін-ай. Өте өкінішті. Бір шелек су болғанда өлмейтін еді-ау. Айкүмістің орнында мен болғанда қайтер едім? Жаудан мен де қорықпаймын.  Айкүмістің ерлігін мен де жасар едім».

Досының үйінің сыйлы қонақтары болған Айдар мен Әбікен күн кештетіп, салқын түсе атқа қонды. 

-Балам, бұрынғы атбегі бабаларымыз жүйрік аттарды дөненінде суытпаған. Біз де солай етеміз. Ендігі биылғы шаруа дөненіңнің мінісі мен жүрісін көбейтіп, денесін, бұлшық еттерін ширатуды қолға аламыз,-деп әкесі жол-жөнекей үкілі құлақасқаның бәйгеге қосылмау себебін де ескертіп қойды.

Ана көңілі балада. Бірінші тоқсанның аяқталуына санаулы күндер қалғанда  Рымбала ұлының сынып жетекшісіне барып жолықты. Арнайы келген шаруасын да жасырмады.

-Әбікен, бүкіл ауыл құдайдан тілеуін тілеп отырған баламыз ғой. Мектептегі жақсы бағаларың таусылып қалмас. Менің балама 4 пен 5 қойып жүрші.

Пединститутты биыл ғана бітіріп келген бойжеткен Әлимаш сықылықтай күліп:

-Жарайды, жеңеше. Айтқаныңыз болады. Шабандоз Әбікен біздің мектептің де мақтанышы ғой,-деді.

Рымбала үлкен бір шаруасы біткендей келген ізімен үйіне көңілі марқайып қайтты. Анасы Әлимашқа тапсырмаса да Әбікеннің тәртібі мен үлгерімі жақсы, озат оқушының бірі еді.

Қаһарлы қыс қыр асып көктем шықты. Айдар кермедегі үкілі құлақасқаны бәйгеге баптауды қолға алды. Бұл жолы атшабарға барып әуре болған жоқ. Бар шаруаны атбегілік өнерге құмартып жүрген Талғат пен досы Сержанға тапсырды.

-Екеуің  келешекте бәйге атын ұстаймыз, атбегі боламыз деп ниет етіп жүрсіңдер. Енді үкілі құлақасқаны 1 мамыр мерекесіндегі  аламанға Әбікен үшеуің жаратып қосасыңдар. Мен тек қана ақыл кеңес беріп отырамын.

-Алаң болмаңыз, Айдар аға. Талғат, Әбікен үшеуміз үкілі құлақасқаны бірінші келтіреміз,-деп қалды Сержан көңілді үнмен.

-Алла аузыңа салған шығар. Айтқаның келсін.

Талғат пен Сержан совхоздағы жұмыстан, Әбікен мектептегі сабақтан босаған бетте үкілі құлақасқаға жеткенше асығатын болды. Олай болатыны үшеуіне атқа қонып атшабарға бару қызықты еді.

Ауыл айтқыштарына әңгіме ауадай қажет. Екі елі еріндеріне қақпақ болар ешкім жоқ.

-Айдардың жастарды атбегілік өнерге баулығаны адамгершіліктің белгісі. Кейбіреулер білген өнерін басқаға үйретуге іштарлық жасайды. Келешекте Талғат, Сержан, Әбікен нағыз атбегілер болатын шығар.

-Ие, солай болатынына күмән жоқ.

-Ол үшеуі үкілі құлақасқаға қиянат жасап жүрмей ме?

-Бұл қай сөзің? Қандай қиянат?

-«Бала, баланың ісі шала» деген. Баптағандары дұрыс болмай үкілі құлақасқа бәйгеден келмей қала ма деймін.

-Алаң болатын ештеңе жоқ. Үшеуіне Айдардың ақыл кеңес беріп отырғаны ақиқат. Амандық болса көресің. «Бестінің бетінен сақтасын» деген. Үкілі құлақасқа бестісінде де топ жарады.

Атқұмар көпшілік асыға күткен 1 мамыр мерекесінің салтанаты да басталды. Құнанында аламан алаңдарында төрт аяқты жүйрікті алдына салмаған үкілі құлақасқа енді ірі аттардың сапында бестісінде бағын сынамақ.

Алдымен құнан бәйге өтті. Ірі бәйге аттары да мәре сызығынан жарыс алаңына жол тартты. Үкілі құлақасқа құнанындағы ғажайып шабысын тағы қайталады. Бес айналым алдыңғы топтың арасында көсіле шапқан үкілі құлақасқа алтыншы айналымда суырылып жеке дара алға шықты. Денесінен тамшы тер шыпаған күйі мәре сызығын бірінші боп қиды. Үкілеп бәйгеге ат қосқан атбегілер таң қалып, бас шайқасты.

-Япыр-ай, бестісінде бәйгеден келген атты көрмеп едік. Мына үкілі құлақасқа жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар екен.

-Тұлпар екенін көз алдымызда дәлелдеді емес пе?

-Ие, дұрыс айтасың. Басқа айтар уәжім жоқ.

Үкілі құлақасқа төрт жыл қатарынан аудан көлемінде өткен аламан бәйгелерде алдына қыл құйрықты  салмады. Соңғы аламанда бірінші келген үкілі құлақасқа  атшабардан ақсап шықты.

-Балам, үкілі құлақасқаң аяғын шауып алды. Шапқан аяққа қан ұйиды. Енді бәйгеге қосылмайды. Бұл ең соңғы дүбірлі аламаны болды. «Жақсы ат аяқтан қалады» деген осы. Үйірге қосамыз. Көз алдымызда ойнақтап жүрсін.

Өмірдің ұлы көші керуенін тоқтатқан жоқ. Күндер сырғыды, айлар алмасты, жылдар жылжыды. Шабондоз бала Әбікен де ержетті. Онжылдық мектепті тамамдады. Әскер қатарына алынды. Ел мен жер көрді. Әскери өмірде шалғының жүзіндей шыңдалып қайтты. Айманмен жұлдызы жарасты, тағдыры тоғысты. Жазиралы жаздың керімсал кешінде дүркіреп тойлары өтті. Еңбек жолы басталды. Совхоз жылқышысы атанды. Жылқышы құрығын ұстағанына әкесі сүйсінді.

-Жарайсың, балам,-деді әкесі көңілді үнмен,- Мамандық таңдауда қателескен жоқсың. Өзің де білесің, үкілі құлақасқадан кейін бәйге атын ұстай алмадым. Себебін де айтайын. Кез келген қыл құйрықтыны баптап бәйгеге қосудың қажеті жоқ. Үмітіңді ақтамайды. Жүйрік болмаған соң әуреге түсесің. Бабын жасағанмен бағы ашылмайды. Аламанда топ жаратын құйма тұяқтыны әлі іздеп жүрмін. Кездесер емес. Сәтін салды деген осы. Енді көп жылқының ішінен дүлділ болар сәйгүлікті өзің таңдайсың. Атбегі бабаларымыз желден жүйрік тұлпарлардың бойындағы ерекшеліктерді дөп басып айтып кеткен. Жүйрік аттардың бойында әрқилы белгілері көп болған. Бота көз, бөкен қабақ, маңдайы кең, құлантіс, төбе сүйегі шығыңқы, қаз мойын, майда жал, құс кеуде, қолтығы астында саусақ сиярдай қуыс тесік, жауырыны жалпақ, қол еті бөлек, жаясы етсіз, жұқа, бота тірсек болған аттар аламанда топ жарған. Үкілі құлақасқаңның қолтығының астында саусақ сияр тесік болды. Сыншы атбегілер мұндай  белгісі бар атты «тесік өкпе жүйрік» деп атаған. Жоғарыда айтқан белгілердің бірі бойында болған құйма тұяқ дүлділ болады. Қасиетті жылқы малы табиғаттың да тамыршысы. Қарамағыңдағы жылқы малының қылықтары арқылы да ауа райын біліп жүруге болады. Жылқылар топталып, әрі-бері жүйткіп, кісінеп ойнақтаса-ызғар соғып, күн суытып, қарлы борасын болады. Жайылуға зауқы болмай, жүндері үрпиіп, сылбырлық танытса, көп ұзамай күн суытып, ауа райы бұзыла бастайды. Әлсін-әлсін ат пысқыратын болса жазда-жауынды жел, қыста қарлы боранды күтуге болады. Жылқылар ықтап жайылса ызғарлы суық жел, жауын-шашын, қарлы боран болады. Желге қарсы жайылғанын көрсең жайсыз күндерді күтесің. Айғыр мойнын жерге салып, үйірін жинай бастаса, күн райы кешікпей бұзылады. Жазда ыққа қарап жусаса, қыс қатты болады. Оқыранып жусаса, ішін тартса, боран соғады. Қыста оқыранып, ернін жыбырлатса, күн жылынады. Осы айтқандарым есіңде жүрсін. Бәйге атын баптауды көзіңмен көрдің, үйрендің деп ойлаймын.

Әкесінің қасиетті жылқы малына қатысты айтқан ақыл кеңестері күні кеше айтқандай санасында жатталып, жаңғырып тұр.

Тұңғыш перзенттері қыз бала жарық дүние есігін ашты. Әкесі есімін Сағыныш деп қойды. Екінші ұл баланы анасы Қуаныш деп атады. Үшінші бала да ұл болды. Оның атын Талғат ағасы Алмас болсын деді. Келіншегі екеуі балаларына ат қою бұйырмағанына күлді де қойды. Немерелері қаз-қаз тұрып, тәй-тәй басып жүре бастағаннан атасы мен әжесі бауырларына басты. Мектепте оқытты.

Әлі есінде, Әбікеннің әкесінен жұғысты болған сыншы көзі аспанға тік шаншыла ойнақтап жүрген қарагер құлынға түсті. Әкесі айтқан жүйрік атта болатын белгілер қарагер құлынның бойында бар екен. Күзге салым жабағы болған қарагердің мойнына құрық салды. Құлынында басына ноқта кимеген, желіге байланбаған қарагер жабағы осқыра тулады. Жерге бірнеше мәрте домалай құлап тұрды. Қанша туласа да мойнына түскен қылбұрау арқаннан құтыла алмады. Ноқта киюге мәжбүр болды. Әбікен әкесіне «Бәйге болар жабағыны тапқан сияқтымын» деп дұғай сәлем жолдады. Ертеңіне жылқы ауылға қуанып жеткен әкесі бас білмеген, кермеде осқырып мінез көрсеткен қарагер жабағыны айналсоқтап көп жүрді. Бір кезде соңғы жылдары денсаулығы сыр беріп жүрген әкесі көңілі толқи сөзге келді.

-Сыншы болған қырағы көзіңнен айналайын, Әбікенжан. Мына қарагер жабағы «Бәйгемді шаппай бер» деп тұр ғой, түге. Сенің үкілі құлақасқаң секілді бәйгенің алдын бермейді. Алла қаласа, бұл қарагердің құлағында Қуаныш немерем ойнап, шабандоз бала атанады.

Амал қанша, өмірде қуаныш пен өкініш күн мен түндей алмасып жатады екен. Қарагердің бәйгеден келгенін, немересі Қуаныштың қарагердің құлағында ойнағанын көру бақытын тағдыр талқысы  маңдайына, пешенесіне жазбапты. Қайран, асқар тау әке ел қорғаған сұрапыл соғыста бұғанасынан алған ауыр жарақаты асқынып, қарагер жабағы тай болғанда бес күндік жалған дүниеден озып кете барды.

Бұл күні қара бураға тақым басқан Әбікен көңілі қамығып Өркеш төбе басында ұзақ тұрып қалды.

Нұрханның үйден гөрі дүзде, малшы қыстауларында жүрісі көп. Кейде жұмыс бабы, шаруа жайымен малшы үйлерінде қонып та қалады. Нұрхан отбасын көшіріп әкелгелі үйіне ауыл адамдары күн құрғатпай келе бастады. Олардың ешқайсының Нұрханда жеке шаруасы жоқ. Ертелі-кеш үй әулісіне із салғандардың шаруалары ортақ. Нұрханның келіншегімен аман саулық сұрасқан соң қора-қопсы жаққа өтеді. Басты шаруа Шаңтиместі көру, Әбікеннің қарагерімен салыстыру. Жұбайы Сәуле Нұрханды өзі жоқта келім-кетім кісілердің айтқан әңімелерінен де хабардар етіп отырады.

-Ауыл адамдарын әлі толық танымаймын ғой. Бүгін де жастары үлкен бес кісі келіп Шаңтиместі көрді. Алысырақ тұрсам да айтқан сөздерін құлағым шалды. Бір кісі тұрып:

-Биылғы 1 мамырдағы аламанда осы Шаңтимес бірінші келеді,-деді.

Екінші кісі қарсы дау айтты.

-Қателесіп тұрсың. Көріпкел емессің. Жөн сөйле. Бірінші боп Әбікеннің қарагері келеді.

-Мен екі сөйлемеймін. Бәс тігемін. Бірінші боп Шаңтимес келеді.

-Жарайды, бәсіңе келістім. Не тігесің?

-Қарагер бірінші боп келсе мен саған жеті жасар құнан қой беремін.

-Ал мен Шаңтимес бірінші келсе саған сегіз жасар екі ісек беремін. Қол алысқан соң бәрі де кетіп қалды,-деп Сәуле әңгімесін күлмсіреп  аяқтады.

Нұрхан да мырс етіп күліп, көңіліне оймақтай ой түйді. «Қайран, алтын бесік ауылдың аузын ашса жүрегі көрінетін ақкөңіл адамдары-ай. Бәйгеден Әбікеннің қарагері, әлде менің Шаңтимесім келе ме? Сонша дауласып, бәс тігісіп, шаруалары қанша екен. Басқа қолға алар тірліктері болмағаны ма? Үлкен кісілердің бұл жүрістері атқұмарлық па, әлде еріккеннің ермегі ме?»

Оқушылардың қысқы демалысында анасы үш немересімен қыстауға келді. Әкесінің қара шаңырағымен қоныстас болған көршісі жайлы анасы жақсы пікірде боп шықты.

-Нұрхан мен келіншегі Сәуле жақсы жандар екен. Бір туған ағайындай сыйласып, ыдыс-аяғымызға дейін араласып кеттік. Сәуле үйге келіп пешке от та жағып беріп жүр. «Шырағым, әуре боп қайтесің. Қажыр, қайратым қайтқан жоқ. От жағуға шамам келеді. Сағынышым да есейіп қалды. Қолғанат боп жүр» десем тыңдамайды. «Апа, сіздің жасыңызға жеткенде демаламын ғой» деп күледі. Он бес жастағы Арманы да мың болғыр бала. Сексеуілді жарып, үй дәлізіне дейін тасып береді. Жанында серік әрі қолғабыс жасап Қуанышым жүреді. Шаңтимес деп атайтын бәйге аттары да бар екен. «Водабоз» маишнасын үйге әкеліп мінгізіп жіберген де Нұрхан,-деді анасы ағынан жарылып.

 Әбікеннің күн көзі қыраулатқан қыс айларында ауылға баруға, Шаңтиместі көруге жолы да, сәті де түскен жоқ. Ұзынқұлақтан естуінше Шаңтимес ноқта жібімен алысып шабыс тілеп, жер тарпып, тықыршып тұрған көрінеді.

Ақпан айы туғалы бес жасқа толған қара бура тентек мінез таныта бастады. Ауыл маңында тұсаусыз жайылып жүрген қара бура шабынған күндері езуінен ақ көбік ағып, тістерін қарш-қарш шайнап, жолындағысын баса жайпап беті ауған жаққа лаға қашатынды шығарды. Алқымын ашу қысқан қара бура қара терге түсе жалғанды жалпағынан баса желе жортқанда мініс етіп жүрген екі атқа  жеткізбейтін болды. Әбікен амал жоқ, қарагерге мініп, қара бураға қуып жетіп, құрығымен қақпайлап ауылға айдап келіп жүрді. Қара бура шабынып қашқанын қоймады. Әбікен қарагермен қуғанын тоқтатпады. Қара бура кешкісін бұйдасынан қазыққа байланып тұрса да қыңыр мінезін үдете түсті. Ақыр қазықтарына байланған мініс екі атына емес, кермедегі қарагерге ала көзімен ата қарап жұлқына ұмтылып тұратын болды. Қара бураның бұл оғаш қылығы қашса құтқармайтын бәйге қарагерге деген кекті өшпенділігінің белгісі еді. Әбікен қара бураның бұл тентек қылығын байқаса да мән бере қоймады.

Ферма меңгеруші Нұрхан Алтайұлы көктем шыққалы көңілді. Өз ойымен іштей сырласып та қояды. «Ферма малшылары жарады. Уақытпан санаспай еңбек етті. Қаһарлы қысқа қайрат жігерлерін қарсы қоя білді. Қоғамдық мал қыстан дін аман шықты. Фермадан бір бас мал шығын болған жоқ. Ерен еңбектің үлгісін көрсеткен малшыларға қандай сый құрмет көрсетсе де лайықты. Совхоз әкімшілігіне жаз айында өтетін малшылар слетінде бәріне сыйақы жасауға ұсыныс жасаймын. Айтпақшы, ат бәйгесі болатын 1 мамыр мерекесіне айға жуық уақыт қалды. Ат баптау қолдан келмейді. Шаңтимесімді кім жаратады? Әбікенге айтсам ше? Жоқ, болмайды. Шаңтимес аламанда қарагерден қалып қойса Әбікен алақолдық жасағандай болады. Менің де көңіліме күдік ұялайды. Әбікендей жақсы азаматтың көңілін қалдыру әбестік. Оның үстіне анасымен бірге туған әпкемдей сыйласып, араласып отырмыз. Ең дұрысы ауылдағы атбегі қарияны алдырайын. Екі жүйрікті баптаған атбегілердің өнерлерін көрейік».

Құрылысшы Қайыржан совхоз директоры Алтынбек ағасына  еңбек демалысын сұраған өтінішпен барды. Өтініш қағазға көз жүгірткен басшы:

-Демалыс бере алмаймын. Шаруашылықтағы барлық қой отарлары төлдейтін науқан келді. Көктеудегі малшы үйлерін, қора-қопсыларды жөндеуіміз керек. Сақпаншы да керек болып қалады. Демалысыңды науқан біткен соң аласың,-деді.

-Амал жоқ демалыс алуға тура келіп тұр ғой,-деді сіркесі су көтермеген Қайыржан қиналған қалып танытып.

-Себебін айтуға болмай ма?

-Әрине болады. Басында кеме қалған Қазығұрттағы нағашым жіберген,  Әбікен Дауылкөк деп атын қойған тай құнан шықты. 1 мамыр мерекесінде өтетін жарысқа қосқым келеді. Бәйге атын баптау қолымнан келмейді. Әбікенге барып Дауылкөкті қарагермен бірге жаратсам деймін.

-Бағанадан бері сөзді сағызша созбай, уақытты алмай  осылай демейсің бе? Бәйгеге қосылатын құнанға обал жасауға болмайды. Рұқсат бердім. Орныңа екі қолына бір күрек ұстайтын жігіт табылар. Алла қаласа зейнет демалысына шығуыма бір жарым жыл қалды. Маңғыстаудан адай жылқысының тұқымын әкеліп бәйгеге қосамын. Адай жылқысының мініске, жүріске, шабысқа мықты екенін ғалымдардың зерттеулері мен журналистердің жазған мақалаларынан оқып білдім. Ат баптау білмеймін. Мен де сен секілді Әбікенге бератын шығармын.

Қайыржан сол күні-ақ  атқа қонды. Дауылкөгін жетекке алып жылқы ауылға жетті. Қарагерді баптауды енді қолға алғалы жүрген Әбікен қуана қарсы алды.

 -Жақсы келдің, Қайыржан. Аттарымызды аламанға тізе қосып жарататын болдық. Балаңның жасы қаншада? Аты кім?

-Әлішерім ақпан айында жетіге толды. Күзде мектепке барады.

-Жігіт бопты ғой. Әлішеріңді алдырт. Дауылкөкке Әлішердің мініп, түскені дұрыс. Бәйгеге де өзі шабатын болады.

Нұрханның Шаңтимесін баптап жүрген атбегі қария пайғамбар жасынан асқан Қалдыбай есімді кісі екен. Өзінің мініс атын да көлікпен ала келіп Шаңтиместі аламанға баптауды қолға алды. Шабандоз бала-Арман. Әбікен мен Қайыржан атшабарда өтетін қара жарыстарға келген жоқ. Қарагер мен Дауылкөк жылқы ауылда  бапталды. Әбікен қамау тер алатын күндері ауылдан Қуанышын алдыртты. Бәйге аттарына тақым қысып, мәз болған Қуаныш пен Әлішердің төбелері көкке екі-ақ елі жетпей жүрді.

1 мамыр мерекесі күні түс ауа атшабарға жиналған көпшіліктің қарасы қалың болды. Әбікен кекілі мен құйрығы түйілген Шаңтиместі атшабардан көрді. «Денесі ірі, шоқтығы биік, жүйрік жылқының бірі екен. Айыбы қамау тері  дұрыс алынбаған. Ауырған жылқы секілді жанары жасаурап, шаршаңқы екенін сездіріп тұр. Бабы дұрыс болмағаны өкінішті-ақ. Әйтпегенде қарагермен ауыздықпен алысып жарысатын еді». Атбегі Қалдыбай қария да қарагерге таңырқай көз қиығын тастады. «Бөкен қабақ, тынысы кең, бәйгемді шаппай бер дейтін арғымақтың өзі екен. Мен ат тани білсем мына қарагер Шаңтиместі шаңына да ілестірмейді».

Екі атбегі жақ ашып, тіс жармады. Ойларын ішіне бүкті. Топталып тұрған үлкенді-кіші адамдардың арасынан сұрақ қойып, жауабын күткен де ешкім болмады.

Құнан бәйге басталды. Жеті жасар шабандоз Әлішер Дауылкөгімен құйғыта жөнелді. Әбікен жарыс алдында ақыл кеңесін де айтқан.

-Әлішер, бәйге атына бірінші рет шапқалы тұрсың. Алдымен айтарым шабандоз бала болғаның құтты болсын. Дауылкөгіңді баптағанда ұшқыр шабатын жүйрік екенін байқадым. Ұшқыр шабатын жылқы малы ұрыншақ келеді. Алға ұмтылып, ауыздығымен алысады. Еркіндікті ұнатқан жүйріктің басын жиі тарта берсе терлеп кетеді. Ә дегеннен құнаныңды еркіне жібер. Алдында жүрсін. Еңкейіп шап, тебінбе, қамшы ұрма.

Әбікеннің нықтап айтқан сөздерін естіп тұрған аққөңіл Қайыржанның көңілі босады. «Е, Жаратқан ие жар бола гөр» деп күбір етті.

Атбегі, сыншы Әбікеннің айтқаны айна қатесіз келді. Дауылкөк құнан ұшқырлығын танытты. Бірінші айналымда көсіле шауып мәре сыызығынан жалғыз дара өтті. Ауыл жастары құлақ тұндырған айқайға басты. Үлкендер жағы сөз тиегін ағытып гуілдесіп кетті.

-Басында кеме қалған Қазығұттан келген Дауылкөк қайтеді-ей. Тіл көзім тасқа. Шабысы керемет қой.

-Қайыржанның нағашысы тегін адам емес екен. Атағы алысқа ұзаған атбегі болды. Ит арқасы қияннан көк тайды бекер беріп жіберген жоқ. Елінің атқұмар жандары көк тайдың шабысын көріп, қызықтасын деп жіберген болар.

-Өте дұрыс айтасың. Енді бұл Дауылкөк Әбікеннің қарагеріндей ауылымыздың мақтанышы болады.

Дауылкөк құнан жүйріктігін танытты. Алдына қара салмаған күйі бірінші келіп көптің көзайымы болды. Көңілшек Қайыржанның қос жанарынан қуаныш жасы ыршып кетті. Әбікенді құшақтай алып:

-Бұл сіздің еңбегіңіз, Әбеке. Рахмет,-деді толқи сөйлеп.

Құнан бәйгесі аяқталысымен ірі аттар да жарыс жолына шықты. Ауыздығымен алысқан тұлпарлар алты айналымды лезде-ақ шауып өтті. Бабы келіскен қарагер аламан бәйгеде тағы топ жарды. Үкіленіп қосылған бәйге аттарының бәрін шаң қаптырды. Бұл күнгі дүбірлі ат жарыс қарагердің бой жасап шапқан соңғы аламаны екенін ешкім білген де сезген де жоқ. Мерейі өсіп, қанжығасы олжалы қайтқан Әбікен қарагерін сылап, сипап кермеге қаңтарып таңасырып қойды.

Ертеңгісін  атқан таңмен таласа тұрған Әбікен сұмдық көріністің үстінен түсті. Үсті-басы қан жоса болған қарагер жайрап жатыр. Қазығынан босанып кеткен қара бура асқан қатыгездікпен шайнап өлтіріпті. Ақырда байлаулы тұрған екі ат дін аман. Әбікен тұмсығы мен езуінде қан дақтары қалған қара бурасына жиіркене қарап күбір етті. «Шектен асқан кекшіл, қатыгез екенсің. Ақансерінің тұлпар құлагерін Батыраш пен Қотыраш іштарлықпен, жауыздықпен қастандық жасап мерт етіп еді. Сен менің қарагер сәйгүлігімді мейірімсіз зұлымдықпен ажал құштырдың.  Бұл зұлымдығыңды кешіре алмаймын. Сенің қанпезер түріңді, жер басып жүргеніңді көргім келмейді. Сені көрсем қарагерім есімнен кетпейді. Жүрегім қан жылайды. Көзіңді құртпай жаным тыныш таппайды». 

Әбікен  кекшіл қара бурасын ет салығына өткізіп, көңілі жай тапты.

Ат орнын тай басты. Арада ай жарым уақыт өткенде жүзден жүйрік атанған бәйге қарагердің көзіндей болған  қарагер тай кермеде дүр сілкініп, кісінеп тұрды. Шабондоз бала Қуаныштың қарагері.