Өртенген картина

Телефон безілдеп қоя берді. Көптен бері көненің көзіндей ғана болып үнсіз мелшиіп тұрған үй телефонының шырылы Дүрияға тым тосын естілген. Бұл жарықтыққа жақындамағалы қашан. Ашығын айтқанда, оны тау суындай тасыған жаңа технология ұмыттырған еді. Қазір қалта телефон дей ме, ұялы телефон дей ме, әйтеуір осы бір алақандай ғана дүние адам баласының ажырамас серігіне айналған. Не қаласаң да, қызметіңе әзір. Дүрия “Бұл кім болды екен” деген оймен антикварға айналған ескі телефонның тұтқасын көтере берді.  

⁃ Алло! 

⁃ Алло, бұл Байқоныс ағаның үйі ме екен? 

⁃ Иә. Сізге кім керек еді? 

⁃ Маған Дүрия керек еді.  

“Бұл кім болды екен?” Осы бір ой Дүрияның санасын тағы бір тілгілеп өтті.  

⁃ Мен, Дүрия, тыңдап тұрмын. 

⁃ Ой, Дүрия, аманбысың? Бұл Баян ғой. Есіңде ме? Алматы, КазПИ, худграф, - деп байланыс желісінің арғы басындағы әйел адам бастырмалата жөнелді. - Сені дәл осы телефоннан тауып алам деп ойламадым.  

Қырық жыл хабарсыз қалған құрбысы қоңырау шалып тұр. Таңданыстан Дүрияның табаны еденге жабысып қалғандай. Қас-қағымда санасын мың-сан сауал қаумалап сала берді. Үнсіздікті тағы да телефонның арғы басындағы дауыс бұзды.  

⁃ Дүрия, мені танымадың ба? Пәтерде бірге тұрып едік қой. Иә, қырық жыл хабарласпай кетіп, неге танымайсың деп жатқан менікі де әбестік-ау. Баянауылға барып, өзіңе қонақ болып қайтсам ба деп едім.  

Өзінің аузы ашылып, қимылсыз қалғанын Дүрия енді байқады. Мұнысына қуыстанып, тез бойын жиып ала қойды. 

⁃ Әрине, Баян. Неге танымайын, таныдым ғой. Сен үшін әрдайым есігім ашық. Өзіңнің жағдайың қалай? Бала-шағаң аман ба? - деп Дүрия да өзінің әлгіндегі үнсіздігін жуып-шайғандай бәйек болып жатыр.  

*** 

…Бала деген әсершіл болады емес пе. Дүрия да туған жердің сұлу табиғатына сұқтанып өсті. Ол әлемде Баянауылдан әсем мекен бар деп ойламады. Жатаған келген жақпарлы-жартасты таулары, сыңсыған қайыңдары мен қарағайлары, тау ішінің айтып тауыса алмайтын бұта-қарағандары мен саналуан шөптері. Иленген қамырды еске түсірер жақпарлы тастары қандай. Бірінің соңынан бірі иіріліп кеп, қарағайдың басына ілініп қалатын ақша бұлттарға жалықпай ұза-а-ақ қарар еді. Ал жаңа ғана жауып өткен жаңбырдан соң самырсынның найза-жапырақтарында іркілген мөлдір тамшылар тазалық атаулының салтанатты үлгісі дерсің. Дүрия көз алдындағы осынау көркем әлемді  қағаз бетіне түсіруге талпынатын. Ондағысы - бала болса да, көз тоймас сұлулықты құшағына қысып, жадында сақтап қалуға жасаған амалы. Атасы Байқоныс Дүрияның сурет салуға икемі барын байқаған. Тек онысын балалық әуестікке балайтын. Сонда да меселін қайтармайын деп салған дүниесін мақтап, білгенін үйретіп қоятын. Ақыры көңіл түкпірінде бүршік жарған балаң арман Дүрияны мектеп бітіргесін Алматыға жетелеген. 

Ал қаршадай қыздың бойындағы сол әдемі әуестіктің кәсіби өнер әлеміне қанат қағуына қамқорлық жасап, жол сілтеген атасы Байқоныс - Дүрияның әкесі Молдабекке жезде болып келеді. Отан соғысына қатысқан. Есімі Баянауылдан шыққан батырлардың қатарында аталады.  Өзі ағаштан түйін түйген шебер еді. Дүрия кішкентайынан Байқоныс ата мен Кәмшат апаның тәрбиесінде болды. 

*** 

…Алматыдағы студенттік жылдар да көзді ашып-жұмғанша өте шықты. Институт қабырғасындағы соңғы күндер студенттер үшін ерекше. Бойларында қимастық сезім бар. Бес жыл бір үйдің баласындай бауыр басып кеткен жігіттер мен қыздар енді аз күнде байтақ Қазақстанның қиыр-қиырына тарайды. Дүрия да екіұдай сезімнің жетегінде. Алғашқы жылдары қасиетті Баянауылымен қауышқанша асықса, енді Алматыны қимайтын тәрізді. Басқаны айтпағанда, бірге тұратын жанқұрбылары Гүлдана мен Баянды қайтпек. Үшеуі алғашқы курстарда жатақханада тұрса, кейін қаланың Таулы Қырат деп аталатын жоғарғы жағынан пәтер жалдауға мәжбүр болған. Үй иелері - жастары елуді еңсерген ерлі-зайыптылар. Жертөлесі бар еңселі үйде екеуі ғана тұрады. Рас болса, екі ұлы да үйленіп бөлек шығып кеткен. Үлкен үй қақпаға жақын орналасқан. Ал студент қыздарға ауланың төр жағындағы аласа келген екі бөлмелі жайды босатып берді. Басында сабаққа қатынау қиын тисе де, кейін үйренісіп кетті. Үй иелерінің қытымырлықтарына да сырмінез болып алған. Валя апайдың ережесі бойынша, қыздарға көп қонақ келмеу керек, беймезгіл уақытта қақпаны сықырлатып мазаны алмайсың, электр жарығын көп пайдалануға болмайды.  

Мұның да өз жақсылығы бар екен. Ең бастысы - тыныш. Ал есік алдындағы бақтың іші көктем шығып, күн қызғаннан қара күзге дейін шеберханаға айналып жүре береді. Мұның қызығын, әсіресе, Дүрия көрді. Диплом жұмысы да осы бақта салынды. Тек Валя апайдың кейде бұған да қабағы тырысып қалатын. Бақты “меншіктеп” алған Дүрияның еркіндігі ұнамайды. Оның үстіне күйеуі де суреттерді қызықтаған болып, жас қызды үйірсектейтінді шығарған. Елуден асса да бойынан қаруы қайта қоймаған ерінің ойында не барын кім білсін. Анау бір күндері Баян: 

⁃ Дүрия, сен байқа. Қожайынымыз өзіңді маңайлап шықпайтын болыпты ғой. Қазаққа күйеу бала болғысы келетін ойы бар ма, қалай - деп әзілдеген. 

Дүрия болса, мұндай ойлардан ада. Әкесіндей адамды арам ойға қимайды. Тек бұл жағдай Валя апайдың қабақ шытуын жиілеткен. Мәселені шешетін - тағы да суретші қыздың ұстамды, сыпайы мінезі.  

Сөйткен Валя апаймен де, өзіне құт болған бақпен де қош айтысатын күн жақын.  

Алматыда өткен күндер көңіл көкжиегінде сайрап жатыр. КазПИ-дің көркемсурет факультетіне қиындықсыз түскен Дүрия студенттер арасында да алғырлығымен дараланды. Бес жыл ішінде кәсіби шеберлігі ұшталып, ұстаздары мен мамандардың назарына ілінді. Табиғатынан ұяң, салмақты Дүрия сабақ пен жатақтың арасынан көп ауытқымай, студенттің той-думан өмірінен бойын аулақ салуға құмбыл еді. Оқуына көбірек ден қойды. Кәнігі қылқалам шеберлерінен ерінбей үйрене жүріп, бес жылда өз қолтаңбасын қалыптастыруға ұмтылды. Қолынан шыққан туындылар қандай көрмеге қатысса да, суретсүйер сауатты қауымнан оң бағасын алды.  

*** 

…Дүрия бүгін айрықша қуанышты. Комиссия мүшелері диплом жұмысын өте жоғары бағалады. Көз майын тауысып жазған дүниесі мүйізі қарағайдай мықтылардың көңілінен шыққанына сене алар емес. Алғашқыда қатты қобалжыған. Дегенмен бес жылғы еңбек зая кетпеді. Ұстаздары мен достары да қуанышына ортақтасып, құттықтап жатыр. Бір кезде орта жастардағы бір кісі жанына келіп:  

⁃ Қарғам, мен “Қазақфильмде” қызмет істеймін. Жұмысыңнан үлкен ізденісті байқадым. Әсіресе, түстерді ойнату арқылы туындының мазмұнын ашып, ішкі иірімін сәтті бере алғансың. Бізге, декорация бөліміне өзің сияқты қабілетті жастар керек. Сондықтан осы жұмысыңмен бірге бұған дейін салған еңбектеріңді де алып бізге кел, - деп телефонын тастады.     Дүрия мұндай ұсынысты күтпеген. Осы факультетті бітіріп жатқан әрбір студенттің арманы емес пе бұл! Біріншіден, “Қазақфильмнің” төлейтін еңбекақысы тәуір. Екіншіден, үлкен шығармашылық ортамен біте қайнасып, соған жақын жүруге таптырмас мүмкіндік. Қысқасы, шығармашылық дамуыңа да, Алматы сияқты арман қалаға тастай батып, судай сіңуіңе де даңғыл жол ашылады деген сөз. Сондықтан  

Дүрия үшін екінші жаңалықтың қуанышы басым еді.  

Оқу корпусынан қалықтап шықты. Иә-иә, дәл солай, аяғының астын сезер емес. Арқасына қанат біткендей. Арықпен төмен жүгірген судың сылдыры да, жамырай гүлдеген жеміс ағаштарының жеңіл сыбдыры да, шаттықтың күйін шерткен құстардың күміс әні де Дүрияның дәл қазіргі тасыған көңілімен үндес. Тас төбедегі күн де бүгін алабөтен мейірлі. Ерсілі-қарсылы ағылған адамдар көзіне жылышұрап көрінеді. Күллі әлемді құшағына сыйғызардай шаттанып келеді.  

Атасы Дүрияның Алматыда қалғысы келетінін аса құптай қоймаған. Қыз баланың ауылға қайтқаны дұрыс деп санайды үлкен кісі. Оның үстіне кемпірі екеуі сағынып жолына қарап отыр. Сонда да апасы “Шал-ау, қызыңның қабілетін бағалап, қолқа салып жатса, бетінен қаққанымыз қалай болар екен. Бес жыл бекер оқыды ма. Көрсін де бағынан” деп атасын көндірген сыңай танытты.  

Ауылға телефон соққаннан кейін де Дүрия пәтеріне асықпады. Қалада алыс жамағайындары тұратын. “Неге сәлем беріп бармайсың. Өздері бізге алыс емес.” деп апасы қанша айтса аяқ баспаған. Осы бір кісікиік мінезін өзге түгілі өзі де түсінбейді. Енді міне, бүгінгі алып-ұшқан көңілі солай қарай жетелеп келеді.  

*** 

Жақсыда жаттық жоқ деген, барған үйінде құрақ ұшып күтті. Байқоныс аға мен Кәмшат апаның жағдайын сұрасып, қайта-қайта сәлем айтумен болды. Үлкен кісілер аз уақытта өткен күндерді еске алысып, арасында көз жастарына ерік беріп те алды. Өздері Дүрияның осыншама уақыт ат ізін салмағанына өкпелі. Бұл да бүгінгі әсерін әңгімелеп, біраз отырып қалғанын байқамады. Үйден шыққанда күн төбеден едәуір ауып кеткен екен. Әлгіндегі шайдай ашық күннің ізі де жоқ. Көктің жүзін бұлт торлап, тау басы мұнартып тұр. Алатаудың, оның бауырындағы Алматының мінезі осы. Қысқа күнде қырық құбылады. Алматы Дүрияға осы мінезімен де ыстық.  Әне, тау жақта басталған жаңбыр қалаға түсіп келеді. “Қолшатырымды да алмаған екенмін”. 

Гүлдана мен Баян үйге малмандай су болып кірген Дүрияның киімдерін екеулеп шешіп, жылы киімдерін беріп жатыр.  

⁃ Сені қайда жүр екен деп уайымдап отыр едік. 

Дүрияның бүгінгі көл-көсір жаңалығынан қыздар да хабардар. Диплом жұмысын қорғап шыққанша аудиторияның сыртында тілекші болып жүрген.  

   Бойы жылып, аздап ес жиғаннан кейін ғана байқады. Дүрияға қазір сыртта ғана емес, үйде де бір салқындық бар тәрізді. Құрбылары бұдан бірдеңені жасыратындай. Қипақтап, Гауһарға жаутаңдай қарайды.  

⁃ Қыздар, не болды? Аманшылық па? 

⁃ Дүрия, үйге ұры түсіпті. Біраз дүниелеріміз қолды болған.  

Дүрия отырған жерінен атып тұрып, бөлмені көзімен жылдам сүзіп өтті. Сөйтті де біреу төбесінен мұздай су құйып жібергендей мелшиіп қатып қалды. 

⁃ Менің картиналарым… Менің картиналарым… 

Даусы өте баяу шықты. Сөйтті де сылқ етіп отыра кетті. Іргеде, қабырғаға сүйеулі тұрған картиналары жым-жылас жоқ.  

⁃ Басқа-басқа, ұрыларға картина не керек? Табылып қалар. Үйден шыға тастап кеткен шығар, - деп Дана мен Гүлдана Дүрияны екі жақтан жұбатып әлек.  

Сол түні де, келесі күні де үй маңында көзге ештеңе ілінбеді. Ұшты-күйлі жоқ. Қожайындар да ештеңе байқамаған. Олардың айтуынша, мұндай жағдай бірінші рет болып тұр.  

⁃ Керек болмаса, ұры суретті қайтсін. Не болса да, осы жерде түсініксіз бір жәйт бар.  

Дүрия тағы бір ойдың шетін шығарды. Сонда да полицияға арыз түсіруге зауқы соқпады. Нәтиже шығарына күмәнді, әуресі де аз емес.  

Картиналарынан күдер үзген Дүрия көз жасына ерік берді. Кеудесін өкініштің өксігі қысып барады. Көңілін көкке самғатқан әлгіндегі әдемі арманының күлпаршасы шықты. Ал “Қазақфильмге” жалғыз диплом жұмысын жалаулатып жетіп баруға ұяты жібермеді. Сөйтіп қиялына қанат байлаған Алматыны тастап, ауылға жол тартты.  

   Дүрия елге келгесін картиналарының ұрланғаны жөнінде тіс жармады. Үлкен кісілердің жүрегін ауыртқысы келмеген. Қолды болған суреттерін ойлап, сарыуайымға салынғаннан түк ұтпайтынын түсініп, енді бар білгенін, бар өнерін ауыл жастарын үйретуге арнаймын деп бекінген. Көп ұзамай “Қазақфильмненмін” деген азамат Алматыдан қоңырау шалып, Дүрияны сұрады. 

⁃ Айналайын, баламның өнерін бағалап жатқандарыңа рахмет. Бірақ қызымыздың көз алдымызда жүргенін қош көріп отырмыз. Ол енді осындағы мектепте сабақ береді, - деп атасы Дүрия үшін бәрін бір-ақ шешті.  

Содан бері 40 жыл зымырап өте шығыпты. Қырық жыл мектепте суреттен, қолөнерден оқушыларға дәріс берді. Бойындағы бар қабілетін жастарға жалықпай үйретті. Осында тұрмыс құрып, перзент сүйді. Әке мен шешенің, атасы мен апасының, ата-енесінің қызметін жасады. Ең бастысы, өмір жолының осылай өрілгеніне еш өкінген емес. 

 

*** 

Дүрия Алматыдан келген Баянды құшақ жайып күтіп алды. Аудан орталығындағы жайлы қонақ үйден алдын ала орын да дайындап қойған. Арқаның дәмді етін таудай етіп асып, төріне шығарды. Бір кездегі көркем құрбысы әлі де өңін бере қоймапты. Талғаммен киінген. Жасы алпысты орталады деп айтпайсың. Сөз саптауы да, өзін өзі ұстауы да бөлек. Қырық жыл көріспеген құрбылардың әңгімесі де таусылар емес. Сөйлеуші - Баян да, тыңдаушы - Дүрия. Ұзақсонар әңгімеден ұққаны, Баян институт бітіргесін көп ұзамай “Қазақфильм” студиясының декорация бөліміне қызметке тұрған. Содан кейін-ақ тасы өрге домалап сала берді. Қазір Қазақстан Суретшілер одағының, Халықаралық Суретшілер қауымдастығының мүшесі. Түрлі көрмелерге қазылық етеді. Шетелдерге сапарлап шығу Баян үшін көрші ауылға барып келгенмен бірдей. Әңгіме ауаны Дүрияның қырық жыл бұрын ұрланған картиналарына да соқпай кетпеді.  

⁃ Қожайындар сол кезде шындықты жасырып қалған екен. Ана Валя апай күйеуін сенен қызғанғаны сонша, біз жоқта картиналарыңды жинап алып, өртеп жіберіпті.  

Осыны айтты да, Баян қабағын шытып, үнсіз қалды.  

⁃ Соңғы жылдары жүрегім сыр беріп жүр. Бір рет инфаркт алып, ота жасаттым. Сосын атақ та, ақша да бар. Бірақ жеке өмірімде бәрі жақсы деп айта алмаймын. Жан-дүниемде маза жоқ, көңіл шіркін бір жерде байыз таппайды.  

Дүрия елең ете қалды. Жоғалған суреттері мен еңбек жолын ұлттық студиядан бастаған Баянның өмір жолы арасында әлдебір сәйкестік бардай көрінді. Өзінің қырық жыл бұрыңғы арманы да сол емес пе еді. Адам наласы... Бәлкім… Жо-жоқ! Бес жыл бірге оқыған құрбысы туралы олай ойлауға ана сүтімен сіңген, ата өнегесімен келген тәрбиесі жібермеді.