Ажалын жоғалтқан адам

АЖАЛЫН ЖОҒАЛТҚАН АДАМ

роман

                                    Бақытын іздегендер мас адамға ұқсайды,  үйінің бар екенін біледі, бірақ таба алмайды.   Вольтер, француз жазушысы, философ

                                          

    ...Есін сәл жиса, ет-сүйегінен өткен ызғардан тұла бойы жапырақша қалтырып, екі бүктеле бүрісіп, қос тізесі діріл қаққан иегіне тиіп жатыр екен. Өзінше тұрамын деп қарманып еді, шашы жерге жабысып қалса керек, бырт-бырт үзілді. Тіпті ауырғаны да сезілер емес. Ғұмыры бұлай тоңып көрмеген шығар, тісі-тісіне тимей қалтырағанда, тура ұшып кетердей. Борбайы мұздай. Тағы да кіші дәреті жүріп кеткен сияқты. (Кейінгі кезде осындайға ұшырап жүр). Қолын жерге тіреп, басын көтеріп отырмақ болып еді, құйрығы мен екі алақанынан өткен ызғарлы сыз тура тас төбесінен шықты. Мұз болып қатып қалған шалбарының ауы қозғалған сайын кәдімгідей сықыр-сықыр етеді. Қай араға келіп құлағанын білмек болып, мұнартқан жанарын әрең деп жан-жағына тастап еді, шарапхананың сырт жағы секілді. Бағана сол жерде даяшы қыздан соңғы бір рүмке арақты жалынып сұрап ішкені есіне түсті. «Адам – итжанды» деп отырушы еді ертеде әжесі. Рас екен. Жанымды күтіп жүрген біреу болсам, баяғыда-ақ өліп қалар едім деген ой тағы да санасын шарлап өтті.

Өзі секілді қаңғыбас-ішкіштер «Вася Циклоп» деп атайтын жалғыз көзді «бомж» шал әнеу тұстағы жылу қазандағының отын жағатын, сол жерге барып жан сақтамаса, шынымен өлетін түрі бар. Орнынан сиыршылап әрең тұрып, қалт-құлт тәлтіректеп, солай қарай беттеді. Әйтеуір ірге жағалап жүріп, өзіне таныс, «котельная» деген айбақ-сайбақ жазуы бар темір есікті тауып алып, итеріп көріп еді, ашылмады. Иттің баласы ішінен жауып алыпты! Шамасы жеткенше қаққан болды. Дыбыс жоқ.

Вася-я, откроо-ой, старый козел!..

Бағанағыдай емес, селкілдегенде тіпті қол-аяғына ие болудан қалды. Шынымен-ақ осы жерде өлгені ме?!

Расын айтқанда, ол осыған ұқсас бір жағдайда жан тапсыратын шығармын деп үнемі ойлайтын. Бірақ дәл осылай, қазандықтың темір есігін қағып тұрып, суықтан ұшып өлем деген ой есіне келмепті. Оның өмір сүруі немесе сүрмеуі осы темір есіктің ашылуына, оның ар жағындағы көмірдің күйесінен жалғыз көзі ғана жылтырап көрінетін маскүнем шалға, соның жағып жатқан отына қарап қалар деп кім білген. Шіркін, қазір мына  есік жылдамырақ ашылып, ішке кіріп, қып-қызыл боп жанған пештің аузына жетіп, армансыз бір қақталса! Бірақ дыбыс жоқ. Өліп қалғаннан сау ма, кәрі қақпас! Әлі кеткен қолдарымен есікті тағы да ұрған болды.

Аш деймін..!

Әйтеуір өлдім-талдым дегенде, ар жақтан шалдың аяқ тықыры білінді.

     -  Кто там?...

     -  Вася, бля, аш, мен... Казах... өлдім..!

Шақұр-шұқыр етіп ашылған есіктен лап етіп сыртқа атылған бу сейілген соң, ертегінің құбыжығына ұқсап жалғыз көзі адырайған, бет-аузы күйеден көрінбейтін Василий шал көрінді.

   -  Ты че, Казах, по ночам людей пугаешь?!

Дәл сенен қорқынышты емес шығармын деп ойлап үлгерген бұл шалды қаға-маға гүрілдей жанып жатқан пешке ұмтыла жетіп, ішіне кіріп кетердей тізерлей отыра қалып, отқа кеудесін тосты.  Бұның осы сықпытын байқаған  шал шын халін жаңа түсінген сияқты.

Өлуге таяпсың ғой, Казах!

       «Казах» - бұның алғаш сотталып, Ресей түрмелерін кезіп жүргенде алған лақап аты, яғни қылмыс әлемінің тілімен айтқанда «погонялосы». Ондағылар үшін сенің құжаттағы аты-жөніңнің қажеті шамалы. Өздері саған қандай атау жапсырады, сол жерден солай кетесің. Кейбіреулерге тіпті ғұмыр бойы... Бұған да осы Казах деген атау майлы күйеше жабысты. Қазір бөтелкені бөліп ішіп жүрген қаңғыбастар түгілі, арақ беріп анау-мынау шаруасын істететін жергілікті қазақтардың өзі бұны осылай атайды. «Қазақтың атынан садаға кет!» – дейтін бұл өзіне-өзі, кейде бір кәйіп қылып, оңашада пәлсапалық ойларға кеткенде.

    - Ща..ась, я тебе чифирчик сварганю, – деп бұның мына түрін көрген Вася шал кәдімгідей күйбеңдеп, қалайы кружкасын тықырлатып, отқа тыға бастады. «Чифирь» – «тар жерде» болып келгендердің негізгі көңіл жұбатар сусыны. Бір кружка суға бір қорап шайды тұтасымен төңкере салып, қайнатады. Жұтып жібергенде өңешіңді тіліп түсетін осы қап-қара қоймалжың сұйық бойыңды жылытып, кәдімгідей қаныңды қыздырады. Ішімдік шіркінге ақшасы табыла бермейтін бұл секілді байқұстардың еремегі осы «чифирь».

         Темір пештің аузына келіп итінгесін, аздап жан шақырғандай болды. Сіреудей болып қатып қалған көне джинсы шалбарының ауы жібіп, кәдімгідей бу шығып, мұрнына зәрдің қышқылтым иісі келді. Түймелерін ағытам ба деп еді, саусақтары икемге келер емес.

Тіс дегеннен жұрдай болған қызыл иегімен бірдеңені жалмаңдап шайнап жүрген Вася Циклоп бір кружка буы бұрқыраған «чифирьді» әкеп, бұның аузына тосты. Бірақ бойы жылынар емес. Әрі-беріден соң қалтырап, денесі қайтадан мұздай бастады.

    - Ты, Казах, крепко простыл, Клавканың үйіне бар, бұл жерде текке өлесің, -деді бұған жалғыз көзін сығырайтып ұзақ қараған шал.

            Мүмкін. Ес білгелі бар өмірі Кеңестің кең байтақ жеріндегі түрмелерді адақтаумен өткен кәрі қақпастың бұл жағынан тәжірибесі жеткілікті. Тіпті кейбір шала сауатты дәрігерлерге қарағанда бұл тәуірлеу, ауруыңның қандай екенін дөп басып айтып береді. Тірлік деп аталатын аласапыраны мол сапардың ең бір бұрылыс-бұлталаңы көп, қатерлі тармағын таңдап алған осы бір түсініксіз пенделерге бұл қашанда сеніммен әрі сенімсіз қарайтын. Олар үшін өмір дегенің бір ғана мәрте кіріп, бой жылытып шығатын шарапхана секілді. Бірақ қанша дегенмен бұның қазіргі тірлік етіп жүрген ортасы осы мүскіндер. Өзі де осылардың бірі. Қысылғанда осылар ғана сүйеніш болады, осылар ғана түсінеді. Бұлар ешқашан не болды, қалай ұшырадың деген сұрақ қоймайды. Бәрі де солай болу керек сияқты.  Анау, мойындарына галстук тағып, әдемі мәшине мініп жүретіндердің қоғамы бұларға қарағанда анағұрлым мейірімсіз екеніне талай мәрте көзі жеткен. Қазір барып солардың бірінің есігін қақса, ит қосып қуар еді...

Ойын Вася шал бұзды:

Байқаймын, өзің жете алатын түрің жоқ сияқты, мен кеттім, Клавканы алып келемін, ешкімге есік ашушы болма!

Денесінің дірілін баса алмай отырған бұл иегі селк-селк етіп, басын изеді:

Мейлің...

        Клава дегені өздерімен тағдырлас бір бейбақ. Әйтеуір бұлардан бір артықшылығы, енді-енді құлағалы тұрған жаман баспанасы бар. Осы қалашықтағы үйсіз-күйсіздердің бас қосатын «орталығы». Жастық шағының тәтті кезеңдерін темір тордың ар жағында өткізіп келген бұл әйелді өзі сияқты «жолдан тайғандар» «Клавка-кулак» деп атайды. Оның себебі, сөзі келіспейтін адам болса, ерек-әйел демей салып жіберетін ожар мінезі бар қатын. Бір қызығы, қалың қаңғыбастардың ішінен Клава бұған кәдімгідей «әйелдің көзімен» қарайтын. Бірер мәрте ұзаққа созылған ішістің үстінде: «Ты, мой красавчик!», - деп мойнына асылғаны бар. Аузынан арақ пен пияздың иісі қоса мүңкіген әйелден бұның жүрегі айнып: «Отстань!» - деп итеріп тастаған болатын.

Че, брезгуешь?! - деп Клава сонда жаман көзімен қараған еді.

Бұл дереу есін жиып:

      -  Потом, Клавка, потом, - деп құтылған. Олай демесең, соңынан еш адам мүрдеңді таба алмай қалуы да ғажап емес. Себебі бұл ортаның заңы солай... Бұлар түрме қарауылдарының ит тепкісі мен ШИЗО-ның (ШИЗО-штрафной изолятор, түрме тәртібіне бағынбағандарды қамайтын орын) талай азабын бастан өткерсе де, өз орталарында бастарынан сөз асырмайды,  қорлауға жол бермейді. Әйтпесе, ана дүниеге аттана салуың оп-оңай. Бұл соны ойлаған. Ақыры кәйіпке толы бір түнде кеудесі тер сасыған Клава  бұған тілегін орындатып, мауқын басқан болатын...

        Бойынан әл кете бастағанын жаңа сезді. Есікті іштен жауып алуға да шамасы келер емес. Жапырақша қалтырағаны сонша, тіпті бір тал қауырсын тәрізді ұшып кетердей. Екі көзі қарауытып, денесін бір түсініксіз әлсіздік билеп, Вася шалдың шаң басқан ағаш төсегіне еңбектеп әзер жетіп, бүрісе құлағанын біледі...

Одан арғысы түс тәрізді бірдеңе. Ың-жың, аласапыран дүние. Неше түрлі елестер... Баяғы ауылдағы бала күні екен дейді. Әжесі алаша тоқып отыр. Құдай-ау, алаша деген осындай болады екен ғой деп таң қалады алғаш көргендей. Қандай ғажап! Құдды аспандағы кемпірқосақ тәрізді. Бұл бала күнінде талай көріп еді ғой. Қалай байқамаған! Неткен ғажап сурет! Кенет жайдан-жай жылағысы келді... Сосын тағы да адам түсінбес бірдеңелер мидай араласып кетті.

         Қайтадан темір тордың ар жағында жүр екен дейді. Тұқындарды таситын «автозак» деп аталатын темір қорапты мәшинеге бұларды топырлатып тиеп жатыр. Айнала арсылдаған ит. Автоматты солдаттар. Айқай-шу... «Осужденный ... шаг влево, шаг вправо-считается побег»... Бір қолын желкесіне қойып, енді бір қолына өздері «кишер» деп атайтын дорбаларын қысқан бұлар қаз-қатар тізілген солдаттар шебінің арасымен бүгжеңдей жүгіріп келіп, мәшинеге секіріп мінуде. Осы ию-қию дүниенің ішінен бұрынғы  әйелі Лена көрінді. Өзі жартылай жалаңаш. Жібек пе, әйтеуір бір қымбат матаға қалай болса-солай орана салыпты.  Бұрынғыдан да әдеміленіп кеткен бе, қалай?... «Ах, сайқал, менің түбіме жеткен сенсің!..». Ұмтылып, ұстағысы келеді. Ол бұны мазақ етіп сылқ-сылқ күледі...

...Тағы да бойын әбден билеп алған әлсіздіктен қалш-қалш етіп, есін жиғандай болды. Далада, қардың үстінде жатыр  екен. Василий шал мен Клава бұны мәшиненің капотынан жасалған темір сүйретпеге салмақшы боп әуреленуде. Солай жеткізбек тәрізді. «Аяғыңды жина!» - деп зекиді бұған Клава. Тағы есінен танып кетті...

*** 

         Бірер күнен соң сәл-пәл бері қарағандай  халге келді. Көзін ашса, Клава байқұс бар ынта-ықыласымен бұның денесін май тәрізді, иісі жағымсыз  бірдеңемен сылап отыр екен.

    - Не, есіңді жидың ба? - деді ол бұның қимылдағанын көріп. - Екі күн бойы сандырақтап сөйледің. Өлетін шығар деп ойлағам...

Ойына тағы да әжесі түсті. Бала күнінде бұны алдына көлденең салып қойып, арқасынан сипап отыратын. Бұл сол кезде екі аяғын тырбаңдатып, көбінесе кітабын оқып жатар еді. Содан асқан рахатты шақты өмірінде бастан кешіріп көрген емес. Кенет аузы үңірейген мына бір ішкіш орыстың әйелі сол әжесіне ұқсайтындай болып кетті. Әлде шешесіне ме? Шешесі кейде оңашада әжесінің көзі тайған сәтте, бұны шап беріп ұстап алып, төбесінен иіскеп-иіскеп, неге екені белгісіз, жейдесінің ішіне қолын тығып жіберіп, арқасынан сипайтын. «Әйел қолының жылуы» дегенді баяғыда бір жерден оқыған сияқты. Осы екен ғой! Керемет! Кейінгі жылдары кілең пышақтың жүзінде ғұмыр кешкен бұл жалпы нәзіктік атаулыны біржола ұмытып кеткен сияқты. Ал шындығында өмірдің барлық мән-мағынасы осында екенін жаңа ғана сезінгендей!

         Шіркін, өз ошағың, өз отбасың болған қандай керемет деп ойлады сосын. Тіпті отбасында болып тұратын тұрмыстық ұсақ-түйек кикілжіңнің өзі бір арман екен ғой адамға. Өйткен, бәрі өзіңдікі, өз балаң, өз әйелің... Соларға ған керексің, солар ғана іздейді сені. Өткенде әлдекімнің қорасын тазалап жүріп, аяқ астында жатқан газеттің жыртындысын тауып алып оқығаны бар. Қайсыбір аты белгілі  адамның сөзі жүр екен: «Жұмыстан ораларда сенің аяқ тықырыңа бір әйел құлағын түріп тосып отырса, еркектің бақыты деген осы!», - депті. Қандай керемет айтылған сөз! Шынында да еркекке одан артық не керек? Шаршап келгенде сенің ғана қас-қабағыңа қарайтын бір адамның болуы деген қандай бақыт!

Бұның қазір кімі бар? Ешкімі де! Мынау миллиардтаған халық мекендеген қара жердің бетінде қазір бұны іздейтін жан баласы жоқ екен. Қандай қорқынышты! Ешкімге де қажетің жоқ. Неге осылай болды?! Не үшін өмірге келді сонда? Бір жерде қаңғып өлу үшін бе? Баяғыда бала күнінде ауылдарындағы ұрысшыл, бейпілауыздау бір әйел әлдекімдерді «көмусіз қал» деп қарғап жататын. Ол кезде оған кім мән берген. Енді түсініп жүр. Көмусіз қалу деген осы екен ғой. Кәдімгі өліп қалған хайуан тәрізді. Зиратың да жоқ, кім екеніңді де  ешкім білмейді...

Жас уағында Оралхан Бөкеев деген жазушының кітаптарын іздеп жүріп оқитын. Соның бір тірліктен түңілген кейікпері өзі-өзіне ылғый да осы «неге?» деген сұрақты қоятыны есінде қалыпты. Бұл да кейде ес кеткен ішістен соң Клаваның жаман үйінің бір бұрышында бүк түсіп жатып алып, өткен өмірін өзінше таразылап, ақыр-аяғында осы «Неге?» деген жалғыз ауыз сұраққа келіп тірелетін. Неге? Біреудің маңдайына басқан жалғыз ұлы еді ғой! Кісі қанын арқалап, абақты кезіп кетем деп ойлап па еді?! Қолындағы бар құжатынан айырылып, бір шиша арақ үшін арын сатып, «бомж» атанып жүрем деп пе еді?! Бірақ солай болды. Неге?! Әлде тағдырдың маңдайға жазғаны солай ма?  Өзімен бірге жүрген үйсіз-күйсіз мүскіндер бәріне тағдыр кінәлы деп пәлсапа айтып жатады. Сонда бұл тағдыр дегеніңіз пенде баласының өз еркінен тыс қандай күш? Адам өз тағдырын өзі жасай алмағаны ма сонда?  Қызық, анау шетелдік көлік мініп, ақшаны судай сапырып жүргендер тағдырларын солай етіп өздері жасаап алғандар ма? Әлде, оларға сондай керемет тағдырды жазмыш өзі ұсынған ба? Тіпті ақылың жетпейді ойласаң. Құрысын... мейлі...

Қайтадан бойы мұздап, қалтырай бастады. Тағы сол әлемтапырық дүние... Баяғы ауыл... тағы да бала кезі екен дейді...

Бұл осыған таң қалатын. Кеңес уақытында әскерге алынып, Ақ теңіздің жағасында десантшылар ротасында әскери міндетін өтеп жүргенде де, кейін дорбасын арқалап түрмеден-түрме ауыстырып, тайга кезіп қашып жүрген кезде де, неге екені белгісіз, түсіне тек туған ауылы ғана кіретін. Баяғы  сол ештеңені ойламайтын шат-шадыман кездерін, жаулығы қарқарадай әжесі марқұмды көретін. Кейде әкесінің есік пен төрдей сары атын мініп жүрер еді... Шуылдасып бірге өскен құрбы-құрдас... Сол баяғы ауыл... сол өзен... Анадайдан алқа-салқа боп қараған Айбаттың тауы... Құдай-ау, қандай ғажап дүние еді бұл! Енді мәңгіде қайта айналып келмейтін, тіпті айтуға тіл жетпейтін, өзіне сондай ыстық  ертегідей әлем... Ұжымақ деген сондай ғана болатын шығар... Бұл үнемі осындай түс көрген соң, тамағына өксік тығылып, дел-сал боп оянушы еді. Сосын күні бойы кеудесін белгісіз бір сағыныш сыздатып, өзіне-өзі келе алмай жүретін. Ақыры осындай түстерден қашатын болды. Тіпті төсекке жатарда, енді осындай түс көрмесем екен деп іштей тілейтін халге жетті. Себебі «ана жақтағы» қатыгез өмірге  бұл түс еш үйлеспейтін еді...

Тағы да есін жиған сияқты. Қанша азғындап кетті дегенмен, әйелдің аты-әйел ғой. Бұның қимылдағанын көрген Клава кір-кір тостақпен аузына ыстық шай тосты.

Саған емханаға бару керек. Әйтпесе өлесің! Екі өкпеңе оңбай салқын тиген сияқты.

Бұл ернін әрең қимылдатты.

       - Кім алады мені... құжатсыз?

     - Білмеймін, «жедел жәрдем» шақырып көрем, әйтпесе өлуің айдан анық.

     -  Кө-өр... шақырып...

Тағы да талықсып, сандырақтай бастады. Тағы да сол ауыл. Тағы да сол әжесі. Әйел боп көзіне жас ала бермейтін, еркек мінезді әжесі кәдімгідей жылап жүр: «Жарығым-ай, табаныңды жерге тигізбей өсіріп едім! Не күйге ұшырағансың?!». Бұл баяғыша бұлқан-талқан болып ашуланады: «Түу, қойшы әже, мен бала емеспін ғой!».

Тағы сол қым-қуыт әлем өзіне тартып алып бара жатты. Кеудесі қысып, қинала жөтелді.

Үсті-басы мұздай болып, өзімен бірге бір қора бу алып, даладан Клава кірді

«Жедел жәрдем» шақырдым, қазір келеді.

Бұл кебірсіген еріндерін әрең қимылдатып:

        - Қалай ойлайсың, дәл де болса, өлетін шығармын? - деп сұрады.

        - Мүмкін, - деді Клава ешбір қиналмастан. -Мүмкін. Өлмесең де, мүгедек болып қасың, бұл айдан анық!

Басқа біреу болса бұл сөзге кәдімгідей ашуланар ма еді, бірақ әл үстінде жатса да бұның іштей күлкісі келді. Өзінің қазіргі халіне емес, ештеңені күлбілтелемей турасын айта салған әйелдің сөзіне. Бұларда көлгірсу, көңілге қарау деген жоқ. Саған ұнай ма, ұнамай ма, онда шаруалары шамалы...

Жағдайының мәз емес екенін өзі де сезіп жатыр. Енді қалғаны мүгедек болу еді... Рас, қай жерде, қайтіп өледі екем деген сұрақты бұл іштей өзі-өзіне талай мәрте қоятын. Тіпті кей-кейде өткен өмірін ойға алса, бұның бар істеген тірлігі қайтсем де өлем деген адамның әрекеті сияқты екен. «Ана жақта» жүріп өлімші болып пышаққа да түсті. Тіпті тар жерде жүргенде өзіңнің кім екеніңді дәлелдеу үшін жиі-жиі болып тұратын қиян-кескі, қан-жоса төбелестің өзі неге тұрады! Бұл соның бәрінен аман шығып еді. Тіпті кешегідей жағдайда басқа біреу болса қатып өліп қалары айдан анық. Бірақ бұның бір қағушы періштесі бар секілді, әзірше аман келеді. ...Бүйтіп жүргенше, өліп-ақ қалғаным жақсы еді деп ойлады іштей сосын.

«Жедел жәрдем» келді, - деді терезеге қараған Клава.

Ақ халатты екі-үш адам апыр-топыр үйге кірді. Бөлменің ластығы мен жағымсыз ауасынан бетін тыржитқан тәмпіш мұрын фельдшер қыз аузы-мұрынын тұмшалап орап алып, бұның қан қысымын, дене қызуын өлшеді. Әрі-бері қараған болып сәл отырды да:

Емханаға жатуыңыз керек, - деді.

Жанындағы екеуге иек қақты:

Зембілді әкеліңдер!

Санитардың бірі болса керек, жылтыр бет семізше жігіт бұған жиіркене қарап:

      - Мына түрімен қайда апарамыз, жуындыру керек қой, - деді.

     - Ну, жуындыр, кто тебе мешает?! - деді оның «ақылдылығын» ұната қоймаған дәрігер қыз кіржің етіп.

Бұл өзінің қандай күйде екенін жаңа түсінді. Мына түрімен қайда бармақ? Одан да өлгені артық шығар. Дәрігер қызға бармаймын дегенді ұқтырып, басын шайқады.

        - Вы че, умереть хотите прямо здесь?! Кончайте, сол жерден бірдеңе ойластырамыз, - деді дәрігер қыз бұның қысылғанын түсінгендей болып.

     - Тек, киімдеріңізді алыңыз.

   - Оған киім қайдан келіпті! - деді мазақтай күлген санитар жігіт екі беті жылтырап. «Сұмырай!», - деді бұл ішінен тісін қайрап, ана жақта кездессең ғой, табанымды жалар едің!

Бұның үстіне жамылаған көрпе есебіндегі шоқпытты жұлып тастаған екеуі әй-шәйға қаратпай зембілге сылқ еткізіп салды да, сыртқа алып жүре берді.

 

ЕМХАНАДА

           Дегенмен емханаға келіп, бірер түнеген соң, сәл-пәл адам кейпіне енгендей. Жуынатын бөлмеге қалталақтап жетіп, өзінше шайынған болды. Бір жақсысы, өзі секілділердің бір-екеуі осы жерде де бар екен. Бірі ұстарасын ұсынып, енді бірі іш киімін жуысып, қалбалақтап жатыр. Екі-үш күн қатарынан укол алып, тамырына ине сұқан соң, кеудесі ашылып, тынысы кеңейгендей болды. Тәбеті ашылып, төсегінің басына әкеліп беретін быламық көжеден тататын халге жетті. Біраз жататын түрі бар. Мейлі, деп ойлады. Бұл жерден шыққанда, кім күтіп отыр мені? Қыс өтсін, сосын көре жатармын деген өзіне-өзі.

        ...Бірақ барлығы аяқ астынан астан-кестен болып, тірлігі түскір тіпті басқа бір арнаға бұрылып кетеді деп еш ойламаған. Тағдыр атты сайқымазақтың бұның бақ-талайына деп сақтаған, әлі де сан-алуан қызық пен қасіретке, өкініш пен үмітке толы күндер болатынынан тіпті бейхабар-тын.

Иә, бәрі де күтпеген жерден басталып еді!

Бұл емханаға түскен соң үш-төрт тәуліктен кейін бе екен, палатадағылар азанғы астарын ішіп келіп, бірі дәрісін жұтып, енді бірі төсек-орнын жинап, өздерінше құнжыңдасып жатқан. Күндегі тәртіп бойынша медбике келіншек дәлізден дауыстап өтті:

-Обход, обходқа дайындалыңыздар, обход басталады, бөлім меңгерушісінің өзі қарайды!

Обход дегені – таңертең емдеуші дәрігер, не болмаса бөлім меңгерушісінің өзі палаталарды тегіс аралап, сырқаттардың хал-ахуалымен танысып шығады.

Емхананың күнделікті тірлігіне дағдыланған емделушілердің оны құлаққа іліп жатқан шамалы. Күндегі болатын тексеріс. Сәлден соң сау етіп екі-үш медбикені қасына ерткен тексеруші дәрігер де келіп кірді. Әйел адам екен. Бұл бір мәрте көз салып өткенімен, онша мән бере қоймай, әдетінше тас төбеге қарап, өзімен-өзі ой үстінде жатқан. Біраздан соң аңғарды, күндегі обходта күбір-сыбырға толып кететін палатаның іші құлаққа ұрғандай тып-тыныш бола қалыпты. Тек сырқаттардың жай-күйін сұраған жаңағы дәрігер келіншектің дауысы ғана естіледі. Азырақ құлақ қойып тыңдап еді, бір түрлі таныс дауыс секілді. Тіпті... сондай етене жақын... Кейде радиодан бір ұнататын әнің естіле қалса, еріксіз елең етесің ғой. Тура сол секілді. Апырай, соншама неткен таныс үн?! Қайдан естіп едім? Көзін ашып, дауыс иесін көрмекші болып, мойнын бұрды. Ол сәл қырындап, шеткі кереуеттегі бір сырқаттың қан қысымын өлшеп отыр екен. Кенет жанындағы медбикеге бірдеңе айтпақ болып бері бұрылған. Дәрігер келіншектің жүзіне енді ғана анықтап көз салған бұның тұла бойы тоқ ұрғандай селк ете қалып еді. Құдай-ау, мынау... мынау Құралай ғой! Бұл қайдан?.. Шынымен Құралай ма?! Иә, тура соның өзі сияқты! Ой, Алла-ай! Бұл жерден Құралайды көрем деп кім ойлаған?! Кездеспегелі қанша жыл!..

Көзін ала алмай біраз жатты. Иә, тура сол Құралайдың өзі, сол әсем қимылы. Құлаққа жағымды майда-қоңыр дауысы. Апырмай, осы қалада екен ғой! Қалай білмеген! Мені таныр ма екен?! Танитын шығар. Құрысын, танымай-ақ қойса екен! Бұдан да өлгенім жақсы еді! Қайдан келіп еді бұл қарғыс атқыр емханаға! Мына түрімен қалай көрінбек?!... Әлде тұра салып, қашып кете ме? Бірақ қайда барады? Жүрегі аузынан шыға соғып, денесін тер жуып кеткенін жаңа аңғарды.

Дәрігер әйел келесі бір кереуетке жылжып, науқастың хал-жағдайын сұрай бастады. Енді бір адамнан соң бұған жетпек! Не істесе екен? Көрпені иегінен асыра бүркеніп, бүрісе түсті. Құралаймен дәл осындай күйде кездесем деп кім ойлаған? Тағдыр деген итің бұны тағы да бір мазақ еткісі келген шығар... Мейлі, не көрмеген бұл бас..! Танымайтын түр көрсетсе, тіпті жақсы болар еді! Міне, дәрігерлер өзара сөйлесіп,  бұның кереуетінің тұсына келді.

Медбике қыз тақ-тақ еткізіп баяндап жатыр:

Сырқат Абатов Арғын, түскеніне бес тәулік болды, екі өкпесіне салқын тиген. І..і..і... мекен-тұрағы белгісіз.

Дәрігер әйелдің өзіне қарап өткенін сезді. Танымады деп ойлады. Қайдан танысын! Шашына ақ еніп, аруақша арыған бұны ол қайдан танысын! Фамилиясы мен атынан қалай байқамады екен?! Бірақ фамилиялас адамдар көп қой. Дәрігер келіншек кереуеттің шетіне келіп отырды.

-Сырқат, қолыңызды әкеліңіз, қан қысымыңызды өлшеймін.

Бұның ұсынған білегіне танометрді орай беріп, бетіне жаңа ғана назар салғандай болды. Көздері түйісіп қалды!

       - Сіз... сіз... Абатов...

Дәрігер келіншектің бетінен лап етіп қан жүгіріп өткендей болы. Қолының сәл дір еткені де байқалып қалды. Бірақ дереу өзін қайтадан қолға алып, даусына қатқыл рең беріп:.

Сіз... Абатов... иә, қалай суыққа ұрынып жүрсіз? - деп сұрады.

Медбике қыздың «тәрбиелілік деңгейі» бұдан әріге жетпеді, білем:

Құралай Қадырбековна,  «бомждар» ғой, өзіңіз білесіз...

Дәрігер әйел медбикені көзімен атып жібере жаздады.

        - Мен сізден сұрап тұрған жоқпын!

        - Кешіріңіз!...

Иә, бұл сол Құралай екен. Еріксіз көзін жұмды. Не деп ашады, не бетімен ашады?!

Әп-сәтте өзін-өзі игеріп алып, қатал дәрігердің кейпіне енген Құралай бұны аударып-төңкеріп ұзақ қарады. Кеудесін қайта-қайта тыңдап, басын шайқады. Тіпті денесінің әр жерін сипалап көрді. Бұл сонда тоқ тигендей, тұла боймен селк ете қалып еді. Ұзақтау бөгеліп, қолданылатын дәрілердің тізімін жасап, емін тағайындады. Тұрып бара жатып, бұның көрпесін сәл түзегендей болып, медбикеге қарап:

    - Тағайындалған дәрілер тегіс қабылданатын болсын, өзімнің жеке бақылауыма алам! - деді қатқыл дауыспен. Басқа науқасқа бұрыла бере, бұған тез жазылыңыз дегендей болды. Әлде солай естілді ме...

Жан-дүниесі астан-кестен болған бұл өзіне-өзі келе алмай, дел-сал боп ұзақ жатты. Құдай-ау, басқаны күтсе де, бұл жерден Құралайды кездестірем деп кім ойлаған? Енді не болар екен?...

Есіне сонау бір қиырда қалған Иірсудың бойындағы шағын ауыл, алыста қалған, енді қайта айналып келмейтін арманшыл, алаңсыз күндер оралды.

 

СОЛ БІР КҮНДЕР...

         Ауылдарының сыртында Айбат деп аталатын тау болатын. Қазақ тегін ат қоймайды ғой. Осы бір ұшы-қиырсыз сары даланың төсіне айбат беріп тұрсын деп қоя салған сияқты. Таудың бауырына тығыла орналасқан ауылдарының аты да Айбат еді. Бұл үшін дүниеде Айбаттан биік тау, Иірсудан терең өзен жоқ секілді боп көрінетін. Шіркін балалық! «Әліппеден» алғаш көрген Алатау, Қарату деген таулар көп болса осы Айбаттай-ақ шығар деп ойлайтын. Неліктен Айбат туралы жазбады екен деп, кітапты бастан-аяқ парақтап шығатыны да есінде.

Жазғы каникулдың уақытында ұйқысынан сәске түске қарай бір-ақ оянатын бұл оразасын аша сала Иірсуға тартады. Шілденің шекеңді жалайтын ыстығында ауыл балаларының күнұзын бас қосатын жері осы ара. Ұзақты күн суға шомылады, жейделерінің екі жеңі мен жағасын түйіп тастап, шабақ аулайды. Су сорған денелері құсеттеніп, әбден дірілдеген бұлар күйіп тұрған ыстық құмға етпеттерінен жата-жата қалып, құлаштай жинап алып, кеуделеріне басатын. Сосын әп-сәтте-ақ бойлары жылынып шыға келер еді. Бұлардан гөрі ересек балалар үйлерінен ебін тауып жымқырып ала келген бір-екі тал темекілерін еріндеріне қыстырып алып, не бір  әңгімелерді бастайды. Қорқыныш пен ғаламатқа толы осы «сұмдық хикаяларды» бұлар ауыздарын аша тыңдап, тіпті күннің қалай батқанын да аңғармайтын. Олардың айтуынша, мына Айбаттың астын мыңдаған жылдардан бері мекен еткен алып айдахар бар екен-мыс. Оның сонша уақыттан бері сыртқа шықпау себебі, жер астындағы мол алтынның қызуымен жата берген екен. Енді сол алтын таусылса керек, айдахар жуықта сыртқа  шығатын көрінеді. Шыға қалса, осы ауылды түгелімен жалмап қоюы оп-оңай екен. Әлгіні естіген бұл секілді ұсақ балалар ұшып-ұшып тұрып, анадайдан одырайған Айбаттың биігіне қорқынышпен қараушы еді. Сол кезде тау да кәдімгіше әрі-бері қозғалғандай болып көрінетін. Содан соң айдахар Айбатты тура қазір жарып шығатындай, қолдарынан іліккен лыпаларын ала сала, үйге қарай безетін бұлар. Қайран балалық! Сосын түні бойы не бір қорқынышты түстер көріп, бастырылып шығатыны есінде. Әжесі бұндайда: «Бісміллә, бісміллә, ойнап жүріп бір жерден күл басты ма екен?», - деп, бұның таңдайына саусағын басып, өзінше ем жасап жатар еді.

Әкесі - бөлімше меңгерушісі, үнемі ат үстінде жүреді. Шешесі ауыл мектебінде мұғалима. Бұл ес білгелі әжесінің бауырында болды. Ол кісі соғыс жылдары колхоз басқарған, мінезі еркекке бергісіз, аса адуынды адам еді. Өле-өлгенше ауылдың өзі құралыптас кемпірлерін жан екен деп санамай, бас қосылған жиынды жерлерде кілең шалдармен бірге отыратын еді жарықтық. Мінезінің қаттылығы сондай, ел іші сыртынан «Сталин» деп  атап кеткен. Міне, сол «Сталин кемпірдің» бауырында өсті. Әкесі мен шешесінің атын атайтын, бертін келе әжесінің айтуымен бірін «аға», бірін «тәте» дейтін болды.

Бірақ бір ауылға дегенін істететін осы қияңқы кемпірдің  немересі дегенде жаны бөлек еді. Айтқанын екі етпейтін. Бәз бір уақыттарда бұл шектен шығып, тіпті әжесінің өзін тыңдамай қоятын кездері болады. Бұндайда ол кісінің қолданатын ерекше «жазасы» бар. Алдын-ала арнайы кесіп дайындап қойған қос алақанның көлеміндей елтірі теріні бұның шалбарының ішіне, құйрық тұсына салып, сосын сыртынан біраз «сабап» алатын. Терінің сыртынан шапалақ өте ме. Бұл «таяқ жеген болып» өп-өтірік бақыратын, әжесі болса осы «жазадан» кейін ашуы басылып, бұны қайтадан айналып-толғанып, аралары тез-ақ жарасып кетуші еді.

       Шіркін сол бір алаңсыз шақтар-ай! Кей уақыттарда әжесінің  ұлы мен келініне қабағы келмей қалатын күндері болады. Ондайда ол үйдегі қаракөк биені ерттеп алып, бұны артына міңгестіріп, Иірсудың өзенін жағалап бір-ақ тартатын. Бұның қағаз-қаламы түгенделіп, сөмкесі көк биенің қанжығасына байланады. Содан бұлар ауыл-ауылды аралап, айға тарта жүріп оралушы еді. Ол кезде ел ішінің әлі де қазақшылықтан арыла қоймаған уақыты. Барған жер әжесін «хан көтеріп» қарсы алады. Қой сойылып, ауылдың ақсақал-қарасақалдары  жиналады. Не бір әңгімелер айтылатыны есінде. Бұл әжесінің бір тізесіне басын салып қойып, соларды тыңдап жатып, алаңсыз ұйқыға кететін.

       Бір қызығы, әжесі бұны таң сәріден оятып алып, «сабағыңнан қалма» деп, сол ауылдың мектебіне жіберуші еді. Қонған үйінің мектепке баратын баласы болса тіпті жақсы, соған еріп жүре береді. Әжесі бар деген соң амал жоқ,  әйтеуір оқыған болып, бірер сағат отырып қайтатын. Бір қызығы, барған мектебінің мұғалімдері бұны кімсің деп көп тексере бермейтін. Алда-жалда қазбалап сұрай қалған мұғалім болса, қонған үйдің баласы «маңызды түрде» бұның «Сталин кемпірдің» баласы екенін жеткізер еді.  Сосын жаңағы мұғалім де сұрағын тоқтататын. Сыныптағы балалар бұған дәл бір басқа планетадан келген адам секілді қызыға қарайтыны есінде. Қонған үйдің баласынан сыбырлап: «Сталин кемпір» деген кім?», - деп сұрасып жатады.  Баласының сабақ босатпай, «білім алып» келгеніне әжесі де мәз. Сөйтіп бұл бірер айдың ішінде төрт-бес ауылдың мектебінің босағасын аттап үлгеретін еді. Қазір ойлап отырса, соның барлығы ертегі секілді.

Ақыры ашуы тарқаған күні әжесі қайтамыз дейді. Бұны тағы да артына міңгестіріп, ұйықтап кетсе құлап қалмасын деп, өзінің беліне ұзын шүберек белбеуімен шандып байлап алады.  Сөйтіп қаракөк биенің жанға жайлы аяңымен анда-санда қалғып алып, әжесінің артында жабысып келе жататын. Әрі-беріден соң бұл әжесінен ананы-мынаны сұрап мазасын ала бастайды. Өзі де сөйлесетін кісі таппай, зерігіп келе жатқан ол кісі ұзақ-сонар бір әңгімелердің тиегін ағытатын. Бұл оның бірін түсінсе, бірін түсіне бермейді. Ұққаны, арғы  бабасының атақты батыр болып, қалмақ деген біреулермен соғысып, оларды осы төңіректен қуып, елге қоныс қылып алып бергені.

           - Сонда батыр болғанда Қажымұқаннан да күшті ме? - дейді бұл оқулықтан оқығандары есіне түсіп.

          - Ой, Қажымұқан деген күреске түсетін балуан кісі ғой! - дейді бұның сұрағына кәдімгідей кейіген әжесі. -Сенің бабаң  жасанған жауға жалғыз шабатын көзсіз батыр болған адам!

          - Көзі жоқ болса, қалай шабады?

          - Сен өзің барып тұрған суми екенсің! - дейді әжесі бұған ыза болып. -Көзсіз деген... былайша айтқанда, ержүрек, батыр деген сөз.

Бұл бәрібір түсіне алмайды.  Ержүрек болса неге солай деп айтпайды? Неге көзсіз? Бірақ әжесін тағы да ашуландырып аламын ба деп үндемейтін

           - Өзіңнің атаң Абат жарықтық көрсетінді жылдары «халық жауы» болып ұсталып кетті ғой! Содан оралмады. Азаматым-ақ еді! Қай жердің топырағын жастанды екен, - деп күбірлеп бетін сипайтын.

            - Содан қалған жалғыз тұяқ ана сенің жаман әкең ғой, тек Алла ғұмыр берсін! Содан соң сенсің, білесің бе, ей? Әкең өспеді. Енді сен өс! Қара шаңырақтың иесі, әулеттің ендігі қалған жалғасы сенсің, осыны ұмытпа! Аман-есен сегізіншіні бітірсең, өзім үйлендірем ана Қадырбектің жалбыршаш қызына. Онысыз да саған жылтың-жылтың етіп күнде келеді өзі.

Бұл қаракөк биенің екі қабырғасын тепкілеп, ойбайға басады:

            - Түу, айтпашы әже, үйленбеймін! Енді айтсаң жерге секіріп кетем!

            - Жарайды, үйленбесең-үйленбе, өзің аман бол, қызы түскір қайда қашар дейсің, табылар. Ме..е...нен сұрарым дейсің бе, - дейтін сосын дауысын әндете созып,  - алып келерсің уақыты жеткенде бір шөпжелкені жетелеп!

Әңгіме осымен тәмам болады.

Әжесінің Қадырбектің қызы деп отырғаны - Құралай. Өзімен бір сыныпта оқиды. Әжесі айтса-айтқандай, бұған дегенде ықыласы ерекше. Шешесі ауылдағы жалғыз дүкенді ұстайтын болған соң ба, үйінен тәтті үзілмейді. Күнде қолына бірдеңесін қысып, ойнайсың ба деп келіп тұрады. Әке-шешелері екеуіне әзіл-шыны аралас құдаласып қойған. Қыз бала есті келеді ғой, осыдан ба екен, Құралай бұған қашанда жақын жүреді. Бұл да оны кәдімгі қарындасы секіліді қорғаштап, жанынан тастамайтын.

Сол Құралай! Құралай десе-дегендей, ерекше сымбатты болып өсті. Бүкіл мектептің, мектептің емес-ау, ауылдың еркесі еді. Шешесі ауылдағы жалғыз дүкенің сатушысы, әкесі шаруашылықтың қоймашысы. Не ішем, не кием дейтін емес. Ол кезде жұрттың түсіне кірмейтін киімдер осы Құралайдың үстінде болушы еді. Шіркін, сол кездегі ауылдың дәстүрі-ай! Жоғары сыныптарға жеткен соң-ақ, бар ауыл екеуіне болашақ жұбайлар деп қарайтын сияқты еді. Бұл да әкесіне тартқан бойшаң, қапсағай денелі, көзі тостағандай, кәдімгі қыз қарайтын жігіт болып өсті. «Құлыным, батыр бабаларына тартып туған, тек тіл-көзден аман болсын!», - деп отыратын әжесі бұны мадақтап.

       Еркелеу өскендігінен болар, әлде әжесі айтқандай, шынымен-ақ бабаларынан қанда қалған бірдеңе бар ма, бұл қыңырлау болып, біреулермен қақтығыса кетуге жақын тұратын. Осы мінезін білетін ауыл жастары бас қосылған жерде, Құралайды батып биге де шақыра бермеуші  еді. Өзінше қырындаймын деген көрші ауылдың жігіттері мен практикаға келіп жүретін екі-үш студент бұның жұдырығының дәмін татқан соң, Құралайды анадайдан айналып жүретін болған.

Құралай десе шешесінің де жаны бөлек. Кейде жоқ нәрсені сылтау етіп, қолқабыс қылып жіберші деп шақыртып алатыны бар-тын. Ол да соны тосып жүретін сияқты. Әп-сәтте келе қалып, үй ішінің азғана шаруасын лезде  реттеп тастайды. Сосын үшеуі отыра қалып шай ішеді. Негізі тәтесі Құралайды шаруаға емес, осылай шай ішуге шақыратын сияқты. Дастархан басында әрі-бері отырған соң, бірдеңені сылтау етіп, бұны далаға жұмсап жіберетін. Не айтатыны белгісіз, сосын екеуі өзара шүңкілдесіп, ұзақ-ұзақ отырып шай ішетін еді. Кейде аңдаусызда үстеріне кіріп қалғанда, тәтесінің көзіне жас алып отырғанын да байқайтын.  Ол кезде кім мән берген. Қазір ойлайды, сонда не айтады екен деп.

Осы бір алаңсыз жаймашуақ күндердің де аяқталатын уақыты жақындап келе жатқанынан бұл бейхабар еді. Тәттісін аямаған тағдыр шіркіннің  ащысын да ұсына білетініне еріксіз көзі жетті. Бұл тоғызыншыны орталай бергенде, аз күн ауырған әжесі «ана жаққа» аттанып жүре берді. Сүйегі асыл қария төсек тартып, ешкімді әуре-сарсаңға салған жоқ. «Осы кеудесі түскір қыса береді», - деп, қисайып жатуы жиілеп кеткен еді. Бір күні бұны жанына шақырды.

       - Шарана күніңнен бауырыма салып едім, шешеңе де жатбауырлау болып кеттің, Алла өзі кешірсін! Бірақ қайда барасың, өз анаң ғой. Мен енді көп жүрмеспін. Солардың қабағына қара. Жалғызымнан жалғыз боп туып едің, қайтейін, Алланың ісі шығар! - деді үзіп-үзіп сөйлеген әжесі.

       - Әже, не болған саған, ертең-ақ тұрып кетпейсің бе! - деп бұл өзінше жұбатқан болды.

       - Е...е, енді сауығып не болар дейсің, ана әкеңе серік бол. Қайдан білейін не күйге ұшырайтындарыңды, тоз-тоз боп кетесіңдер ме бір күні! - деп көзіне жас алды.

       - Әже, не болған саған?!

       - Бар енді, бара ғой, мен азғана тыныс алайын, - деп бұның қолының сыртынан сипап еді.

Сол әжесі бәрін де болжап айтқан екен. Бүкіл ауылға үлгі болған ақар-шақар отбасы аз уақыттың ішінде әлемтапырық болады деп кім ойлаған...

        Әжесі өткен соң, соңынан жылға жетер-жетпес уақытта әкесі де пәнилік дүниемен қош айтысты. Ол да ұзақ ауырмады. Көп сөйлей қоймайтын, біртоғалау кісі еді. Сол қалпымен кетті. Бұл қатты қайғырды. Әжесінің барында біле бермейді екен. Әкенің орны бөлек болатынын жаңа сезді. «Әкеңнің өлгені - асқар тауыңның құлағаны», - деп қазақ қалай тауып айтқан. Ештеңемен салыстыруға келмейтін ең қымбат бірдеңесінен айырылғандай жан-дүниесі құлазып, қатты жүдеді. Тіпті әкесінен қалған сары ат бұған қазір ең бір жақынындай сезіліп, есіктің алдындағы атағашқа әкеп байлап қойып, ұзақ-ұзақ қарап отыратын. Ол байқұс та ием қайда дегендей бұған мойнын бұрып, әлсін-әлсін оқыранып қоюшы еді...

        Бірінен соң бірі келген екі қаза бұны шынымен есеңгіретіп кетті, есейтіп кетті. Әкеден қалған қара шаңырақтың ендігі иесі өзі екенін, оның бұдан былайғы тағдыры тек өзіне ғана байланысты екенін жан-дүниесімен түйсінді. Тек өзіне ғана! Шіркін бірнеше ағайынды болсақ, қазір дәл осылай құлазымас та едім деп ойлайды кейде. Ең қиыны, бірдеңені ақылдасып жасайтын жақыныңның болмағаны ауыр екенін жаңа сезінді. Ойына әжесінің «жалғыздан туған - жалғызым» дейтін сөздері түсті. Егер қара жердің бетінен алда-жалда бұл кетіп қалар болса, Абатовтар әулеті біржола жоғалады екен. Тіпті бұл дүниеде ешқашан болмағандай. Қандай қорқынышты! Бұрын «жалғызсың» дегенге сондайлық мән бере бермеуші еді. Енді оның соншалықты қорқынышыты сөз екенін жаңа ғана бар түйсігімен түсінді.

Сосын оңашада жатып алып, шексіз қиялға берілетін еді. Шіркін, Құралай екеуміз үйленіп, бірнеше ұлымыз болса дейтін. Дастарханның басында бір қауым ел болып, шуласып отырсақ дейтін. Ұлдарымның біреуі арқама асылып, біреуі мойныма шығып еркелеп, Құралай оларға: «Әкелеріңнің мазасын алма!», - деп зілсіз зекіріп жатса дейтін...

Дегенмен тірі адам тіршілігін істейді екен.  Әкесінің жылын берместен бұрын, өзінің алдындағы жалғыз әпкесі Ардақ біреумен қол ұстасып, «тәйт» деп қашып кете барды. Сөйтіп, дағырадай үйде шошайып, шешесімен екеуі ғана қалғанын бір-ақ білді. Осының бәрін көтере алмаса керек, шешесі де жиі-жиі жатып қалатынды шығарып еді. Бұған дейін тіпті туған анам деп есіне алып көрмеген шешесінің енді қас-қабағына шындап қарайтын болды. Үйдің ұсақ-түйек шаруасы түгелдей өз мойнына көшті. Апырмау, не қылған бітпейтін шаруа дейтін іштей. Ғұмыр бойы осының барлығын «қыңқ» деместен өз-ақ атқарып келген шешесіне аяй қарайды қазір. Ертең оқу қуып кетсем, бұл кісі не болар екен деп іштей оны да уайымдайды.

Осылай күнделікті тіршіліктің таусылмас күйбеңімен жүргенде, қыс өтіп, көктем де келді. Енді аз күннен соң, мемлекеттік емтихан. Сосын кәмелеттік аттестат алып, балалық өмірмен мәңгіге қош айтысып, арман қуып әр жаққа аттанбақ. Құралай Қарағандының медицина университетіне барам деп әлден-ақ шешіп қойған. Бұның да өзінше жоспары бар, бірақ артымдағы анам не болар екен деген ой жатса-тұрса маза бермейді.

Шешесі бұның осы жағдайын түсінгендей, әңгімені бір кеште өзі бастаған болатын

      - Құлыным, маған алаңдап, қатарыңнан қалма. Ел ішіндемін ғой, өлмеспін. Тіпті болмаса, ана Ардақтың қолына бара салам. Өз болашағыңды ойла! - деген.

Бұл қатты қиналды. Оқу кемінде төрт-бес жыл. Ол екі арада шешесі не болмақ? Егер анасы Ардақтың қолына барса, мынау әкеден қалған қара шаңырақ біржола иесіз қалмады ғой. Анда-санда оқудан келгенде, өз босағаңды аттап кіргенге жететін не бар? Шынын айтқанда, әбден басы қатты. Болмаса, баяғыда әжесі айтқандай, бір «шөпжелкені» үйге енгізіп, шешесінің жанында біржол қала ма? Бірақ бұның ойы Құралай ғой! Ол оқуын бітіріп алмай, әсте бұған көнбесі анық. Шешесі де басқаны үйге енгізбейтіні белгілі.

Сонымен әрі ойланып, бері ойланып, бұл бір жыл ауылда анасының жынында қалмақшы боп шешті.

Оқуына аттанар күні осы ойын Құралайға жеткізген еді. Саналы қыз ғой.

      - Түсінем, - деген сонда. - Түсінем, жағдайыңды, бірақ келесі жылы қайтсем де түсем деп уәде берші.

       - Әрине, түсем...

       - Қайтсең де түсші, Арғын! Білесің ғой, ауылда бір қалып қойсаң, кейін шығып кету қиын болады. Шынымды айтсам, мен сені трактор айдап, қой бағуға қимаймын! - деген бұның кеудешесінің түймелерін саусағының ұшымен олай-бұлай қозғап тұрып.

Екеуі сол түні ұзақ қыдырып еді. Айбаттың басына шықты. Көлбей созылған Құс жолына қарап Құралайдың:

Қарашы, біздің болашақтағы жолымыз сияқты, - дегені есінде.

Бірақ бұның көңілін ерекше бір мұң басып, тіпті ашылып сөйлесуге де зауқы болмай, көбіне Құралайды тыңдап келе жатты. Бұның осы күйін сезген сұңғыла қыз мойнына еркелей асылып:

       - Сізге не болған, Абатов жолдас, терең ойда отырсыз ғой, егер дұрыс деп санасаңыз, біз сияқты пенделермен де бөлісіңіз! - деді математика пәнінің мұғалімі Рауан апайдың дауысына салып. Бұл кейде сабақ үстінде бар дүниені ұмытып, өзімен-өзі бір қияли ойларға кеткенде, ол кісі үнемі осылай дейтін. Еріксіз күліп жіберді.

       - Қай бір ой дейсің...

       - Мен сені түсінем, Арғын! Ештеңені уайымдамашы! Ауылда мамаңның қасында бір жыл бол. Келесі жылы қайтсең де түсесің ғой. Міндетті түрде Қарағандыға кел, бір жерде боламыз. Есіңде болсын, мен сені күтем! Тек хабарыңды үзуші болма! - деген бұның танауының ұшынан саусағымен бір басып. - Әйтпесе, білесің ғой!

Бұл «білетінін» білдіріп, басын изеген.

Ертесінде қалаға жүретін автобусқа Құралайды шығарып салуға келді. Қолында шешесінің «аз да болса Құралайжанның жолына» деп берген шамалы ақшасы бар. Ретін тауып, соны қолына қыстырды.

    - Рахмет! - деді ол шын көңілімен қуана сыбырлап.

Әрине, ақшасыз емес қой, бірақ кәдімгідей риза болғаны байқалып тұр.

Шығарып салушылардың ішінде Құралайдың да шешесі бар екен. Жайшылықта «Арғынжан» деп асты-үстіне түсетін ол кісі бұл жол бір түрлі суықтау қарағандай. Ешнәрсені түсінбеген бұл жалғыз қызы сапарға кетіп бара жатқан соң, көңіл-күйі жоқ шығар деп ойлаған да қойған.

Сосын Айбаттың иығынан асып, аудан жаққа бет алған сары автобустың соңынан ұзақ-ұзақ қарап, бүткіл ауыл қаңырап бос қалғандай, жүрегі сазып, үйдің сыртында сәске түске дейін мең-зең боп отырып еді.

 

ЕМХАНАДА

         ...Оқыста шыққан медбике қыздың дауысынан селк ете қалды. Кешегідей емес, бұған басқашалау көзбен қарайтын сияқты.

       - Кешіріңіз, бір-екі минутқа менімен жүрсеңіз...

       -Қайда?..

       - Жүріңіз, жүріңіз, мына көрші бөлмеге. Обходқа дейін үлгеруіміз керек.

Бұл сүйретіле тұрып, соңынан ерді.  Қарсыдағы есікке  кірген соң, медбике қыз үстелдің үстінде тұрған қомақтылау бір сөмкені нұсқап:

-Мынаның ішінде киімдер бар, ауыстырып киіп алыңыз. Өзіңіздің ескілеріңізді осыған саларсыз, - деді.

       - Қандай киім, ...кім берді?! - деді бұл түке түсінбей.

       - Кім бергенін қайтесіз, ауыстырып киіп алыңыз. Айтуға болмайды! - деді сосын қулана жымиып. -Мен шығам, есікті іштен іліп алыңыз.

Бірақ қанша дегенмен әйел аты бар ғой, қызығушылық жеңді білем, есікке жете бере артына бұрылып, бұған тағы да қуақы көзбен қарап:

       - Кадырбековна вам кто, родственница? - деп сұрады бұл жақтың қазақтарының орысшалап кететін әдетіне басып.

Е...е...е, енді түсінікті болды киімнің қайдан келгені. Өзінен-өзі тізесі дірілдеп, орындыққа келіп отырды. Ойын екіұдай сезім биледі. Бойына бір жылы сәуле келіп құйылғандай. Бұған әлдеқашан ұмыт болып кеткен, сондай бір шуақты жылылық қайтадан жан-дүниесін ақырындап жайлап бара жатқанын сезінді. Құдай-ау, бұны да елеп-ескеретін адам бар екен ғой! Және бөтен біреу емес, Құралай! Өзінің Құралайы! Бір кезде тірліктің тағдыр атты шым-шытырық жолы екі айырған Құралай! Қалған ғұмырында енді қайтып кезіктірмеспін деген Құралайы! Бірақ кездестірді. Тағдыр деген итіңіз пенде баласымен осылай да ойнай береді екен!

...Екінші жағынан бойын ұят пен намыс биледі. Қайыршының күнін кешіп жүрген мені мүсіркегені ғой деп ойлады. Мен сияқты мүскінге қайбір әйелдік сезімі ояна қойды дейсің. Әйтеуір көзкөрген деп аяған ғой. Күйеуінің ескі-құсқылары шығар. Не деп айтты екен күйеуіне? Біздің ауылдың адамы еді, бейшара «бомж» боп кетіпті деген шығар. Сұмдық-ай! Құралайға дәл осындай мүсәпір күйде жолығам деп кім ойлаған? Бұдан да әнеукүні далада қатып-ақ қалғаны дұрыс еді!

Осылай сан түрлі ойлардың сілеміне түсіп мелшиіп ұзақ отырды. Есік сықыр етіп, медбике қыз жылтиып сығалады.

       - Вы че, еще не переоделись?..

       - Ә, қазір, қазір...

       Орнынан тәлтіректей тұрып, есікті іштен іліп алып, сөмкені сілкілеп үстелдің үстіне төкті. Екі-үш пар ішкиім, шұлық, жейделер. Спорт костюмы. Бәрі де дүкеннің ораулы қағазымен, сол қалпында. (Бәсе, Құралай маған ескі киім әкелуге тиіс емес қой деді іштей). Бұндай киім кимегелі не заман. Теледидардан күнде жарнамалап жататын, қырынатын ұстара да жүр ішінде. Қырынған соң жағатын иісмай, тіс тазалағыш шөтке, тіпті әтірге дейін салыпты.

Қайран, Құралай! Қолы дірілдеп, осының бәрін әрі-бері аударыстырып біраз тұрды. Есіне медбике қыздың асықтырғаны түсті. Қой енді болмас деп, шешіне бастады. Құдай-ау, деді өзіне-өзі шешініп жатып, мынадай шоқпытпен қалай жүргем, қандай күй кешкем?! Не ойлады екен Құралай, өткен жолы  алғаш көргенде? Аяса, аяғандай екенмін ғой!  Бұл киініп болып, өзінің шоқпыттарын сөмкеге салуы мұң екен, аңдып тұрғандай есік қағылды да, сығалай қараған медбике қыз бұған таңдана көз салды:

Охо, как вы изменились, красавчик впрямь!

Палатадағылар да бұған мынау кім дегендей жапырлай қарап, қозғалақтасып қалды. Орнына келіп жайғасқанымен, жүрегі құрғыр дүрс-дүрс соғады. Қазір таңертеңгілік обход басталады. Бүгін Құралайдың кезегі! Не дер екен бұған?!

Бұл енді оның берген шыт жаңа киімдерін киіп алып, шалжиып жатуға ұялатын сияқты. Адам түсінбейтін бір түрлі күй кешіп, біреудің бірдеңесін ұрлап алғандай, өз-өзінен қуыстанды.

Сәлден кейін, күндегі тәртіп бойынша бір топ дәрігер келіп кірді. Әлде солай көрінді ме, Құралай бұл жаққа бір көз салып өткендей болды. Күндегіше науқастан-науқасқа жылжып, бұған жақындап келеді. Жақындаған сайын бұның денесін тер жуып, жүрегі алқына соғады. Міне, келіп жетті!

Сәлеметсіз бе? Қалайсыз?

Бұл өзінше мұрын астынан бірдеңе деген болды. «Сіз» деп сөйлесті, әлде жанындағыларға көз қылып тұр ма екен деп ойлады сосын. Әрине, солай ғой! Сосын әдет бойынша қан қысымын өлшеуге қолын ұсынды. Құралайдың жүзіне қарамай-ақ қояйыншы деп, басын былай бұрып еді, көзі өзінің білегіндегі аймышталған жазуға түсті. Ұят-ай, әнеукүні қалай мән бермеген! Темір тордың аржағында кешкен тірліктен қалған «ескерткіш». Ұяттан қысылғаны сонша, білегі дір етіп, сәл жұлқып қалғандай болды. Құралай да жалт етіп бұған бір қарады. Жердің тесігі болса, кіріп-ақ кетер едім деп ойлады амалы құрып! Дәл де болса Құралай өткен жол-ақ бұның білегіндегі «шимайды» көріп, өткен өмірінен біраз нәрсені аңғарған шығар.

       - Терлепсіз ғой, бойыңызда әлсіздік бар ма?

       - Жоқ, мен... не... былай...

Айнала қоршаған медбикелер бұл екеуінің ара қатынасын біржола біліп алмақ үшін айтылған әрбір сөзді, әр қимылды қалт жібермей бағып тұр.

Кеудесін тыңдап, басын шайқап, әнтек астыңғы ернін тістеді.

Әлі ұзақ емделу керек!

Кімге айтқаны белгісіз.

Кешке мен өзім кезекшімін, тағыда бақылаймын.

Бұл жолы да кімге арнағаны белгісіз...

 

СОЛ БІР КҮНДЕР...

         Құралайды оқуға аттандырып салған күннің ертесінде күйеуін ертіп әпкесі Ардақ келді. Күйеу бала өзінің жасына лайықсыздау қозы қарны бар тығыншықтай біреу. Ауылдың мынау деген талай жігітін көзіне ілмеген әпкесі бұның неменесіне қызықты екен деп ойлаған алғаш көргенде-ақ. Оның үстіне әкесінің жылына қарамай кетіп қалғаны үшін бұның Ардаққа деген аздаған өкпесі де жоқ емес. Осыдан болар, тойларында да көп отырмай, бірінші дастарханнан соң қайтып кеткен. Әйтпесе бір үйдің үйелмелі-сүйелмелі екі баласы болған соң ба, бұлардың бір-біріне деген бауырмалдығы ерекше-тін. Бірақ аралары бес-алты жас. «Сені шешең ана қыздан соң көп кейін көтерді ғой, Алладан өзім сұрап алғам!», - деп отыратын әжесі.

Ардақ анасының жолын қуып пединститут  бітірген соң, көрші ауылдағы орта мектепке мұғалім болып орналасқан.  Сол жерде жүріп тауып алғаны ғой мына жігіт. Бұның жездесіне қарап отырып күлкісі келді. Жастығына қарамай сондай маңызды, ересек болып көрінгісі келе ме, әлсін-әлсін жөткірініп, галстугын түзей береді. Әрі-бері қипақтап отырып, сөз бастады:

Арғын, біз саған келдік, оқуға барам десең, мамканы алып кетеміз...

Бұның қарап отырып қыңырлығы ұстады.

       - Ал бармасам ше?

       - Ну... онда...

Інісінің жағдайын білетін Ардақ сөзге енді өзі араласты:

    - Арғын, текке бір жылыңды өткізіп аласың ғой, сен қалма, биыл қайтсең де бар. Жолың болып түсіп кетсең, оқуыңды бітіргенше мамам біздің қолымызда болады ғой!

Бұл бас тартты. Өзі кетсе, әкеден қалған мынау қара шаңырақ пен қаусап отырған анасынан біржола көз жазып қалатын сияқты. «Биылша шешемнің жанында болам, келесі жылы келесі жылы міндетті түрде барам», - деп өзінше әпкесіне түсіндірген болды. Інісінің мінезін білетін Ардақ та көп қазбаламады. Бір шай ішкен соң, келіп тұрамыз деп аттанып кеткен.

Бір ай өтті ме, өтпеді ме, Қарағандыдан Құралай да қайтып оралды. Оқуына түсіпті. Әрине, қуанышында шек жоқ. Тіпті кейбір сөздеріне қарағанда, осы ауылға уақытша келген, енді қайтып оралмайтын адам тәрізді. Қалай ғана тез арада өзгеріп кеткен деп ойлады бұл.

       - Қала қалай екен? - деп сұрады сөз арасында.

       - Білесің бе, керемет! Бәрі басқаша. Қазір шынымды айтсам, ауылда тұрғым келмейді.

Бұның ызасы келді.

Өзің ауылда тумаған кісі сияқты сөйлейсің ғой?

Құралай сәл артықтау кетіп қалғанын сезді білем:

      - Ой, кешір, Арғын, жай айтам! Бірақ ғұмыр бойы ауылда тұрудың қиын екенін мен сонда барғасын түсіндім. Тіпті қазір мамамды аяймын. Ауыл деген жақсы ғой, бірақ қарашы, күн сайын өзгермейтін бір тірлік, қорадағы малың, жағатын пешің, таусылмайтын совхоздың жұмысы. Бар өмірің осымен өту деген қандай қорқынышты!  Жарайды, әке-шешелеріміз тұрды, бірақ біз кетуіміз керек, қазір уақыт басқаша ғой. Біздің болашағымыз білімде, ал білім қайда? Әрине, қалада!

Бұл қитығып үндемеген. Бірақ Құралайдікі шындық екенін үнсіз мойындаған еді. Осылай томаға-тұйық күйде тарасқан болатын.

       Күзгі уақыт - ауыл тірлігінің нағыз қаурыт кезеңі. Қашанда жұмыс күші жетіспейді. Бөлімше меңгерушісінің сұрауымен Арғын ауыл қырманына жұмысқа шықты. Күні бойы сол жерде. Тіпті Құралайды көруден де қалды. Кейде кешқұрым іздеп барады. Бір байқағаны бұрынғыдай емес, Құралайдың шешесінің бұған деген қабағы салқындау. Неге олай екенін түсіне алмай дал болды. Ол кісіні ренжіткен жері жоқ сияқты еді. Бірақ көңіліне кәдімгідей көлеңке түсіп қалғаны рас.

Сөйтіп жүргенде, Құралайдың аттанатын уақыты да жетті. Таңертең шығырып сала алмаспын деп, кешкілігінде барып, қоштасып қайтты. Көктемдегідей Айбаттың басына шықпаса да, екеуі ауыл ішінде әрі-бері жүріп қыдырыстаған еді. Тамыздың аяғы болғанымен, бұл жақтың ауа райына тән түн әжептәуір салқындау. Айтатын сөз таусылғандай, екеуі үн-түнсіз келеді.

       - Сен қалаға бір барғанан-ақ өзгеріп келдің, келесіде мені тіпті жаныңа жақындатпайтын шығарсың?

       - Ақымақ! - деді Құралай бұның құлағының ұшынан тартып. -Қалада алғаш рет ұзақтау болып келдім ғой, соның әсері шығар.

       - Шыныңды айтшы, - деді бұл сәл қипақтап, -Бір-бірімізді жоғалтып алмаймыз ба?

Құралай әзіл айтардағы әдетінше сыңқ етіп бір күліп алды. Сосын бұның мойнына асылып, құлағына сыбырлай:

       - Сіз не, менен айырып қалам деп қауіптенесіз бе? - деп сұрады.

        - Енді ше, сіз қаладасыз, мен байқұс ауылдамын...

       - Білесің бе, Арғын, - деді Құралай кенет салмақты түрге еніп. -Сені маған мамаң...  ой, кешір, тәтең өзі тапсырған.

       - Қалай?!

       - Қайда жүрсең де Арғынымның қасында бол деген...

       -Сен не дедің?

       - Боламын дедім. Сондықтан есіңді болсын, мен сенсіз ешқайда кетпеймін. Тіпті оқуға түспесең де, бітірген соң, саған қайтып келемін.

       - Шын айтасың ба?

       -Менің өтірік сөйлемейтінімді өзің білесің ғой!

Бұл кенет Құралайды бас салып құшықтып, төбесіне көтеріп алып, шыркөбелек айналдырды.

Жынды, жібер, құлатасың!

Сосын қызды жерге қоя салып, бас-көз демей, сүйгені бар.

    -  Түу, өзіңіздің есіңіз шығып кетті ғой, - деді сосын Құралай шашын жөндеп жатып. - Сізге шындықты бекер-ақ айтқан екенмін, қап! - деді өтірік өкініп.

Сол түні бұл үйге төбесі көкке жеткендей болып  оралып еді.

***

       Бірер ай өткен соң,  үй ішінің ешқашан таусылып бітпейтін күйбең тірлігіне әбден үйреніп алды. Шешесі өзі ғұмыр бойы еңбек еткен ауылдағы орта мектептің директорымен келісіп, бұны сол жерге шаруашылық меңгерушісі етіп орналастырған. Шамалы жалақысы бар. Мейлі деді бұл іштей, көбінесе үйде, анасының жанында болады, соған риза.

Жаңа жылдағы демалысқа Құралай келмеді. студенттердің туристік тобымен Ресей қалаларын аралап кетіпті. «Ренжіме, біраз ел-жер көріп, қыдырып қайтайын», - депті хатында. Бұл ренжігенде не істейді. Сөйтіп жүргенде анасының сырқаты күн санап меңдеп, ақпан аяқтала біржола жатып қалатынды шығарды. Тіпті болмайтын болған соң, демалыс алып, әпкесі Ардақ келді. Бұл қорадағы азғана малды жайғаған соң, әпкесі екеуі үнемі сол кісінің  жанында.

       - Құлыным, қызығыңды көре алмай кетем бе? - дейді кейде бұған мұңая қарап шешесі.

       - Тәте, өзіңді-өзің мүжи бермесеңші! - деп бұл басу айтқан болады.

       - Қайдам... Мен ерте ме, кеш пе, бір кетем ғой, сен не боласың жалғыз қалып?! Анау Құралайдын айырылма, басыңды қор қылмайды, есі бар бала... Өзіне айтқам...

Бұл үн-түнсіз жер шұқыды.

       Айтып келген ажал болмайды екен, ақыры анасын алып тынды. Сәуірдің іші еді. Ел-жұрт болып шуласып қара жердің қойнына тапсырды. Бұл бұрын әкесі мен әжесін жерлегенде қанша қайғырғанымен, дәл бұндай күй кешпеп еді. Қазір өзін жапан далада жалғыз қалғандай сезінді. Аулақ кетіп қалып, ұзақ отырып, ағыл-тегіл жылап та алды. Тіпті ел тараған соң үңірейіп бос тұрған өзінің үйіне кіргісі келмей, оны-мұныны сылтау етіп далада жүріп алған. Бір ғана сәтте бұған осы тірлік деп аталатын дүниенің бар мән-мағынасы жоғалып кеткендей көрінді. Тіпті ешқандай қызығы қалмағандай. Әжесі марқұм кей кездері: «Е...е...е, алды-арты бір-ақ тұтам жалған дүние!», - деп отыратын. Сол рас екен ғой. Бәрі де жалған. Бүгін бар, ертең жоқ. Айналасы бірер жылдың ішінде тұл жетім болып шыға келем деп кім ойлаған. Осындай зіл-батпан ауыр ойлар еңсесін басып,  меңірейіп ұзақ-ұзақ отыратынды тауып алды. Бірақ тағдыр атты сойқанның бұған деп дайындаған әлі де талай-талай соқтықпалы, соқпақсыз жолдардың күтіп тұрғанынан хабарсыз болатын.

       Тәтесінің жаназасына Құралай келе алмады. Бірақ ұзақ етіп хат жазыпты. Жылап отырмын депті. Жалғыз қалдым деп ойлама, мен бармын депті. Сөздері үлкен кісінікі сияқты, сондай орнықты. Соны көңіліне медеу етіп, жалғыз емес екенмін ғой деп ойлап қояды кейде, жан дүниесін бір белгісіз аңсау мен сағыныш жайлап алғанда. Осылай көңіл төрін мұң басқанда, сол хаттарды алып, қайталап оқып қоюды әдет қылған.

       Анасының қырқы өткенше Ардақ әкпесінің жанында бірге қалғаны бұған   кәдімгідей  ес болып еді. Екеуінің көңілін ауламақшы болып, күн құрғатпай кіріп шығатын құрбы-құрдас, көрші-қолаң, алыс-жақыннан көңіл білдіре келген таныс-білістер әпкелі-інілі екеуіне бір сәт оңаша қалатын да мұрша бермепті. Тек аналарының қырық күндік дұғасына келген ел тараған соң, өздерімен-өздері қалған екеуі ұзақ отырып сөйлескен. «Жүр, алып кетем, қасымда бол!», - деді Ардақ. Әпкесі қанша жалынғанымен, бұның барғысы келмеген. Тіпті болмағаннан соң, жаз шықсын, тосайық деп құтылған. Шынын айтқанда, анасын жерлеген соң, осы ауылдан алыстау бір жерге кетіп қалсам деген бір ой бұны мазалап жүрген еді. Бірақ апа-жездесінің қолына емес. Неге екені белгісіз, солай қарай барғысы келмейді. Бәрін ұмыттыратын, басқа бір алыс қиырға кеткісі келеді. Жарайды деген бұл сосын өзіне өзі, жаз шықсын, көре жатармыз. Құралай да келер ауылға, ақылдасармыз деп ойлаған. Қазір тіпті одан басқа сырын бөлісетін адамы қалмаған сияқты.

       Сәуір аяқтала бере бұған әскерге шақырту қағазы келді. Ауданға, одан соң облыс орталығына барып, дәрігерлік байқаудан өтіп, шашын тап-тақыр етіп алғызып оралды. Не де болса екі жыл әскери міндетімді өтеп келем бе деп те қояды кейде іштей ойланып. Құралай келсін, сосын ақыл қосармыз деп шешкен ақыры.

Бірінші мамырда көптен күтіп жүрген Құралайы да келді. Керемет болып кетіпті! Адам танығысыз, нағыз қаланың қызы! Киген киімі де сондай жарасымды, басқаша!

Ой, қандай болып кеткенсің?! - деген бұның шашын тақырлай алдырған түрін көріп.

Бұл біртүрлі тосырқап қалған сияқты. Тіпті бассалып сүюге де батпады. Құралай өзі келіп құшақтап, бетінен сүйді. Анасына көңіл айтты. Кеше ғана мектеп бітірді дейтін емес, кәдімгі ересек адам тәрізді. Бұның көңіліне қарады ма, өзінің оқуы мен қаланың өмірі жайлы сөз қозғаған жоқ. Дереу екі білегін сыбанып жіберіп, көптен бері әйел қолы тимеген үйдің ішін мұнтаздай етіп, ас үй жақты асты-үстіне келтіріп, тамақ әзірлеп жүр. Әлгіндей болмай, бір сыныпта оқыған бес-алты бала жинала қалды. Бұның көптен бері көңілде жүрген кірбіңі тарқап, барлығы у-шу болып отырып ас ішті. Құралайдың әрбір қимылына қарап отырып қарадай көңілі  толып, шынымен-ақ біздер бір кездері ерлі-зайыпты болар ма екенбіз деп қиялдап қояды. Тамақтан соң бір топ болып зират басына барып қайтқаннан кейін, барлығы ақырындап үйді-үйлеріне тарап, бұл Құралайды ұзатып салмақ болып бірге аяңдады.

       - Енді не істемекшісің? - деп сұрады Құралай.

       - Білмеймін, оқуға түсіп, бақ сынаймын ба...

      - Әрине, түс, міндетті түрде баруың керек. Әйтпесе биылдан соң қарайып қаласың. Қарағандыға  келесің ғой?

       - Шынымды айтсам, әскери училищеге барсам ба деп бір ойлағам.

       - Енді өзің жақсылап ойлан. Сосын айтасың ғой маған, иә? - деп бұның жүзіне еркелей қараған.

Бұл үнсіз басын изеді. Осылай Құралайды үйіне дейін апарып салып, ертең кездеспекші болып уәделесіп тарасқан.

Бірақ бұның тағдыр-талайын әп-сәтте астан-кестен қылып жіберетін, тіпті талай жылдар бойы Құралай екеуінің бір-бірінен хабар үзіп кетуіне себеп болатын алмағайып сәттің жақындап келе жатқанынан бейхабар еді.

       ...Күндегі әдетінше таңертең үйдегі азғана малды ертелетіп өріске айдап, сосын мектептегі жұмысына барып төбе көрсетіп келіп, жайбарақат кітап оқып жатқан. Құралайдың ауылға оралғандығынан болар, кейінгі кездері мұңды ойдан арылмай жүрген көңіл күйіне де қайтадан шуақ оралғандай. ...Кенет ауызғы бөлменің есігі сықырлай ашылып, біреу кірген секілденді. Бұл дереу ұшып тұрып, кім болды екен деп қарсы шығып еді, босағадан аттап кіріп келе жатқан Құралайдың шешесі екен. Басқа кімді күтсе де, бұл кісі келе қалар деп еш ойламаған. Кәдімгідей қалбалақтап, сасып қалды. Апырмай, не қылып жүр екен деп қойды іштей.

       - Сәлеметсіз бе?..

       - Амансың ба, шырағым? - деп үй ішіне селқостау көз тастаған ол кісі төменірек тұрған орындықтың біріне тізе бүкті.

       - Жоғары өрлеңіз...

       - Болады, болады осы жер...

Сәл ыңғайсыздау үнсіздік орнады. Бұл кісінің тегін келмегенін, жайсыздау бірдең айтатынын іші сезіп тұрған секілді.

    -  Қарағым, саған әдейі келіп отырмын! - деді әлгі кісі шамалыдан соң көзін басқа жаққа салып. -Құралай екеуіңнің жағдайыңды білемін. Иә, бірге өстіңдер, бірге оқыдыңдар. Кішкене күндеріңде ойынды-шынды қылып атастырып қойдық деуші едік. Әрине, оның бәрі жай сөз ғой, ол кезде біздің де жас уағымыз... Қазір енді заман басқаша, Құралай оқуына түсті, өмірде өз жолы бар деген сияқты, сен ауылдасың.., өзің түсінесің ғой... Құралай әлі де бала сияқты, бәріне бұрынғыша қарайды. Бірақ өмір басқаша ғой, қарағым. Кім біледі, қаладан өзіне лайық біреуді кездестіре ме...

Төбесінен біреу мұздай су құйып жібергендей, бұл жалт қарады. Ана кісі де оғаштау кеткенін сезді, білем, дереу жуып-шая бастады:

     - Сен оған лайық емессің деп отырған жоқпын, ренжіме, қалқам, өмірге әлі баланың көзімен қарайсыңдар. Ертең бәрі де өзгереді...

Бұның қаны басына тепті. Е, бұл Құралайға лайық емес екен ғой. Әрине, әке-шешеден жұрдай, тұл жетім қалған адам қайдан лайық болсын оларға. Бұл кісінің кейінгі кезде салқындау болып жүргенінің мәнісін енді түсінді. Бұндай намысы келмес! Орнынан қалай ұшып тұрғанын өзі де білмейді.

Жарайды, апай, мен сізді түсіндім, енді мазаларыңызды алмаспын!

Әңгіменің бұдан әрі жараспайтынын білді ме, ана кісі де есікке беттеді.

     - Ақылың бар баласың ғой, сөйт, қалқам! Мазасын ала берме. Сендей азаматқа қыз табылмас дейсің бе? Мен келді деп Құралайға айтпай-ақ қой, -деді шығып бара жатып.

       Бұндай қорланбас. Ыза болғаны соншалық, басы дың-дың етеді. Қандай ұсақ адам! Тіпті Құралайдың анасы деуге аузың бармайды. Сонда бұл оларға лайық емес екен ғой! Қалай ойламаған! Әрине, бұл болашағы бұлдыр, жетім бала. Олардың ойынша Құралай өздеріне лайық, жақсы лауазымы бар, байлыққа белшесінен батқан адамның баласына шығуы керек. Қазақша айтқанда, «ат басын тірейтін жер» қажет. Мектепте «Қоғамтану» пәнінде көп айтылатын «әлеуметтік теңсіздік» деген термин есіне түсті. Иә, бұның әлуеметтік деңгейі олардын төмен екен ғой. Осыған ұқсас оқиғаларды бұрын кітаптардан оқушы еді, өз басында болар деп  ойлап па! Көңілінің астан-кестен болғаны соншалық, үйге сия алмай, далаға шығып кетті. Не істесе екен? Құралайға айту керек пе? Айтсам, мен үшін анасымен арасы ашалап кетуі мүмкін ғой. Ол кісі шамасы келсе, екеумізді мәңгі жақындастырғысы жоқ. Бірақ сенің анаң солай деді деп қалай айтады? Көңіліне келеді ғой!

Бұндайда адам байыз тауып бір орында отыра алмайды екен. Не істеп, не қойғанын білмей, үйге бір кірді, бір шықты. Ақыл қосып, ой бөлісетін де ешкімі жоқ. Ақыры Құралайға айтпай, кетіп қалмаққа бел байлады. Ертең кетуі керек. Ертең кетпесе, Құралайдың өзі іздеп келеді? Сонда не дейді? Не де болса көрінбей кетіп қалу керек!

Қазір қарап отырса, бұл оның өмірінде жасаған ең бірінші және ең үлкен қателігі екен. Ең үлкен! Егер ертеңінде Құралайға жолығып, мән-жайды баяндағанда, ол бұны сабасына түсіріп, басқаша ақыл берер ме еді? Онда бұның өмір соқпағы басқа бір арнаға бұрылып, тіпті басқа бағытпен жүрер ме еді. Бірақ жастық албырттық, намыс пен ыза бұны алды-артына қаратпап еді.

Кешқұрым өрістен келген азғана малды қораға қамап, екі дөңгелекті мотоциклына от алдырып, көрші ауылдағы Ардаққа тартты. Апақ-сапақта жетіп келген бұның түрін көріп, әпкесі кәдімгідей үрпиіп қалған еді.

       - Не болды, тыныштық па?!

       - Ардақ, мен әскерге кетем, ертеңге шақырту келді, - деп амалсыздан өтірік айтты. Құралайдың шешесіне өкпелеп кетіп барам деп қалай айтады.

       - Қалай аяқ астынан, ...не істейміз енді? - деп әпкесі әбігерге түсті. Үйің не болады? Қайдан, осы үйден кетпексің бе?

       - Неге, үйден кетем, енді өзің ие боласың, мен келгенше...

Сылқ етіп босағаға сүйенген Ардақ кәдімгідей әйелше дауыстап тұрып жылады. Ордалы шаңырақтың аз күнде ойран-топыр болғанын айтып жылады, әкесі мен шешесі аман жүрсе, ел болып шығарып салар едік деп жылады. Не пиғылымыздан осындай болдық деп жылады. Бұның да әпкесіне қарап тұрып, жүрегі езілді.

    - Ардақ, қойшы енді, әскерге кетпесем, оқуға кетер едім. Екі жылдан соң оралам ғой, қайтадан бірге боламыз сосын! - деп өзінше жұбатқан болды.

Әпкесі азырақ өз-өзіне келген соң, бұл шай ішпестен, қайтадан мотоцикліне мінді.

Жездең екеуміз соңыңнан барамыз, - деді көзінің жасын жүре сүрткен Ардақ.

       Үйге келген соң өзінше жолға дайындалған болып жатыр еді, әрі-беріден кейін апыр-топыр болып Ардақ пен жездесі де жетті. Көрші-қолаңға хабарлап, ас-су дайын болғанша, өзімен бірге оқыған, ауылдағы төрт-бес бала да жинала қалды. Солармен әрнені әңгіме етіп, көңіл жұбатып отырғанымен, ойы тіпті басқа жақта. Әлсін-әлсін Құралайды ойлай береді. Бірер мәрте ұшып тұрып, ертіп алып келгісі келді. Осыны түсінгендей, Ардақ та, сыныптас балалар да Құралай неге жоқ дегендей, бұған қайта-қайта қарай береді. Інісінің жолға алатын азық-түлігі мен киім-кешегін дайындап жүрген Ардақ тіпті шыдамады білем, оңаша қалған бір сәтте: «Құралай білмей ме?», - деп сыбырлай сұраған. Бұл үнсіз төмен қараған еді. Не деп айтады? Әлде бәрін Ардаққа айтып кету керек пе? Бәрібір Құралай бұның қайда кетіп қалғанын Ардақтан естиді ғой. Не де болса таң тезірек таң атып, аттанып кетсем екен деп тіледі.

       Күн шығар-шықпастан әкесінің сары атын қорадан шығарып алып, құдыққа апарып суарды да, жайдақ мініп алып ауылдың іргесіндегі қорымға беттеді. Атты зираттың шарбағына байлап, ішке кіріп, әкесі мен шешесі, әжесі жатқан бейіттің басына барып, үш құлпытасты кезек-кезек сипап шықты. Аят оқу білмесе де, өзінше іштей күбірлеп, бетін сипады. Көкірегін ап-ащы бірдеңе тырналап, көмекейіне тас тұрғандай болып, екі көзіне жас үйірілген еді. Кенет осы үш төмпешіктің астында жатқан бұның ең жақын үш адамы бұған дүниедегі нағыз бақытты жандар сияқты болып көрінді. Ешқандай уайым-қайғыдан, осы дүниенің қулық-сұмдығынан ада. Түк те керек емес оларға. Әлде соларға кетіп қалсам ба екен? Өзінің осы ойына таң қалды. Тіршіліктің адам баласына ешқандай құны қалмайтын сәттері болатынын жаңа түсінді. Кейде біреулер өзіне-өзі қол жұмсап, жазым кешіп кеткенде, басқалар бас шайқап, неге өйтті екен деп жатады ғой. Солай болады екен, жаңа ғана түсінді. Бір сәттік қана сезім жеңсе. Сосын жалғыз ғана сызық. Содан әрі аттап кетсең болды, басқа бір әлем...

Қой құрысын, не ойлап кеттім деді сосын өзіне-өзі келіп. Неге сонша күйректеніп тұрмын, кім ауылдан ұзап кетпей жатыр? Ертең-ақ оралып келмеймін бе?! Жанымда әке-шешемнің жоқтығы болмаса, кім әскерге барып-келмей жатыр? Еңсеңді көтер деді өзіне-өзі сосын іштей. Сөйтіп, топырағы томпайған үш қабірге соңғы рет бір көз салып, сыртқа  беттеген.

Үйге келгесін сары атты да сауырынан бір сипап, жүгенін сыпырып: «Бар енді сен де, тос мені, жарай ма?», - деді сосын саусағын безеп. Жануар, бұл да бірдеңені сезетіндей. Күндегі әдетінше бірден өзен бойына тартып  кетпей, үйді төңіректеп, атағашқа барып, қасынып ұзақ тұрып алды. Бұған кенет дүниедегі ең жақын осы сары ат секілді көрініп кетті. Шіркін, мүмкіншілік болса, өзіммен бірге алып кетер едім деп ойлады. Әкесіне кейінгі оншақты жылда серік болған сары ат осы үйдің бір жаны секілді еді. Алғаш мініп келгенде ауыздығымен алысқан, жүзіктің көзінен өтердей әсем тұрықты дөнен еді. Ол кезде бұл да сарыауыз бала болатын. Енді мен қайтып келгенше сары ат не болар екен деп ойлады. Әлде біреу-міреу соғымға сойып алар ма екен? Мен келгенше ешкім тиіспесін, соны ұмытпай Ардаққа айтайыншы деді іштей.

Ардақ тағы да ебіл-дебіл боп жылап жүр. Бір топ болып автобус аялдамасына барды. Құралай қазір тәтті ұйқының құшағында жатқан шығар, тұрған соң іздейді ғой, не істесем екен деп тағы да қинала ойланды бұл.

Әйел баласы қашанда сезімтал ғой. Бұның осы күйін түсінген Ардақ сәл оңаша шығарып алып, қадала сұрады:

       - Шыныңды айтшы, не болды Құралай екеуіңе, неге келмеді шығарып салуға?!

       - Ол білмейді менің кететінімді...

       - Қалайша?!

Бұл амалсыздан шынын айтты. Мәселенің мән-жайын енді түсінген Ардақ бір күрсініп алып басын шайқады:

       - Неге маған айтпадың, жалғыз әпкең емеспін бе?! Ақылдасып бірдеңе етер едік қой! Қателік жасаған екенсің!

       - Сонда не, барып аяғына жығылмақсың ба ол кісінің? Жарайды, қайтесің текке уайым жеп, барғасын Құралайға өзім хабарласып, мән-жайды түсіндіріп айтам ғой, - деген әпкесін жұбатып.

       - Сөйтші Арғын, хабарыңды үзбеші одан, - деп Ардақ та жалына қараған.

Шығарып салушылармен едел-жедел қоштасқан бұл дар-дұр етіп келіп қалған сары  автобусқа топырлай мінген жұрттың соңын ала кірді. Аудан мен екі арада талай жылдар жолаушы тасумен тозған ескі көлік әупірімдеп Айбаттың иығынан аса бергенде, бұл кейін бұрылып, артқы терезеден туған ауылына соңғы рет көз салды. Өзінің осы уақытқа дейінгі азғана өмірі өткен, жанына сондай ыстық осы бір бұйығылау момақан мекенді бұл осыдан кейін ұзақ-ұзақ жылдар бой көрмейтінін білмеп еді.

 

ЕМХАНАДА

       Ымырт үйіріле кітап оқып жатып көзі ілініп кетіпті, біреу иығынан түрткенде, селк етіп оянды. Санитар келіншек екен.

       - Кешіріңіз, сізді бөлім меңгерушісі шақырып жатыр.

        - Кім..? - деді бұл бірден түсіне алмай.

       - Құралай Қадырбековна шақырады!

       - Ә...ә, иә, қазір...

       Ұйқысы шайдай ашылды. Жүрегі құрғыр тағы да дүрс-дүрс соғып, аузына тығылды. Неге шақырып жатыр екен? Мынадай күйге қалай түскенсің деп сұрайтын шығар. Әрине, сұрайды ғой! Бұл не деп жауап береді?! Не айтады?

Құралаймен арамызда бір әңгіме қайтсе де болады ғой деп іштей ойлап жүретін. Жасыратын несі бар, соны болса екен деп күтіп жүргендей еді. Енді міне, жеме-жемге келгенде, оның алдына баруға кәдімгідей жүрексінетінін сезіп тұр. Дәл мынадай жағдайда кез болған соң, өйтпегенде қайтеді? Біреумен терезесі тең адамша сөйлесе алмаудың қиындығын жаңа ғана шындап сезінді. Осыны ойлап аз-кем отырды да, жуынатын бөлмеге қарай беттеді. Қолы-басын шайып, шашын түзеп, айнаға көз салған. Түрі әнеукүнгідей емес, кәдімгідей өңі кіріп қалыпты. Біраз уақыт емхананың күтімін көрген соң, бет-жүзі шырайланып, кейінгі жылдары пайда болған әжімдері де жазылып, білінбей кеткендей. Тіпті самайына сәл буырыл рең беріп тұрған ақ шаш та бұрынғыдай емес, азайып кеткен секілді, әлде солай көрініп тұр ма?... Қой деді сәлден соң өзіне-өзі, барайын не де болса!

«Бөлім меңгерушісі» деген жазуы бар шыны тақтайша қағылған есікті бірер мәрте тықылдатқандай болды да, баяу итеріп ішке аттады. Құралай үстел басында бірдеңе жазып отыр екен, бұны көріп, ұшып тұра келді. Дәрігерлік ақ халатын шешіп, жай киіммен жүр екен. Шашын екі иығына бос қоя беріпті. Құдай-ау, деді ішінен, мұнша сұлу болар ма?! Баяғы талдырмаш денелі қыз Құралай емес. Қазір қазақша айтқанда, нағыз толған айдай толықсып, кемеліне келген келіншек болыпты. Әйелдік нәзіктігіне қоса, бойынан бір ақылдылықтың, ұстамдылықтың лебі есетіндей. Тек көздері еш өзгермепті, баяғы сол ешкімге ұқсамайтын, адамға тек мейірім төгіп қарайтын көздері.

    -  Кел, кел, Арғын, жоғары шық, - деді бұған күлімсірей бұрылып. - Отыр!

Бұл біртүрлі жасқана басып, қарсыдағы орындыққа барып тізе бүкті.

Бұның жүзіне аз-кем көз салған Құралай:

       - Сен мені танып жүрсің бе, Арғын, әлде мүлдем ұмытып қалдың ба? - деп басын бір жағына сәл қисайтып, тағы да күлімсірей қарады.

       - Неге, неге, - деді бұл абдырай жауап қатып, -Таныдым ғой...

     - Қайдан білейін, танымайтын адам секілді түр көрсетесің, - деді дауысына сәл наз араластырып.

       - Не деймін енді?...

Құралай үстелді айналып, бұның қасына келді.

       - Жүр, ана диванға барып отырлық, Арғын, біздер сөйлеспегелі не заман, әңгімелесейік, - деді сәл күрсініп. -Қайда жоқ болып кеттің сонша жыл? Қай жақта жүрдің?

       - Мына күйге қалай түскенсің дейсің ғой?

       - Иә, оны да айт!..

       - Айтатын не қызығы бар дейсің, Құралай! - деп бұл да жеңіл күрсініп, төмен қарады.

       - Саған қатысты нәрсенің бәрі де қызық маған, Арғын! Басқа біреу болса, шаруам қандай, сен болған соң сұрап тұрмын ғой. Әйтеуір әйелдік қызығушылық екен деп ойлап қалма. Олай емес! Сен мүмкін нанбассың, қай жақта не істеп жүр екен деп сен туралы үнемі ойлайтынмын. Тіпті бір кездесерміз деген үмітім де жоқ емес еді. Ақыры, міне, кездестік!

       - Бірақ қандай жағдайда...

       - Арғын, ер жігіттің басына не келіп, не кетпейді деп отырушы еді ғой бұрын ауылдың үлкендері, есіңде ме? Сондай бір жағдайда жүрген шығарсың. Кімнің басында болмайды қиындық. Әлі қаншама өмір бар алдыңда! Сені басқа біреу түсінбесе де, мен түсінем, тек бекерге қысылмашы, өтінем, баяғыша еркін отыршы, - деді бұның әлі де өзіне-өзі келе алмай отырғанын байқаған келіншек.

       - Құралай.. , не.., - деді бұл кенет сәл қипақтап отырып, - Сұрайын дегенім... отбасың, ...күйеуің бар ма?

Бұның түйеден түскендей сөзіне Құралай баяғысындай сыңқ етіп бір күліп алды.

     - Немене, күйеуім келіп қалып, мені алып кетеді деп отырсың ба? Ех, Арғын, Арғын, байқаймын, екеуміздің де өмірде жолымыз онша бола қоймаған секілді. Осы уақытқа дейін мені жалғыз басты жүрді дейсің бе, тұрмыста да болғам, ажырасып та үлгергем. Қазір бір қызым бар. Осы менің жағдайым, білгіңіз келсе. Енді қорықпай әңгімелесе беруіңізге болады, - деді бұрынғыша әзілдегенде «сіз» деп сөйлейтін әдетіне басып.

Сосын сәл-пәл отырып, есіне бірдеңе түскендей:

    -  Ой, кешір, сені көріп таза есім шығып кетті ғой деймін, жүр, мына бөлмеге кірелік, - деді жанындағы есікті нұсқап.

Бұл түкке түсінбей, бажырая қараған.

     - Қорықпа, жүр, тиіспеймін, - деді тағы да әзілдеген Құралай бұның аңтарылған түрін көріп. -Сіз бүгін қонақсыз ғой, сондықтан ең әуелі жақсылап тұрып бір шай ішіп алалық.

Бұл жер дәрігерлердің шай-пай ішетін бөлмесі болса керек, шағын үстел мен үш-төрт орындық тұр. Құралай әдейілеп дастархан әзірлеген сияқты.

     - Кел, отыр, Арғын, сен бүгін менің қонағымсың, әлі үйден де сыбағаңды   жей жатарсың, әзірше осыған риза бол!

   - Неге сонша әуре болғансың, - деді бұл шағын да болса, талғампаздықпен жасалған дастархан үстіндегі түрлі тағамға қарап.

    -  Олай демеші Арғын, қанша жылдан кейін көрісіп тұрмыз...

Өзіне-өзі әлі де келе алмаған бұл әлемтапырық күй кешіп, тура басқа бір әлемге кіріп кеткендей, аузына айтар сөз түспей қиналды. Әсем қимылмен шайын демдеп, дастархан үстіндегі ыдыс-аяқты әрі-бері қозғап жүрген Құралайдың әрбір қимылына қарап, еріксіз іштей сүйсініп отыр. Баяғыда шешесі қайтыс болғаннан кейін, Құралайдың үйге келіп, тамақ әзірлеп бергені қайтадан көз алдына келді. Қаншы уақыт өтті содан бері? Сол күні «Құралай бір кезде шынымен менің жарым болып, осылай  ас қамдап жүрер ме екен» деп қиялдағаны еріксіз есіне келді. Бір қызығы, қазір де сол қиялдың жетегінде отырғанын өзі енді ғана аңғарды. Мынадай әйелге жар болған адамның да арманы бар ма екен деп ойлады іштей сосын.

Тамағын бір кенеп, батылсыздау сұрақ қойды.

Құралай, ...айтшы, сенімен ажырасып жүрген ол не қылған ақымақ адам?

Еңкейіп дастарханды реттеп жатқан Құралай көзіне түскен шашының бір шетін  шынашағының ұшымен әрі қайтарып, бұған қарап, тағы да бір рет әдемі жымиды.

   -   Бәрін де естисің ғой, асықпа. Мүмкін мен ақымақ шығармын, қайдан білесің? Кел тамақ ішейік, саған деп барлығын үйден өз қолыммен пісіріп әкелдім.

Расында да бес-алты адамға еркін жетерліктей етіп дайындап әкеліпті. Туралған қазы-қарта, құстың еті, түрлі көкөніс дейсің бе, барлығы бар. Жылқының етін көріп, еріксіз сілекейін жұтты. Татпағалы не заман! Әркімнің қолына түсе бермейтін бір қымбат шишаның да басы қылтиды. Бұл ішпеймін де үзілді-кесілді бас тартты. Құралай да көп қыстаған жоқ.

Жарайды, әбден сауығып ал, сосын мықтап тұрып жуармыз.

Бір таң қалып отырғаны, бұның үй-күйсіз, тіпті құжатсыз жүргенін біле тұра, Құралайдың көңілі ешқандай қалтқысыз, сол баяғыдай. Тіпті кеше ғана жолығысып, тарасқан адам сияқты. Сонда бұған сонша сенгені ғой. Басқа біреу болса, анық-танығын біліп алмай, маңына жуытпас еді.

Бұның тағы да өзімен-өзі болып кеткен түрін көрген Құралай:

    -  Не ойлап кеттің тағы, тамақ алсайшы! Арғын, сен әлі де біртүрлі болып отырсың. Тағы да айтам, еш қысылмашы. Біз сол баяғы Арғын мен Құралаймыз деп ойлашы. Мен саған... мен саған шын ниетіммен көмектескім келеді, қолымнан келсе. Шын ниетіммен, түсінесің бе? Мені өзіңнің ең жақын адамың деп ойлашы қазір!

    - Құралай, - деді бұл оның жүзіне алғаш рет тіктеп қарап. - Қайран Құралай, қалай өзгермегенсің! Сол баяғы маған деген мейірімің асып төгіліп тұрған қалпыңнан еш айнымапсың? Менің тіпті кім екенімді, нені бастан кешкенімді, қандай жағдайда жүргенімді де сұрамадың. Қайдан білесің, мен қазір тіпті басқа адам шығармын...

    - Жоқ, Арғын, қандай жағдайда жүрсең де, мен сені жаманшылыққа қимаймын. Мүмкін қазір уақытша бір қиындықтарға кездесіп жүрген  шығарсың, бірақ жеңілмейтін қиындық жоқ, солай емес пе? Жарайды, Арғын, текке таусылмайық, өмір ғой барлығы, мүмкін ол сонысымен де қызықты шығар. Енді, міне, сонша жылдан соң қайта кездестік. Бұны да бір тағдырдың сыйы деп білейік. Кел, әуелі жақсылап тұрып тамақтанып алайықшы, әйтпесе аш адам ұрысқақ болады, шынымды айтсам, күні бойы жүгірумен жүріп, қарнымның ашқанын жаңа біліп отырмын.

Осыдан кейін бұның көңіліндегі құрсау алынғандай болып, екеуі кәдімгіше шүңкілдесіп отырып, тамақ ішті. Сонау алыста қалған балалық шақты, Айбаттағы ауылды, бұрынғы бастан өткен талай-талай қызықты жайларды еске алып, біраз күлісіп алды.

       Бір байқағаны, Құралай керемет психолог екен. Бұны сөйлетіп, күлдіру үшін осы ұнайды-ау деген әңгімелерді қозғап, еріксіз жетелеп әкетеді. Талай оқиғалар еске алынды, ұмытуға айналған талай адамдардың аттары аталды. Әрі-беріден соң бұл тіпті басқа бір сиқырлы дүниеге кіргендей, жан дүниесін керемет шуақ жайлап, талайдан бері бастан кешпеген мамыражай күйге еніп еді.

Дастарханнан тұрған соң, Құралай ыдыс-аяқты жиыстырып, бұл келесі бөлмедегі диванға жайғасып, теледидар қараған болып отырған. Сәлден соң Құралай да келді.

       - Сіздің мазаңызды алған жоқпын ба, ертең ұйқыңыз қанбай жүрсе, мен кінәлі болам ғой! - деді наздана әзілдей.

       - Ұйқым қанбаса, бөлім меңгерушісінің өзі рұхсат берген деп, түске дейін тырайып жатам, - деді бұл да өзінше әзілдеген болып.

       - Жарайды, келістік, ендеше сізден жауап алуға рұхсат етіңіз! Айтыңызшы, соншама жыл хабар-ошарсыз қайда болдыңыз?!

...Иә, қайда болмады бұл! Шамасы келсе, өзінің Айбаттан кеткеннен кейінгі өмірін еске алмауға тырысатын. Тіпті сол туралы ойлағысы да келмейтін. Бұған дейін оны ешкімге әңгімелеп айтып та көрмепті. Енді, міне, Құралай үшін бәрін қайтадан еске түсіру керек болды. Неменеден бастаса екен? Есіне сонау бір қиырда қалған күндер түсіп, іші-сыртын шаң басқан сары автобуспен Айбаттың иығынан асып кетіп бара жатқан кезі оралды.

 

 СОЛ БІР КҮНДЕР...

        Аудан орталығына жетісімен, бұл қапшығын арқалап бірден әскери комиссариатқа тартты. Үнемі көзі кілегейленіп, шала мас болып жүретін мосқал капитан бүгін эшалонға мінетіндердің тізімінен бұның аты-жөнін таба алмай әжептәуір әуреге түскен соң, бұл уақытты соза бермей, өз еркімен кеткісі келіп тұрғанын айтты.

    - Интересно, - деді мас капитан бұған ежірейе қарап, - Так и сказал бы сразу, доброволец, значит?

Сосын әлде бір қағаздарды әрі-бері төңкерістіріп шамалы отырды да, бұған тұманданған көзімен тағы бір қарап:

     - Хорошо, пойдешь служить, но сначала ты сходи в магазин, видишь, человек болеет, - деді аузынан анадайдан арақ исі мүңкіген капитан өзінің шекесін саусағымен нұсқап.

             Бұның түкке түсінбей аңырып қалғанын көрген соң, басы зеңгіп отырған ол ыза болды білем:

Болван, что стоишь, иди, бегом за пузырем! - деді барқ етіп.

Мәселенің мәнісін енді ұққан бұл жолқапшығын қайтадан иығына аса салып, жақын маңдағы дүкенге тартты. Әскери комиссариаттың маңы ығы-жығы халық. Үстеріне ескі-құсқы киім киген, әскерге бүгін аттанбақшы бозбалалар, оларды  шығарып салушылар, болашақ жауынгерлерді алып кетуге келген офицерлер (бұларды «покупательдер» дейді), әйтеуір ала-құла топ. Көбісі масаң. Жалпы бұл аймақта қазақтар ежелден аз қоныстанаған, сол себептен бе, осы жерге жиналғандардың көбі орыс ағайындар екен. Бұл ану тұстағы дүкеннен жаңағы капитанға деп алған жалғыз шөлмегін қапшығының ішіне жасырып, шуылдасқан осы топты айналып өте беріп еді, әжептәуір қызып алған  төрт-бес орыстың баласы алдынан кес-кестей берді. Әскерге бүгін аттанатындар болса керек, шаштарын тақырлай алдырыпты. Бұл бір-екеуін шырамытты. Ауылдан келген момын қазақ балаларының тиын-тебенін тартып алып жүретін осы жердің белгілі бұзақылары. Бұлардан енді жайдан-жай құтыла алмайсың. Не қалтаңдағыны қағып беруің керек, не әлің жеткенше қарсы тұруға мәжбүрсің. Біреуі масаңдау дауыспен, саусағын бүгіп, бұны шақырды.

Ей, зёма, кел мунда, акча бар ма? - деді өзінше қазақшалаған болып.

Жақындай берген секпіл беттеу біреуі арқа қапшығына қол жүгіртпекші болып еді, бұл шалт қимылдап, қағып жіберді.

Смотри, дергается еще! - деді ол жанындағыларға ыржия қарап.

Енді байқады, өздеріне сенімді, араққа бөрткен бұзақы топ бұны ақырындап қоршай бастаған сияқты. Лажысыз бір төбелестің боларын сезген соң, тездетіп  аналарға айнала көз салып өтті. Көбінің дене тұрқы өзінен әжептәуір төмен, тек біреуі ғана бойшаң, сом денелі көрінеді. Мыналардың басшысы сол болуы керек, сыңарезулей күліп, жайбарақат тұр. Не болса содан бастау керек деп түйді ішінен. Секпіл беттен ығысқан болып шегіне бере, жаңағы қамсыз тұрған ұзын бойлыны бойдағы бар күшін жинап, иектің астынан жақсылап тұрып ұрды. Бұндайды күтпесе керек, екі аяғы көктен келіп серең етіп құлаған ол қайтып тұрған жоқ. Енді сәл бөгелсе, көптің күші асатынын білген бұл қапшығын лақтыра салып, барынша шапшаң қимылдап, тағы да екеуін жалпасынан түсірді. Әп-сәтте ту-талақайы шыққан бұзақылардың қалған екі-үшеуі қас пен көздің арасында не болғанын түсіне алмай, шегіншектеп, қалың топтың ішіне қарай ығыса берді.

Бұнымен бетпе-бет келуге жүрегі дауаламаған манағы секпіл бет: «Козлы, чё стоите, наших бьют!», - деп айналадағы тұрғандарға ұран тастап жүр. Сол-ақ екен, айнала тұрғандардың ішінен жанжал іздеген төрт-бесеуі қосылып, аналардың қатары қайта көбейе түсті. Енді жабылса оңдырмасын білген бұл не де болса сыртымнан келтірмейін деп, жерде жатқан қапшығын іліп алып, шегініп барып, арқасын әрірек тұрған қоршау дуалға тіреді. Ең бастысы, аналардың бетін бір қайтарып алған соң, өзіне-өзі сенімді. Алғашқыда жүрегінде азғана сескену бар секілді еді, қазір оның қайда кеткенін де білмейді. Екі көзіне қан толып, келсең-кел деп тұр. Аналар бұны айнала қоршап алғанымен, енді қол салуға бата алмай, тек алыстан дөңайбат жасауда. Кенет:

Так, все, хватит, хлопцы! - деген әмірлі дауыс шықты.

Бұл жаңа ғана аңғарды, «покупатель» болса керек, бағанадан бері бір сұлу мұрт майор бұлардың «қызығын» тамашалап тұрған секілді еді, дауыс иесі сол екен. Қоршағандардың бір-екеуін былай серпіп тастап, бұған таяй берді. Аналарға болыспақшы болып келе ме деп ойлаған бұл бойын жинап, жұдырығын түйіп дайындала бастап еді, оны сезген майор күліп, анадайдан басын шайқады:

     -  Спокойно, спокойно! Ну ты молодец, парень, где научился так драться, а? В какую команду тебя записали?

Бұл өзінше бірдеңе деген болды.

Хочешь десантником стать? Слышал такое? Элитная воиска?!

Не дерін білмей, тағы да төмен қарады. Бұның әлі өз-өзіне келе алмай тұрған түрін көрген майор соңымнан ер дегендей иығынан бір қағып,  ішке бастады. Бұны араққа жұмсаған манағы капитан қашан оралады деп мазасы кетіп отырса керек, сұлу мұрт майормен бірге кіріп келгенін көріп, әжептәуір сасып қалды.

      - Так, куда парня записал? - деді майор кіре сала өктем дауыспен.

       - Хм… так… в стройбат, куда же еще? - деді кілегей көз капитан өп-өтірік қағаздарын қопарыстырып, бұның құжаттарын іздеген болып.

       - Нет, запиши в мою команду, я его забираю! - деді тағы да әмірлі дауыспен.

       - Хорошо, хорошо, как скажете, - деп қалбалақтаған капитан тағы да алдындағы қағаздарын қопарыстыра бастады.

     -  Ровно в час отьезжаем, чтобы я тебя не искал, понял меня?! - деп бұған тағы бір бастан-аяқ қараған майор сөз осымен бітті дегендей, тарс-тұрс басып шығып кетті.

Әп-сәтте мастығы тарқап, маңдай тері бұрқ ете түскен капитан есікті нұсқап:

Кто он тебе, знакомый? - деді.

Бұл үнсіз басын изеді.

А че ты сразу не сказал, я тебе и сам записал бы, жалко что ли? - деді ренішті дауыспен.

Сосын әрі-бері қипақтап тұрып:

 Ты это самое, принес, а? - деп кеңірдегін шерткен.

Бұл тарс ұмыттып кеткен екен, дереу қапшығын ашып, жаңағы жартылықты алып ұсынды. Капитанның тіпті ат мінгізгендей есі кетті.

Ох какой ты молодец, а! Теперь, иди, гуляй, я сам все оформлю.

Бұны есікке жете бере тағы тоқтатты:

Ты хоть фамилию свою скажи...

       Сөйтіп бұл әп-сәттің арасында екінің бірінің қолы жете бермейтін элиталық әскери бөлімнің болашақ жауынгері болып шыға келді. Аяқ астынан  не болғанын өзі де түсіне алмағандықтан ба, сыртқа шығып, ойын жинай алмай біраз тұрып қалған. Жаңа байқады, бағанағы басбұзарлар алыстан одырайып қарағанымен, жақындап келуге бататын емес. Өздерінше бұны байқамаған болып, өзара гуілдесуде. Сәл тұрған соң, поезд аттанғанша жүрек жалғап алмақ болып, асханаға қарай беттеді. Кенет аяқ астынан бір қиямпұрыстық ой келе қалды. Не де болса беттерін біржола қайтарып алайын, азар болса бір таяқ жермін деді де, бағанағы өзімен шекісіп қалған бұзақылар тұрған тұрған тұсқа қарай беттеді. У-шу болып жатқан масаң топтың біразы сәл тынышталып, тағы да бір қызық болар ма екен дегендей назарлары әп-сәтте бұған ауған. Дегенмен, айнала тұрғандардың кейбіреулері бұған сәл сескене, тіпті құрметпен, қызыға қарайтын сияқты. Бұл ешбір тайсалмастан жайбарақат басып манағы бұзақыларға таяй берді. Егер жанжал бастала кетсе қамсыз болмайын деп, қапшығын сол иығына асып алуды да ұмытпаған. Манағы төбелесті тағы да жалғастыруға келе жатыр деп ойласа керек, аралары үш-төрт қадам қалғанда, беттері кәдімгідей қайтып қалған масаң топ еріксіз қақ жарылып жол берді. Темекілерін тістеп, көздерінің астымен өшіге қарағаны болмаса, ешқайсының батып бірдеңе дейтін сыңайлары байқалмайды. «Солай ма екен!», - деді бұл ішінен. Сөйтіп жеңіс дегеннің, жеңімпаздық дегеннің не екенін бұл сол сәтте алғаш рет түсінгендей болып еді. Жан дүниесін белгісіздеу мақтаныш сезім билеп және ап-ауыр, жағымсыз бірдеңеден құтылғандай жанын керемет жеңілдік жайлап алғанын байқады. Бұдан былай да осылай болу керек екен деді іштей өзіне.

       ...Түс ауа бұлар мінген эшалон солтүстіктегі Ақ теңізді бетке алып, ағып бара жатқан еді.

 

ЕМХАНАДА

           Күнделікті қабылданатын сапалы дәрі-дәрмектің арқасы шығар, уақыт өткен сайын жағдайының жақсарып келе жатқанын кәдімгідей сезініп жүр. Оның үстіне, санитар келіншек күнара бұның ыдыс-аяғын жаңалап, емхананың тамағынан басқа, қолдан дайындалған үйдің ас-суын жеткізіп тұрады. Өзі ештеңе деп айтпаса да, бәрі Құралайдың жұмысы екенін біліп жүр. Қазір  бұрынғыдай емес, Құралайдың кезекшілікке шығатын күнін асыға тосатын болды. Жұрт ұйқыға кеткен соң екеуі дәрігерлер бөлмесінде шай-пайларын ішіп, шүңкілдесіп ұзақ-ұзақ отырар еді. Көбінесе сөйлейтін Құралай. Әңгіме не туралы болса да бұл оның әр сөзін қалт жібермей, бар ынта-ықыласымен тыңдайтын. Тыңдап отырып, ойға кететін. Апырмау, қандай ақымақ болғанмын дейтін өзіне-өзі. Пәленбай жылдар Құралайсыз қалай ғана жүргенмін?! Бұның өмірдегі бар қымбаты, сүйеніші, жанын түсінетін жалғыз адамы осы Құралай екен ғой! Қазір тіпті қалған өмірін Құралайсыз елестете алмайтын сияқты.

Айтар әңгіме таусылмайтын ұзақ-ұзақ кештерде бұл да Құралайдың нендей шырғалаңды бастан өткергеніне қанық болған.  

       -«Әйел жолы-жіңішке» - деп қазақ қалай тауып айтқан! Институтта жүргенде байқағаным, беті жылтыр қыз көрсе, курстас жігіттер түгілі, мұғалімдердің өзі бірдеңеге дәмеленіп тұрады екен. Өзіңді дәл бір кілең жыртқыштардың ішінде жүргендей сезінесің. Әйел адамның қорғансыз болатынын сонда түсіндім, - дейді Құралай әңгіме үстінде.

    - Ажырасып кеткен күйеуім менен бір курс жоғары оқушы еді, өзі Қарағандыдағы бір үлкен мекеменің бастығының баласы болатын. Жо-жоқ, мені оның дәрежесі мен байлығына қызықты деп ойлап қалма! Мен шарасыз болдым, сенен ешқандай хабар жоқ. Тіпті жанымда ақылдасар кісі де қалмады. Жаңағы жігіт сондай жылпос еді, маған анды-санда  келіп-кетіп жүретін шешеммен де ретін тауып танысып алыпты. Бара-бара тіпті ол кісіні вокзалдан өзі күтіп алатын болды. Әрине, шешеме де ондай адамның ұнайтыны белгілі. Оның үстіне әкесі үлкен қызметте, - деген Құралай бұның жүзіне ақырындап бір қарап қойды.

Оқуды аяқтаған соң, бір жыл интернатурада жүрдім. Сенен бір хабар болатын шығар деп сонша күттім. Із-түзсіз жоғалып кеттің. Кей кездері өзімді жапан дүниеде жалғыз қалғандай сезінетінмін. Ақыры тұрмысқа шығуға тура келді. Шынымды айтсам, маған бәрібір болды. Бір жағынан мамам...

Сүймеген адаммен амалсыз тағдыр жібін байлаған Құралайдың жұбайлық өмірінде жылылық болмағаны өзінен-өзі белгілі. Дегенмен ақылы бар келіншек болар іс болған соң, амалсыздан сүйікті әйелдің бейнесін жасауға тырысады. Сол екі арада өмірге қыз бала келеді. Армандаған адамына қол жеткізген соң, күйеуі енді өз білгенін істей бастаса керек.

     - Кезінде әке-шешенің арқасында ақшаны судай шашып, емін-еркін жүріп қалған адам ғой. Үйленсе де, сол әдетінен қол үзгісі келмеді. Тіпті бірнеше күн үйге қонбастан қыз-келіншектермен сауық-сайран құрып жүре беретін. Сонымен қоймай мені қатты қызғанатын болды. Тіпті жұмыс орнымда сырттай бақылап жүріңдер деп әркімдерге тапсырып та қояды екен, оны да соңынан барып білдім. Ақыры осының аяғы ұрыс-керіске ұласатыны белгілі. Келе-келе қол жұмсайтын да болды. Ортақ қызымыз үшін төрт-бес жыл шыдадым. Бір жаман жері, ата-енем маған болысқанның орнына, балаларының сөзін сөйлейтін. Тіпті мені ауылдың қызы, баласына лайық емес деп айтатынын құлағым шалып жүрсе де, ештеңе демейтін едім, - дейді Құралай сол бір сұрықсыз күндерін еріксіз есіне алып.

Ұзын сөздің қысқасы, бұлар ақыры ажырасып тынады. Әрине, оның Құралайдан оп-оңай қол үзе қоймасы белгілі. Әбден ашынған келіншек жұмыс орнынан ешкімге білдірмей есеп айырысып, осы қаладан бір-ақ шығып, сосын барып қана ажырасуға сотқа өтініш беріпті.

Иә, деді бұл өзінше, талайлардың басынан өтетін отбасылық драма. Егер осылай болмаса, Құралай маған қайта кездеспес те еді деп қояды іштей.

Осындай сыр бөліскен түндерден кейін бұл палатасына келіп, ұйықтай алмай дөңбекшіп ұзақ жататын еді. Енді алдағы күніміз не болар екен деп толғанатын. Қара басының азаматтығын айғақтайтын бірде-бір құжатының жоқтығын ойлайтын. Өзінің мағынасыз өтіп кеткен өмірін еске алып, сонша ақымақ болғанына өкініп, бармағын шайнардай күйге түсетін еді.

         Өткен өмірі демекші, жуықта болған мына бір аса ыңғайсыз жағдай бұны тіпті жерге қаратқандай болып еді. Ыңғайсыз емес-ау, тіпті таза масқара!  Ойлаған сайын, ұяттан жерге кіре жаздайды. Бұл тағы да қаннен-қаперсіз кітабын оқып жатқан. Кереуетінің жанына келіп, бірдеңені айта алмай, қипақтап тұрған санитар келіншекті әрі-беріден соң байқады. Аңтарылып оның жүзіне қарады сосын.

    - Кешіріңіз, кім екенін білмеймін, сізді астыңғы жақта бір әйел шақырады, -деді.

Апырмау, ол кім екен, қалада менің таныс әйелім жоқ еді ғой деген ой санасынан зу етті. Не де болса білейін деп, аяғына емхананың шәркесін іле салып, төменге түсті. Ол жердегі шағын дәлізде көбінесе сырқаттарға тамақ, дәрі-дәрмек әкелгендер тосып отыратын. Бұл сол тұсқа барып, кім болды екен деп сырттай көз салып еді, өзара сөйлескен төрт-бес адамнан бөлектеу отырған Клаваны көріп, төбесінен жай түскендей болды. Арақтан қызара бөртіп іскен бет-жүзі, үстіндегі біреудің иығынан түскен, ер адамның көнетоз былғары күртесі, қолындағы кір-қожалақ пакеті оның кім екенін айтпай-ақ танытып тұрғандай. Бұл сасқаныннан есі кетіп, жан-жағына қарап еді. Шынын айтқанда, жақындар-жақындамасын біле алмай, айран-асыр болып сәл тұрды. Апырмау, бұл байғұс қайдан жүр бұнда, қалай құтылсам екен?... Тезірек жанына барып, кет демесе, өз бетімен кетпесі белгілі. Олай-былай жүрген Құралайдың көзіне түссе, шын масқара болғаным ғой деді іштей. Сәл тұрды да, не де болса сыртқа алып кетейін деген оймен жылдам басып, Клаваның жанынан танымайтын адамша өте беріп, сыртқы кіреберіс бөлмеге шық деп ымдап белгі жасады. Әйтеуір ол да түсініп, бірге ілесесіп ере берді.

     -  Ну, как ты? - деді ауызғы бөлмеге шыққан әйел әр жерде бір тісі бар қызыл иегін жалаңаштай күліп.

Шала мас әйелдің ұсқынына көзі түскен бұның жүрегі айнып, масқара-ай, талай уақыт мыналармен қалай жүргем деді өзіне өзі.

       - Знаешь, Клава, ты сюда больше не ходи, поняла меня?! - деді түсін суытып.

       - А, чё случилось?..

Енді тұра берсе көзге түсетінін білген бұл әйелді күштеп иығынан ұстап, сыртқы есікке бұрды. Бір жағынан мас әйел айғай шығара ма деп жаны  мұрнының ұшына келіп тұр. Не де болса алдап, бірдеңе деу керек.

    -  Уходи быстро, и больше сюда никогда не возвращайся, меня тут менты «пасут»! – деп алдаусыратты.

    -  Хорошо, – деді ол бұған масаң көзімен қарап, – я к тебе по доброму...  Вижу, ты тут не плохо устроился, фраером стал...

       - Ладно, иди, иди!..

Бұл оны итергендей қылып шығарып, есікті жауып алды. Әрі-беріден соң терезеден сыртқа көз салып, түймесіз көнетоз күртесін қаусырынып алып, тәлтіректей басып, ұзап бара жатқан әйелді көріп барып «уһ» деді.

Қайта кіріп еді, дәлізде отырғандардың жүзіне қарауға тіпті беті шыдамады. Жаңағы әйелмен бұның қандай байланысы бар деп бұлар да таң қалып отырғаны айтпаса да белгілі. Жылдамдата басып жоғарыға шығып, төсегіне барып құлады да, бетін газетпен жауып алып ұзақ жатты. Масқара-ай! Құралай естісе не ойлайды екен? Ана санитар келіншек оған барлығын жеткізетін шығар.

       Құдай-ау, Клава секілділермен қалай ғана бірге жүрген?! Баяғыда әжесі жүдеу-жадау жүрген әлде бір көзтанысты көрсе: «Әжептәуір азамат еді, байқұс азынып кеткен екен!». -  деп отыратын. Бұл да солай азынып кеткен екен ғой! Талай жыл бұның жүрген ортасы жаңағы Клава сияқты үйсіз-күйсіз ішкіштер болды. Олардың сыртқы бейнесі адам болғанымен, ішкі жан дүниелері хайуанға айналып кеткен. Ең бастысы, ар мен ұят деген түсінікті жоғалтқан. Ол екеуі жоқ жерде адам қолма-қол хайуанға айналып жүре беретінін жаңа байқап жүр. Аяқ астында домалап мас болып жату, ел-жұрттың алдында абыройын ашып тұттай жалаңаш жүре беру бұларға түк емес. Себебі, оны ұят деп түсінбейді. Есін сәл жиғанда, тауып ішетін бірер тостаған арақ болса болды. Құрысын, енді ол ортаға өлсем де жоламауым керек деді өзіне-өзі іштей.

 

СОЛ БІР КҮНДЕР...

          Темір жол арқылы бір аптадан аса сапар шеккен болашақ жауынгерлер солтүстіктегі Ақ теңіздің жағасына жақын орналасқан әскери бөлімге жетіп бір-ақ тоқтады. Жол бойы пойыздың ішінде кәдімгідей танысып, білісіп, бір үйдің баласындай болып қалған бұлар, бөлімге келіп, моншаға түсіп, әскери киім киіп шыққан соң, тіпті бірін-бірі танымай қалды. Оған өздері мәз болып күлісіп жатыр. Тағы бір байқағаны, елден былай шыққан соң, жерлестік дегеннің маңызы тіпті ерекше болады екен. Жанында бір ауданнан шыққан ешкім болмаса да, жолшыбай қосылғандардың ішінен қазақстандықтар ұлтына қарамастан, бірін-бірі іздеп тауып, кәдімгідей шұрқырасып жатты. Әскери бөлімге келіп түскеннен кейін де бір-бірін қара тұтып, жолығысып, шүйіркелесіп жүретін.

Ана жолы сұлу мұрт майор десанттар бөлімін «элиталық әскер» деп текке айтпаған екен, бұл жерге қай ұлттан болмасын,  кілең бір қапсағай денелі, бойшаң бозбалалар жиналыпты. Қалалы жерден шақырылғандардың дені спортшылар екен. Бұлар ауыл балаларындай емес, аса ширақ, тілге де жетік, ең бастысы қаладағы жиі болып тұратын көше төбелесінен шынығып шыққандар. Тіпті әскерге шақырылдық-ау, бөтен жерге келдік-ау деп, айылын жияр емес. Кімге де болсын келсең-кел деп тұрады.

Бұрын әскерге барып келгендер көп айтатын әлімжеттік, зорлық жасау деген бұл жерде байқалмайды. Оған тіпті уақыт та жоқ. Жексенбі күні аз-маз демалғаны болмаса (оның өзінде сяси сабақ жүреді), қалған уақытта жаттығудан босамайды.

        Дегенмен мына бір оқиға есінен кетер емес. «Учебка» деп аталатын оқу-жаттығу мерзімінен кейін, әскери бөлімге біржола келіп түсті. Яғни, толық құқықты жауынгер болдың деген сөз. Әскери өмір болғанымен, бұл жерде солдаттарға әр ай сайын сол кездегі тілмен айтқанда, 3 сом 80 тиын айлық беріледі екен. Жалпыға ортақ кеңестің ақшасын қазақ ол кезде «рубль» деп тілін бұрап жатпай-ақ, «сом» дей салатын. Міне, бәрі сол ақшадан шықты.

Аталмыш айлықты алған күні асханада кезекшілікте жүрген. Бұлардан басқа ол жерде өздерін «шалдар» деп атайтын, әскери өмірдің дәмін бір жыл бұрын татып қалған төрт-бес жігіт те бар. Түр-түсі азиаттық болғасын ба, әрі-беріден соң осылардың екеуі шеткерек тұрған бұны айналдыра бастады. Бойы өзімен шамалас, шөткешаш біреуі:

       - Жауынгер, қайдан боласың? - деді орыс тілінде бұған менсінбей қарап.

       - Қазақстаннан...

       - Ә, өзіміздің туысқан Қазақстаннан едім де? Айлығыңды алдың ба?

       - Иә...

       - Мында әкел! - деді әмірлі түрде.

       - Неге? - деді бұл түкке түсінбей.

Мынау неқылған нақұрыс еді дегендей, қасындағы ұзынтұраға қараған шөткешаш бұған қайта бұрылып:

Неге, неге, Вьетнамдағы ашыққан балаларға көмек үшін! - деді.

Бұл алғашында шынымен нанып қалып, қолын қалтасына сұға берді де, ана екеуінің ыржыңдаған түрілерін байқап, мазақ екенін түсіне қойды. Ыза болғаны сонша, өзі білетін орысша бір боқтық сөзді қойып қалды. Шөткешаш бұндайды күтпесе керек:

       - Не дедің? - деді көзі алайып.

      - Несіне созып тұрсың, соқсайшы жақсылап! - деп артындағысы дем беруі мұң екен, шөткешаш бұны тура шықшыттан көздеп ұрды. Бір ұрарсың-ау деп бұл да өзінше дайындалып тұр еді, шамасы келгенше жалтарып үлгерді. Шөткешаштың жұдырығы құлақшекесінің тұсынан зу ете қалды. Өз екпінімен үстіне қарай төніп кеп қалған шөткешашты бұл да иек тұсынан бір ұрмақ болып, қолын сілтеді. Бірақ жұдырығы тайып барып, тура жұтқыншағынан тисе керек, шөткешаш әп-сәтте қырылдай дем алып, артында тұрған біреудің қолына құлай берді. Айнала тұрғандар істеп жатқан жұмыстарын тастай салып, бұлардың қызығына енді шындап назар аудара бастаған. Кенет:

       - Кәне, тоқтаңдар, бұл не бассыздық?! - деген дауыс шықты. Қараса сержант шеніндегі біреу таяп келеді екен.

Е, араша түсер біреу табылды-ау деп жайбарақат бұрыла бергені сол еді, сержанттың көз ілеспес қимылмен бұны қалай соққанын байқамай да қалды. Маңдайдан тиген соққыдан артындағы қабырғаға басының сақ етіп соғылғанын біледі. Көзі қарауытып кетті. Бетін екі қолымен басып, еңкейе беріп алақанына қарап еді, мұрнынан қан кетіпті. Неге екені белгісіз, енді аяқпен тебетін шығар деген ойлап үлгерместен, бір жағына қарай құлай берді. Айтқандай бұның жаңағы тұрған орнына керзі етіктің сарт етіп тигенін сезді. Орнынан тез тұрып кетпекші болып, енді ұмтыла бергенде, тағы да біреудің «Отставить!» деп саңқ еткен дауысы шықты. Кім болды екен деп, көз қиығын салып еді, өзі күнде сырттай көріп жүрген, бойы екі метрге жуық, азиат пішінді жігіт екен. Бұл оны алғашында қазақ па, әлде қырғыз бен өзбектің бірі ме деп жүрген. Бірақ кешкі бір тексерісте фамилиясының Хатанзеев екенін естігесін, апырмай қай ұлттың өкілі болды екен деп ойлап қойған. Әлгіні көрген жаңағы үшеуі кәдімгідей қипақтап қалды.

Мен сендерге тиіспеңдер деп едім ғой, қане тараңдар!

Сосын бұған қарап:

Ништяк, братишка, считай, что это боевое крещение, - деді.

Соңынан білді, Хатанзеевтің ұлты Сібірдегі ненец халқынан екен. Шынын айтқанда, алғашында қатты таң қалды. Бұның бұрындары кітаптардан оқыған түсінігі бойынша, ненецтерді бойлары тапал, бұғыларын бағып, сонау адам аяғы жетпейтін тундарада жүретін халық деп ойлайтын. Тіпті олардың әскер қатарына шақырылатынын да білмепті. Бойы атан түйедей Хатанзеевті көрген соң, өзінің соншалық білімсіздігіне ұялды. Ротадағы бойы ең биігі латыш ұлтынан Янис деген болса, Хатанзеев одан сәл ғана төмен еді. Спортпен қай жерде жүріп шұғылданғанын өзі біледі, бұлшық еттері қолмен өріп қойғандай білем-білем. Соңынан жақын танысып, әңгімелесе жүріп байқады, Хатанзеевтің тек спортшы ғана емес, орысшаны таза сөйлейтін, оқыған-тоқығаны мол, жан-жақты білімді азамат екен.

       Алашқы жарты жылда апта сайын ондаған шақырымға жүгіртіп, дене тәрбиесімен тұрақты түрде жаттықтырып, бұларды әбден жүйрік атша жаратып алған командирлер, енді оқытудың негізгі бөлігіне көшкен. Бүгінде ойлап отырса, соның барлығы тек адам өлтіру өнері екен. Тіпті тірі кісіні өлтірудің соншама тәсілдері бар деп еш ойламапты. Ешбір қару қолданбай-ақ, саусақтың ұшымен бір түртіп-ақ кісіні өлтіруге болатынын осында жүріп үйренді. Екі жылдың ішінде соның бәріне шама келгенше жаттығып шықты. Қашықтықтан пышақ лақтырып, қалай дөп тигізуге болады, қарауылда тұрған дұшпан әскерінің сыртынан сыбысыңды білдірмей барып, қалай мойынын бұрап тастау керек, ағып келе жатқан көліктен қалай секіріп кетудің айла-тәсілі дейсіз бе, әйтеуір осы «ғылымының» біразын игерді. Өзі бұрын кинолардан ара-тұра көріп жүрген, бір адамның бірнеше кісіні қырып тастауын қиялдан туған нәрсе ме деп ойлайтын. Тіпті олай емес екен. Түк қиындығы жоқ екеніне үйренгесін көзі жетті. Бұның осындай жаттығуларға берілгені сонша, кейде келе жатып, анадай жерде тұрған бес-алты адам көрсе, ортасына кіріп кетіп, қалай жайпап тастайтынын өзінше көз алдына елестететін.

Бұларды Қазақстаннан алып келген сұлумұрт майордың ныспысы Субботин болып шықты. Бойы бұның өзімен шамалас бірақ латыш Янис пен Хатанзеевтің тура иығынан ғана келеді. Жауынгерлерді жекпе-жек қол ұрысына жаттықтыратын осы Субботин еді. Бір ғажабы ақырып-зекіруді білмейтін, мінезі сондай биязы адам. Небір ашу шақыратын сәттерде өзін-өзі бір қалыпта ұстай білетініне таң қалатын. Соңынан Cубботинның әңгімелерін тыңдай жүріп түсінді, бұл туа-бітті мінез емес, көп жылдар шығыс жекпе-жегі өнерімен айналысқан адам ұрыс тәсілдерімен бірге, өзінің мінез-құлқын меңгеруді де үйренеді екен.

       Мына бір оқиға есінен кетпейді.  Алғашқы жаттығуларда баяу сөйлеп, өзін қарапайым ұстайтын Субботинды кейбір жауынгерлер менсіне қоймайтын мінез танытты. Әсіресе, спорттан хабары бар қалалы жерден келген мықтылар. Субботин осыны өзі де байқап жүрсе керек. Бір күні жаттығуда жекпе-жек өнерінің теориялық тұстарын түсіндіре келіп, осыны іс жүзінде жасамақ мақсатпен:

      - Қане, маған қарсы екі адам шығыңдар, қайсың дайынсыңдар? - деді де, қатар-қатар тізіліп отырған жауынгерлерге көз салып өтіп, ортаға Янис пен Хатанзеевті шақырды. Басқа жауынгерлерден ерекшелігі, бұлар спорт шеберлері. Оның үстіне, бойлары екі метрге жуық кәдімгі алыптар. Мынау шын айтып тұр ма дегендей, екеуі еріне басып ортаға шықты. Бұларға сәл қарап тұрған Субботин:

       - Өздерің таңдаңдар, екеуіңді біріңнің үстіңе біріңді әкеліп жығайын ба, әлде қатар жатқызайын ба? - деп сұрады.

Бұл сөзге латыш Янистың намысы келді білем:

       - Жолдас майор, Хатанзеев екеуміз құшақтаса қалсақ, ортамызда езіліп қалмайсыз ба? - деді қиқарлана. Отырғандар мәз болып күліп жатыр.

       - Ол да мүмкін, - деді Субботин жайбарақат қана.

Өзімсінген майорды тез орнынан қоя қояйық деген екеуі екі жақтан жақындай бергені сол еді, қарап отырған бұлар тіпті не болғанын аңдай алмай қалды. Әлгілердің ортасына кіре берген Субботин, екеуін әп-сәтте бірінің үстіне бірін дүрс-дүрс еткізіп құлата салды. Отырғандар у-шу болып қол соғып жатыр. Мынадайды күтпеген екі алып ызадан жарылардай болып, енді Субботинды жеп тастауға дайын тұр.

     -  Енді екеуіңді қатар жатқызам, - деді ол жайбарақат қана.

Тағы да жаңағы жағдай қайталанды. Ызалана ұмтылған екеуінің арасында сәл қырындап тұрған майор бар болғаны екі-үш-ақ шалт қимыл жасағандай болып еді, барынша зер салып қарап отырған бұлар, екеуінің қатарласа келіп қалай жығылғанын да байқамай қалды.

Міне, осыдан кейін-ақ Субботин бұлардың алдында кәдімгі тірі құдайға айналып жүре берген. Екі жылдың ішінде бұлар одан тек қол ұрысы өнерін ғана емес, не бір қиын-қыстау немесе ашу шақыратын сәттерде өзін-өзі қалай ұстау керек екенін де үйреніп еді.  

       Екі жыл бойында жалғыз бұған емес, барлығына қиындық туғызған ұшақтан парашютпен секіру болатын. Ең алғашқы жаттығу әлі есінде. Гуілдеп ағып келе жатқан ұшақтың ішінде нұсқаушының: «Дайындалыңдар!», - деген әмірлі дауысы шыққанда, селк ете қалғаны есінде. Арнаулы люк ашылып, ішке лап етіп суық жел енді. Алдында парашютті қалай пайдалану жөнінде сан мәрте жаттығудан өткен.  Сондықтан ойланып тұратын мұрша жоқ. «Бірінші, екінші» - деп секіріп кетіп жатыр. Бұның да кезегі келді. Үңірейген қап-қара қуыстың алдына жүрексіне жақындап, ұшақтың қанатындағы тынымсыз жыпылықтаған қызыл шамға, сосын өзі енді аттамақшы болып тұрған түпсіз құрдымға қарады. Іштей «бисмилла» деп күбір етті. Есіне әжесі түсті. «Құлыным, байқап секір, бір жерің ауырып қалмасын!», -  деп тұрған секілді. Сосын нұсқаушының үйреткеніндей, түпсіз қараңғылыққа бар денесімен құлай кетті. Бір байқағаны, алғашқы секіру тура өзіңді-өзің ажалға айдағанадай болады екен. Не өлермін, болмаса тірі қалармын деген сияқты. Себебі, қара жерге қашан табаныңның тиерін білмейсің.

Ұшақтан секірісімен-ақ бұл жанталасып парашют шығаратын шығыршықты ізеп тауып, тартып қалған. Оның қалай ашылғанын да білген жоқ. Тек парашюттың аспа жібі денесін солқ еткізіп тартып қалғанда, бір сәт аспанның төсінде асылып қалғандай күй кешкен болатын. Дереу жоғарыға көз салып еді, жайылған аппақ шатырды көрді. Сосын шамалы сәттен соң, табаны қара жерге тигенін біледі. Жүгіре басып, ереже бойынша бір жағына қисайып құлай кеткені есінде. Осыдан кейін сап-салқын жерді құшақтай жатып, өмірдің соншалықты тәтті екені жалғыз-ақ сәтте сезінгендей болып еді.

        Әскери тірліктің аласапыранға толы  күндерін бастан кеше жүріп, Құралайды бір сәт жадынан шығарған емес. Бір қызығы, елден алыс жүргенде біреуден, әсіресе жаныңа ерекше жақын адамыңнан үздігіп хат-хабар күтеді екенсің. Оның үстіне, Ардақ әпкесі хат жолдаған сайын бұның дегбірін алып, Құралаймен хабарластың ба деп сұраудан жалықпайды. Алғашында алған бетінен қайтпай, хабарласпай-ақ қояйыншы, мүмкін  уақыт өте келе арамыз суынар деп ойлаған. Бірақ ұмыта қою оп-оңай емес екен. Кей түндері талай уақытқа дейін ұйқысы келмей, жатып алып Құралайды ойлайтын. Мектептегі алаңсыз балалықты, Айбаттың басына шығып, қол ұстасып жүрген күндерді сағына есіне алатын еді. 

Ақыры бұдан ештеңе шықпасын білді ме, Ардақ Құралаймен өзі хабарласып, бұның әскери бөлімінің мекен-жайын беріпті. Ұзамай-ақ, Құралайдан хат келді.

Бұларға келген хат-хабар сяси сабақтар өтетін «Ленинская комната» деп аталатын бөлмеге келіп түсетін. Саған хат жатыр дегесін барып еді, қолма-қол тани кетті. Өзіне сондай ыстық, сондай етене Құралайдың маржандай жазуы. Хат емес, Құралайдың дәл өзімен кездескелі тұрғандай, жүрегі аузынан шыға соғып кетті. Бір бұрышында «авиа» деген жазуы бар, жиегі қызыл-көк жолақтармен көмкерілген  әдемі конвертті қолына алуын алғанмен, апырмай, не жазды екен деп, ашуға батпай біраз толқып отырды. Сосын көпшіліктен оңаша, казармадан әрірек оңашалау ағаштың ішіндегі сәкіге барып отырып, бірдеңесін бүлдіріп алмайын деген адамша конвертті еппен ғана жыртып, ішіндегі екі бүктелген ақ парақты аялай сипап, ақырын ашты.

Бір таңқаларлығы, Құралай өз хатында хабарласпай кетіп қалдың-ау деп бұған  ешбір өкпе-реніш білдірмепті. Дегенмен, аяқ асты айтпастан кетіп қалуында бір сыр барын сезетін секілді. Бірақ оны қазбалап сұрамапты. Сөз арасында ғана: «Неге үн-түнсіз кетіп қалдың, шығарып салар едім ғой», - депті жай ғана. Қарның ашып, тоңып жүрген жоқсың ба, ауылды сағындың ба депті тағы. Оқуым ойдағыдай дейді. Тез хабарлас, не керегіңді айт, сәлем-сауқыт жіберем депті. Ең бір жақын адамы сияқты сөйлейді. Құралайды шын сағынғанын жаңа білді. Елден алыс жүргесін бе, хаттағы әрбір сөз жанына шуақ нұрын құйғандай, тіпті ауылға барып, елмен жүздесіп тұрғандай күй кешіп, керемет толқыды. Тіпті әпкесі Ардақтан хат алғанда дәл осындай сезімді бастан  кешпейтін.

       Қой деді сосын өзіне-өзі ақыл беріп, шешесіне өкпелегенмен, Құралайда не жазық бар, ендігі кергігенімнің жөні болмас деп, апыл-ғұпыл хат жазуға отырды. Өзінің жағдайын қысқаша баяндап, хабарласпай кетіп қалғанына кешірім сұрады. Солай етуге тура келді, барғасын бәрін түсіндірем деді. Егер Құралайға хат жаза қалсам, айтатын сөзім таусылмас деп ойлаушы еді, енді бірер ауыз амандықтан соң жазар ештеңе таппай, қаламын тістеп отырып қалды. Дегенмен, ананы-мынаны айтып, бір беттен аса толтырғандай болған. Хатты пошта жәшігіне салғасын, үлкен бір шаруа тындырып тастағандай, көңіліне кәдімгідей шуақ кіріп, емен-жарқын бір күйге түсіп еді. Тіпті мына сүреңсіз әскери өмір де керемет болып өзгеріп, айналасындағы күнде араласып жүрген роталас солдаттар да көзіне ең бір жақын адамдардай көрінген. Өзінен-өзі, қанат біткен адамша жүгіріп спорт алаңына барып, беліне дейін шешініп тастап, турникке асылып, бірнеше мәрте шыркөбелек айналып түсті. Сосын әбден ащы тері шыққанша жаттығу жасады. Осыдан соң сәл-пәл тыныстап алды да, казармаға қайта оралып, отыра қалып әкпесі Ардаққа бір ауыз сәлем жолдады. Менен басқа кімі бар, ала көңіл болып жүрген шығар деп, қысқаша амандығымен бірге Құралайдан хат алғанын да айтуды ұмытпап еді.

       Бір-бірінен еш айнымайтын  әскердің тынымсыз тірлігі  ақырындап жылжи берді. Бұл қазір әбден ысылып, алдыңғы қатарлы жауынгерлердің бірі болып алды. Берілген тапсырманы мүлтіксіз орындап, жылдам игеретін болғасын, командирлері де бұған басқаша көзбен қарайтын болған. Қатарлас жүрген солдаттардың алдында да абырой-беделі кәдімгідей жоғары. Тіпті кейде, ауылға қайта барғанда не істеймін, біржола осы тірлігімді әрі қарай жалғастырып, арнаулы білім алып, әскери кадр болып қалып қойсам қайтеді деген ойға да келеді. Ана майор Субботин секілді болса, жаман ба? Құралайды да шақырып алар едім, оқуын бітіргесін деп қиялға беріледі. Өзім офицер, ол әскери дәрігер болар еді дейді іштей армандап. Бұрын Құралай жайлы жаттығудан босап, қалт еткен кезде ғана ойлаушы еді, енді хат-хабар алысқасын тіпті ойынан шықпайтын болды.

Дегенмен күнделікті дүрбелеңге толы әскер тұрмысы, үздіксіз өтіп жататын жаттығыулар, көп нәрсені ұмыттырып жібереді. Тіпті апталап орман кезіп, күндіз-түні ұйқы көрмей жүрген кезде, ешнәрсені ойлауға мүмкіндік бола қоймайды.

Осындай жаттығулардың бірінен шаршап-шалдығып жаңа оралып, казармаға кірген беті еді, кезекші солдат бұған хат келгенін хабарлады. Дәлде болса Құралайдан шығар деп ойлаған бұның кеудесін бір жып-жылы сезім шарпып өтіп, жаңағы шаршағанының барлығын қалай ұмытып кеткенін сезбей қалды. «Ленин бөлмесіне» жүгіре басып кіріп, көкшіл матамен тысталған үстелдің үстіндегі көп хаттың ішінен өзіне дегенді тауып алып, сыртына көз жүгіртіп еді, жазуы бейтаныс. Апырмай, бұл кім болды екен деп ойлады. Әлде елдегі жамағайын, туыс-туғандардың бірі ме екен. Жарайды, кім де болса, жуынып, демалғасын оқырмын деп, қалтасына сала салған.

Топырласып моншаға барып, одан кешкі тамаққа сапқа тұрып жүргенде, манағы хат ойынан тарс шығып кетіпті. Тек жатар уақытта есіне түсіп, ашып көрді. Парақтың бас жағына көз салып еді, «сәлем хат», «амандық хат» деген секілді үйреншікті жазуды көре алмады. Тек жолдың басынан еш амандық-саулықсыз «Әй, Арғын!» деп басталыпты. Түкке түсіне алмаған бұл көзін әрі жүгіртіп еді, хат Құралайдың шешесінен екенін біле қойды. Кәдімгідей жүрегі мұздап кетті. Бұл жолы өткендегідей қарағым, шырағым деп мәймөңкелемей, турасынан кетіпті. «Баламның мазасын алма, сенің теңің емес, сөз байласып жүрген адамы бар!», - депті. «Мен тұрғанда саған әйел болмайды!», - депті. Тағы да көңілге келерлік біраз сөздер жазыпты. Жүрегі мұндай қараймас. Біреу келіп аңдаусызда басынан салып кеткендей, хатты уыстай умаждап біраз отырды. Негізі ана жолғы Құралайға жазған хаты мына кісінің қолына түскен сыңайлы. Әлде Құралай аңқаулықпен бір жерге қоя салып, содан оқып қойды ма екен.

Апырмай, бұл кісіге мені сонша жек көретіндей не істедім екен деп ойлады сосын. Әке-шешесінің тірі кезінде сыйластығы үзілмеген қос шаңырақ сырлы аяқтан бал жаласып дегендей, екі күннің бірінде шықырысып жататын. Тіпті бұның атын да атамай, «Арғынжан» деп үзіліп отырушы еді. Не деген алдамшы адам деді іштей. Бұны сонша жек көретіндей не жазды? Бар айыбы әке-шешесінің өмірден ерте озғаны ма? Не істесем екен енді?  Бұл кісінің жазғанына қарағанда, Құралайдың маңына тірілей жолататын емес секілді. Әлде барлығын жасырмай Құралайдың өзіне айтсам ба екен? Егер енді жолықпайтын болсақ, мені кінәсіз екенімді білсін.

Осылай ұшы-қиыры жоқ ойдың жетегінде отырғанда, түннің де біразы болып қалған сияқты. «Неге жатпайсың?», - деген жолдастарының сөзін керек етпей, мең-зең болып ұза-а-қ отырып еді.

 

ЕМХАНАДА

       Бұл жаққа кешіректеу келетін көктем наурыздың соңына қарай ғана бейіл таныта бастаған. Қоянның жотасындай ағарып жататын атжал қарлар бұрынғы ақ шаңқан өңінен айырылып, кір-қожалақ кейіпке енген. Бауыры жіпсіген күртіктің табанынан жылап аққан қар суы тарам-тарам құйылып, көше бойын лайсаңға айналдырып жіберіпті. Қыс әлі де кетпеймін дегенімен, дегбірін алған көктемнің шуағы әлі әлсіздеу болса да, қасат қардың бүйірін тескілеп, ерікке қоятын түрі жоқ. Бұрынғыдай емес, терезеден төгілген күннің сәулесі де сүреңсіздеу палатаның ішіне кәдімгідей жылу сеуіп, жаныңды жадырата түскендей.

Қарашаның қақаған суығында осы жерге ес-түссіз келген бұл қазір аяғына нық тұрып, емхананың бірқалыпты тірлігіне әбден дағдыланып алған. Тіпті мәңгілікке осылай қала бер десе, қыңқ дейтін түрі жоқ. Тек жанында Құралай болса болғаны. Күндікке бар бітіретін жұмысы – тағайындалған дәрі-дәрмегін қабылдап, арасында ұйықтап алады, одан жалықса кітабын парақтайды. Неге екені белгісіз, бұның теледидар қарамайтын жаман әдеті бар-тын. Бірақ оның есесін Құралай толтырып жатыр. Небір табылмайтын кітаптарды әкеліп беріп, тіпті газет пен журналды да үйіп тастайды. Жалғыз бұл ғана емес, палатадағы науқастар осыны таласа-тармаса оқып жатқаны. Әсіресе, Ресей жазушыларының қазір кең таралып кеткен қылмыс әлемі жайлы романдарын оқып отырып, бұл өзінің бұрынғы бастан өткізген өмірін көз алдынан қайтадан бір көшіретін. Мүмкін осы кітаптардың оқиғасы кейбіреулерге ойдан шығарылғандай көрінетін шығар. Бірақ бұл бір кездерде өзі бел ортасында болып, небір сұмдығын бастан кешкен, қауіп-қатерге толы қылмыс әлемінің тірлігі айна-қатесіз жазылғанын түсінетін...

       Қазір бұрынғыдай емес, Құралай екеуінің арасында адам түсініп болмайтын бір жақындық орнаған. Ол әйел мен еркектің арасында болатын сүйіспеншілік қана емес, екінің бірінде кездесе бермейтін туыстық жылылық пен аялауға толы, сондай бір әрі нәзік, әрі тастай берік бір байланыс еді. Көп жылдардан кейін қайта табысып, қайтадан жалғасқан осы бір қастерлі сезімді екеуі де абайсызда қолдан түсіп кетсе сынып кететін шыны ыдыс секілді аялап ұстауға барын салуда.

Құралай түнгі кезекке шығатын күні бұл да өзінше кәдімгідей дайындалып, жуынып-шайынып, үсті-басын түзеп, әлекке түсетін болды. Палатадағылар ұйықтауға жатқан соң, бұл бұрынғыдай шықырту күтпей-ақ кезекші дәрігердің бөлмесінің есігін тықылдатып, өзі бара беретін жағдайға жеткен. Осыдан соң Құралайдың үйден әкелген мәзірін дастарханға жайып салып, ара-тұра шай ішіп, тағы да сол ұшы-қиыры жоқ бір әңгімеге кірісетін. Бұл бұның нағыз рахат күй кешетін шағы еді. Құралайдың ара-арасында сыңқ етіп күліп алып, әңгімесін жалғайтын жанға жайлы қоңыр дауысы, мынау бір құрқылтайдың ұясындай шағын бөлме, қарапайым болса да талғамды дәм-тұз, осының бәрі бұған ұжымақтың төріндей болып көрінетін. Кейде сосын палатаға қайтып келіп төсегіне жатқасын, апырмау, енді алдағы тағдырым не болар екен, Құралайдан тағы да қол үзіп қалам ба, жазмыш шіркіннің маған деп дайындаған тағы қандай құйтырқысы бар екен деп, ұзақ-ұзақ ойға берілетін еді.

         Айтқандай, осы бір мамыражай тірлігі ойсыз жерден апыр-топыр бола жаздағаны бар. Қазір есіне түссе, өзінің осындай шарасыз халінен не істерге білмей, басына қаны теуіп, орнынан тұрып кетеді.

       ...Тағы да сол тасбақаның жүрісіндей енжар қимылдайтын мимырт күндердің бірі болатын. Бұл жайбарақат төсегінде газет қарап жатқан. Кенет милиция формасындағы бір-екі адам келіп кірді. Біреуі бұрындары қаланың шет жағындағы бірер көшеде учаскелік инспекторы болған капитан шеніндегі жылтыр бет қара. Бұны бірден тани кетті. Оның қасындағы подполковниктың погонын таққан адам бейтаныстау. Кереуетте жатқан мұны көрген жылтыр бет бастығының алдында өзінің кім екенін танытқысы  келді ме, дереу түсін суытып:

      - Өй, Қазақ, сен осында екенсің ғой, а ну ка тұр, подполковниктің алдында шіреніп жатпай! – деп дереу бұған дүрсе қоя берген.

       - Кім бұл? – деді ернін әрең қимылдатқан подполковник мырза.

      - Өзіміздің бомждар ғой, Мәке, бәсе көптен бері көрінбей кетіп еді, осында тығылып жатыр екен ғой. Давай, киін, кетесің бізбен, – деді әй-шәй жоқ.

Алаңсыз жатқан бұл шындап сасуға айналды. Қазір құжатың жоқ дегенді сылтауратып, алып кетулері оп-оңай. Ал, алып кетсе, оңдырмасын біледі. Бұлардың жылдағы үйреншікті әдеті. Күн жылына осылай қаланы тіміскілеп жүріп, қыстан аман шыққан, құжаты жоқ үйсіз-күйсіздерді жинайды да, милиция бөлімінде бірер күн ұстап, сосын біреулерге сыртыңнан сатып жібереді. Қазір көктем уақыты, әркімге жұмыс күші қажет. Біреулерге солай сатылып кетсең, жаз бойы адам аяғы жетпейтін жайлауда малы бағып, не болмаса қора-қопсы саласың, әйтеуір қара күзге дейін құлақкесті құл боласың деген сөз.

...Мен емделіп жатырмын... қалай кетем...

Сөзді қой, енді милиция бөлімшесіне барып емделесің, – деді кекете күлген инспектор.

Маңдайынан суық тер бұрқ етті. Не істесе екен? Қас қылғандай, бүгін Құралай да жоқ. Кезекшілікте жүрген дәрігер бұған ара түсіп алып қала алса жақсы. Әйтпесе, жағдай қиынға айналар түрі бар. Дегенмен, кезекші дәрігер ара түсуге тиісті, себебі, Құралай екеуінің ара қатынасын қазір бұл емханадағылардың бәрі де жақсы біледі. Бірақ...

Осыны ойлап үлгергенше болған жоқ, санитар келіншек барып хабарлай қойса керек, палатаға кезекші дәрігер де келіп кірді.

Кімсіздер, не қажет сіздерге? – деді милиция формасындағы екеуге қарап.

Біз мынаны алып кетеміз, – деді немкеттілеу жауап берген капитан бұны нұсқап.

Қалай алып кетесіз, кім береді оны сізге?..

Как кім береді, сіз бұның бомж екенін білмейсіз бе?

Оның кім екенінде менің шаруам жоқ, біз үшін бұл кісі емделуші. Қазір палатаны босатпасаңыздар, мен бас дәрігерге барып айтам, сосын прокуратураға шағым жазамыз!

Дәрігер келіншектен бұндай қарсылық күтпесе керек, прокуратураның атын естігесін, екеуінің кәдімгідей жүні жығылып қалды.

    - Жақсы, сіздің айтқаныңыз болсын, бас дәрігерге біз де кіреміз қазір, құжатсыз адамды заңсыз емдеп жатқандарыңыз үшін сіз де жауап бересіз әлі! – деген екеуі әйтеуір тарс-тұрс шығып жөнелді.

       Жаңағы екеуі шығып кеткенімен, кереуетіне жатып байыз таппаған бұл жан дүниесі астан-кестен болып, не істерге білмей, бір отырып, бір тұрды. Ұзын дәліздің түкпіріндегі терезенің алдына барып, сырттағы ағаштары сойдиған реңсіздеу саябаққа мағынасыз қарап дел-сал болып біраз тұрғаны есінде. Тура әнеукүнгі Клава келіп кеткеннен кейінгідей күй кешіп, өзінің осыншама қорлық жағдайда әркімге мазақ болып жүргеніне үнсіз налыды. Бұдан да өлгенім артық еді деген ой тағы да санасын шарлап өтті. Терезенің жақтауын қатты қысқаны сонша, қолдарының терісі бозарып, бар денесін тер жуып кеткенін енді сезді. Құдай-ау, не істесем екен, ә?! Жан дүниесі торға түскен аң секілді шиыршық атып, ақыл-санасын билген сан түрлі ойдың қайсының құйрығынан ұстарын білмей, шарасыз терезенің жақтауын ұрғылады. Не істесе екен? Әлде Құралай жоқта бәрін тастап, ешкім көріп-білмес бір жаққа безіп кете ме? Бірақ қайда барады, кімге керек бұл? Қалтаңда құжатың болмаудың қорлығын жаңа ғана шындап сезгендей. Сұмдық-ай, деді ішінен, құжатың болмаса, кәдімгі иесіз хайуан секілді екенсің ғой. Жоқ болып кетсең де, ешкім іздемейді. Өзіңнің кім екеніңді дәлелдей алмаудан асқан қасірет жоғын бұл жаңа түсінгендей. Сонда бұның қыс бойғы Құралаймен өткізген мамыражай тірлігі тек уақытша ғана болғаны ма? Ертең аналар келіп, құжатың жоқ деп алып кетіп, біреулерге құл ретінде сатып жіберсе, баяғы таз қалпына қайта түседі ғой. Одан әрі ойлаудың өзі қорқынышты. Бүгін кешкі кезекшілікке Құралай келеді, не дер екен маған, әйелдер болған жайды хабарлап та қойған шығар...

       Өстіп әрі-сәрімен жүргенде, кеш те батты. Сағат түнгі онға жетіп, сырқаттар төсегіне жайғасқанымен, бұл әдеттегідей Құралайға баруға біртүрлі жүрегі дауаламай жатқан. Не деп барам, қай бетіммен барам деп ойлады. Мені ана милициядан құтқарып алып қалшы деймін бе? Мына бейшара түріммен Құралайдың басына бір сор болып жабыстым-ау деп налыды. Осылай ойран-топыр ойлардың құшағында жатқанда, кенет сықыр етіп палатаның есігі ашылып, Құралайдың өзі кірген еді. Жайшылықта санитарды, не болмаса медбикені жұмсайтын Құралайдың өзі келеді деп күтпеген бұл екі көзі бақырайып, жансыз адам секілді қозғалуға мұршасы келер емес. Алакөлеңке палатада бұның ояу жатқанын байқаса керек, Құралай қолымен белгі беріп, сыртқа шақырды. Жаңағы көңілсіз ойдың барлығын әп-сәтте ұмытқан бұның жүрегі аласұра соғып, дәл осыны күтіп жатқандай шапшаң тұра келіп, есікке беттеді.

       Құралайдың бөлмесіне кіргенімен, бұрынғыша күліп амандаспастан жүзін төмен салып, бірдеңе бүлдірген адамша шеткері тұрған орындықтың біріне барып тізе бүккен. Бұның жүзіне барлай қараған сұңғыла келіншек бәрін бірден сезе қойды.

Көңіл күйің қалай, неге біртүрлі болып тұрсың? – деп сұраған еді.

Бұл не дерге білмеді. Не деп айтады дегенде? Мені милиция алып кете жаздады дей ме?  Қайтсең де құтқарып қал дей ме? Не айтады? Амалсыз қипақтап, орныдықтың шетін сипалады.

    - Арғын, – деді Құралай сосын.  - Мен естідім... кімдердің келіп кеткенін, қыздар айтты бәрін. Түсінем қазір сенің не ойлап, қандай күй кешіп отырғаныңды. Бірақ дәл осылай қиналмашы, өтінем! Сен жалғыз емессің ғой, жаныңда мен бармын, екеулесек, жеңілмейтін қиындық болмайды. Тек андағыдай дел-сал боп отырмашы, жаным! ...Бүгін киім-кешегіңді жинап, дайын етіп қой. Теңертең мен сені алып кетем, бұл жер саған енді орын болмайды.

Құралайдың аузынан тұғыш рет «жаным» деген сөзді естіген бұл тіпті қолайсызданып қалды. Жаным..! Қанша жыл болды бұл сөзді естімегелі. Үйден кеткелі бері, әжесі мен анасы өмірден өткелі естімеген еді ешкімнен... Осы бір ауыз сөзде қаншама жылылық, қаншама жақындық жатқанын жаңа ғана сезгендей. Тағы да әп-сәтте көз алдынан сонау қиырда қалған қайырылмас күндер зу етіп өте шығып еді. Дегенмен, сәлден соң бойын жиып:

Қайда әкетпексің, қалай?.. – деп сұрады.

      -  Үйге, өзімнің үйіме. Менің үйіме де бір еркеккіндік керек қой, қожайын болатын, әлде барғың келмей ме? – деп әдеттегіше сыңқ етіп күліп алған Құралай, бұның төбе шашын бір ұйпалақтап қойды.

    - Жарайды, әуелі бір шай ішіп алалық, менің саған айтар сөздерім бар, сөз болғанда, өзімше құрған жоспарым, соның тыңдап ал. Білмеймін ол саған ұнай ма, жоқ па. Ұнамаса, өз ойыңды айтарсың, – деген Құралай дастархан қамына кірісті.

       Бұның әлемтапырық болған көңілі осыдан кейін ғана кәдімгідей байыз тауып, бұрынғы қалпына келе бастаған еді. «Апырмау, – деді іштей өзіне-өзі сосын,  - неге сонша таусылғам, менің Құралайым бар екен ғой қасымда», – деп ойлады. Талай жыл жалғыз жортқан бөрі секілді бейдауа тірлік бұны «мен жалғызбын» деген түсінікке әбден байлап тастаған секілді. «Ана жақта» жүргенде «адамның жауы – адам» деген миына сіңіп қалған қағида бұны жан баласының бәріне секеммен қарауды үйреткен. Сонша жылдардың ішінде бұған көмек қолын созатын бір кісі болады деген ой тіпті басына келмепті.

Құралай да бұның осы бір ойын оқып қойғандай:

    - Сен енді бұрынғыша жалғыз емессің, мен бармын саған сүйеніш болатын, не көрсек те бірге көреміз, Арғын! – деген.

Бұл осыдан кейін не істегінін өзі де байқамай қалған еді. Барлығы әп сәтте, өң мен түстің арасындағыдай жағдайда болды. Жанынан жанасып өте берген Құралайдың білегінен шап беріп ұстап, құшағына тартты. Келіншек те дәл осыны күтіп жүргендей, басын әнтек шалқайтып, бұның ырқына көне берген. Одан арғысы еміс-еміс қана есінде. Тек есі кете, Құралайды бас-көз демей сүйе бергенін біледі.

Келіншек те саусақтарын бұның шашының арасына салалай енгізіп, аялай сипап «жаным» деп еді тағы да. Өзінің ып-ыстық демімен бұның құлағын күйдіре сыбырлаған: «Жаным, енді сені ешкімге де бермеймін, ешқайда жібермеймін, естідің бе, ешқайда!».

Екеуінің осылай қанша тұрғаны белгісіз, бір кезде Құралай бұның құшағынан ақырын босап шығып: «Жарайды, жаным, шай дайындайын», - деді, шашын жүре түзеп. Бірдеңені бүлдіріп қойған адамша состиып бөлменің ортасында тұрған бұны көріп, тағы да еркелей сүйкеніп, «отырсайшы» деген.

       Шай үстінде Құралай өзінің бағанағы айтам деген сөзін қозғады. Қарағандыдағы медициналық институтта Құралаймен Оксана атты орыс қызы бірге оқыған екен. Екеуі алты жыл бір бөлмеде жатып, бірге туғандай болып кеткенін айтты. Кейін ол қыз тұрмысқа шығып, Ресейдің Түмен қаласына көшіп кетіпті. Күйеуі сонда милицияның бір үлкен бастығы  көрінеді.

    - Кеше оларға телефон шалып, сен туралы білгенімнің бәрін айттым. Құжатың жөнінде... Игорь көмектесем деп отыр. Оксананың күйеуін айтам...

   -  Мен... кезінде ... иә, ...кеңес уақытында зонадан қашып кеттім ғой, енді менің құжаттарымды қайтадан қалпына келтіру мүмкін емес шығар...

   -  Арғын, қазір уақыт басқа ғой, түсінсеңші. Жақсы танысың болса немесе қалтаңда қаражатың жетіп тұрса, бәрі де мүмкін. Бәрін де іске асыруға болады. Бұл жағдайда біздің байлығымыз болмаса да, жақсы танасымыз бар. Игорь мен Оксана мен үшін қолдан келгеннің барлығын жасайды. Тіпті болмай бара жатса, басқа құжат істетіп көреміз. Қазір ең бастысы, саған дұрыс құжат жасау керек. Сосын сені де, мені де білмейтін бір жерге қоныс аударып кете барар едік, Арғын. Ойлашы өзің, әлі алдымызды қаншама өмір бар. Біз де бір бақытты адамдар секілді, барлығын ұмытып, қол ұстасып, уайым-қайғысыз жүрейікші. Сөйтейікші, Арғын!...

Бұл үнсіз келіскен.

           Төсегіне келіп қисайғасын, Құралайдың айтқандарын қайтадан ой елегінен өткізіп, көз іле алмай ұзақ жатқан еді. Шындығында бұның қазір Құралайдан басқа тірек етер кімі бар? Қысылғанда сүйенері де, қорғаушы періштесі де сол. Тірлік деп аталатын тұрлаусыз дүниенің құны бұл үшін бес тиын болып, адасқан жолаушыдай бағыт-бағдарын жоғалтып, жапан кешіп жүргенде, Құралайына қайтадан кез болды. Шындығын айтқанда, кез болған жоқ, жоғарыдағы бір көзге көрінбейтін жебеуші күш қайтадан кез қылғандай. Бұны талай жыл тепкіге салып, тасша домалатқан тағдыр деп аталатын мықты «қой, осыны енді қинағаным жететін шығар» деп, өзімен-өзін қалдырған секілді. Құралайға кез болғалы, айсыз қараңғыда алыстан бір жанып, бір өшкен әлсіз сәуле секілді үміттің әлсіз шырағы жанғандай. Тек енді соны өшіріп алмаса екен... 

Қазір ғана бар ой-санасымен түйсініп отыр. Байқаса, сонау бір жылы күздің салқындау түнінде Айбатта қоштасқан уақыттан бері, бұл Құралай үшін қасіреттен басқа ештеңе сыйламаған екен. Талай жыл хат-хабарсыз жоғалып кетті. Осының себебінен Құралай өзі сүймеген адамның етегінен ұстауға мәжбүр болыпты. Енді ғана түсініп отыр, бұл Құралайдың бүкіл алдағы өміріне деп құрған жоба-жоспары тас-талқан еткен екен. Соған тек бұл ғана кінәлі! Тек бұл ғана! Құралайдың анасы да емес, басқа да емес, тек бұл ған кінәлі екен барлығына. Неткен ақымақ едім деп, жан дүниесі езіле ойлады осыны бұл. Неткен ақымақ едім! Шіркін-ай, осыдан кейін барлығы Құралай айтқандай іске асып кетсе, бұл қалған ғұмырын Құралайға ғана арнар еді. Тек алақанына салып өтер еді. Бірақ оның барлығы қалай болары тек жазмыштың ғана еркінде...

 

СОЛ БІР КҮНДЕР...

            Құралайдың анасының хатынан соң, бұның әскердегі тірлігі тағы да бұрынғыша сүреңсіз күйге түскен еді. Бұрынғыдай бос уақытта роталастармен алысып-жұлысып, әзіл-қалжың айту жайына қалып, қолы босай қалса елден бөлек кетіп, дел-сал болып отыра беретінді шығарды. Басқалар үйлеріне қайтатын күнді есептеп, киім-кешектерін даярлап әбігерге түсіп жүрсе, бұл жаттығудан бос уақытында спорт алаңындағы бос орындықтарға барып, ұзақ-ұзақ ойға шомып отыратын. Не болмаса, казарманың іргесіндегі тоғайды кезіп кетеді. Бұның жан дүниесіне, осынау күнделікті тірлігіне бірдеңе жетіспейтін секілді еді. Соны іздеп аласұратын. Ол әрине – Құралай. Құралайдан келетін хат-хабар. Бірақ Құралаймен қайтадан байланыс орнатып, елге қайтып, табысып, көңіл жарастырғанымен, оны анасы құптамайтыны анық. Ол кісі ұнатпағасын, бұны басқа да туыс-туғандарының бәрі жақтырмасы белгілі. Сонда бұл көзге шыққан сүйелдей болып, олардың арасында қалай жүреді? Бұның сөзін сөйлейтін Ардақтан басқа кімі бар. Оңшада жүріп, осындай сан алуан ойларға берілетін еді.

Әлде келісім-шартпен осы жақта әскери қызметте қала бере ме? Құралай бұны шын сүйсе, оқуы аяқталғасын өзі іздеп келер. Сосын әрі қарайғы тірлігімізді көре жатармыз деп ойлайтын. Осылай әрі-сәрі болып жүргенде, барлығы аяқ астынан шешіле қалып еді. Шешіліп емес-ау, өзінің ойындағы шикілі-пісілі жоба-жоспары тас-талқан болып, бұның тағдыр жолы басқа бір арнаға бұрылып кете барған...

       Бұлар өздерінше «дембель» (демобилизация деген сөздің қысқарған түрі) деп атайтын, әскерден босайтын күнге шамалы уақыт қалғанда, бөлімдеріне сау етіп бір топ адам келген. Олардың әскери емес, азаматтық киіммен жүргенін көргенде, солдаттар таң қалысқан. Себебі, бұлардың бөліміне екі жыл ішінде азаматтық киім киген бір адам бас сұққан емес. Бұлар кімдер болды екен деп, бүкіл рота аңтарылып жаңағыларға қарап тұр. Сөйтсе бұл адамдар Сібір жақтағы мұнай мен газ өндіретін бір қалашықтан келген өкілдер екен. Мақсаттары – сол жақтағы жұмысқа әскерден босаған жастарды тартпақ. Бұларды сол уақытта «вербовщиктер» деп атайтын. Яғни, жұмыс күшін жасақтаушылар, жұмысқа тартушылар, үгіттеушілер деген түсінік береді. Солдаттардың алдына шығып сөйлеген осы «вербовщиктердің» бірі, көзілдірікті адам ол жақта айлық жалақының мың рубльден кем болмайтынын, барған адамға көтерме сыйақы төленетінін, жатар орынмен қамтамасыз етілетінін, әйтеуір кісіні қызықтыратын не түрлі жағдайларды жеткізді. «Қазір үйлеріңе барып, әке-шешелеріңнің мойнына мініп отырғанда не істейсіңдер, одан да бізге келіңдер. Төрт-бес жылда үйлеріңе бір-бір машина мініп қайтасыңдар», – деген.

Бұл осыдан соң тағы да не істесем екен деп, әрі-сәрі ойға кетіп еді сосын. Шындығында да елге қайтқанда не істейді? Кімі тосып отыр ол жақта? Ардақтың өз отбасы бар. Әзер болса, оның үйінде бірер ай тұрармын. Сосын бәрібір өз жөнімді табуым керек қой.

Бірақ Құралайды не істейді? Оның ата-анасы бұлардың жақын болғандарына жан-тәндерімен қарсы. Шамалары келсе, бұларды қоспауға тырысады. Сонда не үшін барады елге? Не де болса, осы жақта қала тұрғаны дұрыс па екен?.. Құралай мүмкін өзі іздеп келер немесе қаражат жинап, аяғына тұрғасын, бұл өзі іздеп барар...

Ақыры ұшы-қиыры жоқ осы бір ойдың аяғы Сібірге жұмысқа барам деген тәуекелге келіп тірелді. Мені кім зорлап жатыр, ұнамаса, қайтып кетермін деп шешкен. Сөйтіп Сібір аймағында орналасқан Н қаласындағы мұнай өндірісіне бармақ болып бұл да біраз жігітермен бірге келісімге қол қойған еді.

       Осылай абыр-сабырмен жүргенде, екі жыл бірге болған роталас жауынгерлермен қоштасатын күн де туды. Жаңа ғана байқады, екі жылдың  ішінде бұлар бір үйдің баласындай болып, әбден жақындасып кеткен екен. Енді әрқайсымыз елімізге жеткен соң, бір-бірімізсіз қалай өмір сүреміз дегендей, қайта-қайта құшақтасып қоштасып, мекен-жайларын жазысып алып жатыр. Сол кездегі тәртіп бойынша, бұлардың қайтар жолақысын әскери бөлім өзі төлеген. Өткендегі «вербовщиктермен» келісім бойынша, бұл әуелі ұшақпен Түмен қаласына жетіп, одан әрі тағы бір станцияға дейін екі тәулік поезбен жүрмек. Сол жерден арнайы адамдар тосып алып, әрі қарай алып кетуі керек.

       Түменге дейін ұшақпен жеткен бұлар дереу темір жол вокзалына барып, ығы-жығы халықтың арасынан билетке кезекке тұрған. Қырсыққанда, алдында тұрғандар алып үлгергенімен, бұған келгенде сол күнгі жүретін пойызға билет таусылып қалмасы бар ма. Амалсыздан билетті келесі күнге алып, бірге келген жолдастарымен қош айтысып, вокзалда қала берген еді. Жолдастарын шығарып салып, дағырадай вокзал ішінде әрі-бері жүріп жалыға бастағасын, асханаға барып, аздап жүрек жалғап алды. Сосын кешкілікке жатар орын тауып алайын деген оймен, ғимараттың екінші қабатындағы демалыс бөлмесіне барып еді, бұнысы бос әурешілік екен. Орынның жоқтығынан, кейбір адамдар киімшең, дәліздің еденінде жатыр. Осыны көргесін, таң атқанша отырып-ақ көз ілермін деп, бағанағы орнына қайтадан оралды. Осылай дүңгіршектен алған газет-журналдарын қарап отырып, ара-тұра қалғып алып, қыстың ұзақ таңын атырып еді. Әйтеуір, ертеңінде сәске түске қарай келген пойызға отырғасын ғана аяқ-қолын созып, бір рахаттанған болатын.

          Плацкарт деп аталатын вагонның астыңғы сөресінде бұған қарсы бір орыстың келіншегі келіп жайғасты. Сырттай көз тастап еді, жасы отыздың шамасында. Түр-келбеті нағыз кісі бұрылып қарарлықтай, нағыз кемеліне келіп толысқан әйел екен. Қимыл-қозғалысы да сондай әсем. «Кекілін әнтек қайырғаны Құралайға ұқсайды екен», – деп ойлады бұл іштей. Әрі-бері тіл қатысқасын, келіншек сөмкесіндегі азын-аулақ тағамын дастарханға жайып, орыс баласына тән ашықтықпен бұны еш жатырқамастан дәм татуға шақырған. «Есімім – Надежда, Надя деп атай беруіңе болады», – деді.  Бұл да Арғын деп өз атын атаған.

«Аргун, Аргун – деп, біраз ойланып қалды келіншек. «Біздің Сібір өлкесінде осындай жер атауы да болуы керек, кезінде географиядан өткен секілдіміз», – деген Надя. Осылай екеуі бірін-бірі талайдан білетін адамдарша емен-жарқын әңгімелесіп отырып шай ішкен. Бұның жай-жапсарын сұрап білген Надя өзі туралы да біраз әңгімелеп тастады. Күйеуімнен ажырасып кеткем, кішкентай ер балам бар деді. Темір жолдың бойындағы бір үлкен станциялық кентте шешесімен бірге тұрады екен, сауда базасында есепші болып қызмет істейтінін де айтты.

Екеуі осылай қысыр әңгімемен отырып, кештің қалай батқанын да байқамай қалыпты. «Ой, біраз уақыт болып қалыпты ғой», – деген Надяның сөзінен соң бұл да төсек-орнын түзеп, рахаттана керіліп, вагонның бір қалыпты дөңгелек дүрсіліне құлақ тігіп жатып, қалай ұйықтап кеткенін де байқамай қалған. Бірақ ертеңгі күні екеуін де бір қатерге ұрындыра жаздаған оқиғаға тап боларынан бұлар хабарсыз еді...

         Таңертең бұл біреулердің шулай сөйлескен дауысынан оянып кетті. Вагонның ана жақ басынан естілетін секілді. Кеше бұлай шуылдасқан жолаушылар болмаған сияқты еді, негізі түн ішінде мінген біреулер ғой деп топшылады. Төсегін жөндеп, бетін шайғасын, Надя мен екеуіне шай әкелмек болып, жолсеріктің бөлмесіне қарай барған. Шуылдасқан топ сол жақтағы бір купеде отыр екен. Шағын үстелдің үсті толған арақ пен сыраның шөлмектері. Отарғандардың бәрі шешініп тастаған, ішкөйлекшең. Әлде түрмеден босап, үйлеріне қайтып бара жатқандар ма, болмаса, мұнай бұрғыларында вахтамен жұмыс істейтіндер ме, әйтеуір бұзық адамдар екені байқалып тұр. Бірер мәрте ескерту жасаған жолсерік әйелдің сөзін құлақтарына да қыстырған жоқ. Қайта-қайта тамбурға шығып темекі шегіп, шуласа сөйлескен бұлар вагондағы елдің әбден мазасын алып болған.

Күн түске таяп қалған уақыт болатын. Надя аяқ жағын көрпемен орап алып, кітап оқып, бұл терезеден сыртқа қарап, айнала қоршаған тайганы тамашалап келе жатқан еді. Кенет «Ох, какие люди едут с нами?!», – деген дөрекілеу дауыстан екеуі де селк ете қалды. Жаңағы басбұзарлардың бірі екен. Сидиған етсіз арық қолының білегі мен кеудесіне әлеміштеген сан түрлі суреттер салып тастаған ол темекіден сарғайып кеткен шірік тістерін көрсете ыржия күліп, Надяның сөресінің шетіне келіп жайғасты. Келіншек дереу аяқтарын жинап алып, бұрышқа қарай жылжи шегінген.

Бұған немқұрайлы көз тастаған әлгі бұзық: «Ты, басмачёнок, иди, покури, а мы  с барышней словечками перекинемся», – деді. Әлгінің «басмачёнок» деп кемсіткен сөзінен бұның әп-сәтте қаны басына шапқанымен, әзірше әліптің артын бағайын деп, өзін-өзі әрең тежеп отыр. Надяға көз қиығын салып еді, қол-аяғын бауырына жиып, алдыңғы жағын көрпемен орап алыпты. Бұған шарасыз көз тастап қояды.

   -  Иә, бикеш, сонымен қай жаққа жол тарттыңыз? – деген шіріктіс бұзақы Надяның тізесінен сипамақ болып еді, келіншек қолын қағып жіберді.

    -  Қара бұны, – деді, өзінен-өзі мәз болған шіріктіс, – үйретілмеген асау ат секілді. Ештеңе етпейді, біз сен секілді талай асауларды үйерткенбіз...

Кенет өзіне қабағының астынан кірпік қақпай қарап отырған бұған көзі түсті де:

    - Ты чё сидишь, чурбан, непонятно сказано, а нука бырсь отсюда! – деп көзін алартып еді, бұл міз бақпады. Айтқанын істете алмаған шіріктіс орнынан ұшып тұра келіп, лақтырып тастайтын кісіше жақындай беріп еді, бұл тура шықшыттан аямай ұрды. Дәл бұндайды күтпесе керек, ауыр соққыдан қалпақтай ұшқан шіріктістің шүйдесі келесі купедегі сөренің қырына сарт етіп соғылып, есінен танып, серейіп түсті. Сол жерде отырған жолаушы әйелдердің бірі аяғының астына сұлай құлаған әлгіден зәресі ұшып: «Милиция, өлтіріп жатыр, милиция!», – деп вагонды басына көтере шыңғырып, бар елді дүрліктірді де жіберді. Вагон іші әп-сәтте азан-қазан болды да кетті. Өздері ұрынуға қара таппай отырған басбұзарлар аяқ астынан серіктерінің соққыға жығылғанын білген соң, лап беріп бері қарай ұмтылған. Шіріктісті ұрып жыққан азиат пішіндес, солдат киіміндегі жас жігіт екенін көргенде, олар тіпті құтырып кетті.

    - Қане, былай шегініңдер, мен өзім көрейін оны! – деп еңгезердей сақалды біреуі жақындай берген. Егер бұрын қимылдамаса, бұны таптап кетер түрі бар. Бұл тағы да шалт қимылдап, сақалдыны өндіршектің астын ала ұрып  еді, алпамсадай болған неме қырылдай құлады. Бұны көрген аналар алғашында сасып қалғанымен, қайтадан тап берген. Біреуі жарқ еткізіп пышақ суырғанын да байқап қалды. Енді сақтанбаса болмайды деп ойлап үлгерген. Бір жақсы жері, вагонның дәлізі тар болғандықтан, аналардың барлығы бірдей қол жұмсай алмай, кептеліп тұр. Кенет іштеріндегі жастау біреуі болса керек, көрші купенің үстіңгі сөресі арқылы секіріп, бұның сол жағынан шықты. Жоғарыдан секіріп түсіп, бұған тап берген әлгіні бұл кеңсірік тұстан бір салып үлгерген. Осы кезде оң жақта тұрған пышағы бар біреуі бір сілтеп қалғандай болды. Бұл әйтеуір басын тартып үлгерген. Дегенмен, оң жақ беті дыз ете қалғанын сезді, пышақтың ұшы сызып кетсе керек. Бір сипап еді, алақанынын қан жұғыпты. Осыны байқаған аналар тіпті құтырып кетті. «Соқ! Аяма! Чурка, мен сені алмай қоймаймын!» – шулай ұмтылысқан. Жаңағы пышақ ұстаған бұның қарсы алдына қарай шыға беріп еді, біреудің лақтырған шыны ыдысы оның дәл қасқа маңдайынан тиіп, күлпарша болып қирады. Маңдайын ұстаған ол өкіре құлаған. Бұл кім болды деп, жандәрмен артына бұрылып еді, бір қолына стақан ұстап тұрған Надяны көрді. Екеуі шай ішкен бос стақанның бірімен бұзақыны ұрып жыққан келіншек екен.

Осы кезде әйтеуір милиция да жетіп үлгерген еді. Бір жақсы жері, бұндай оқиға оларға үйреншікті іс секілді. Уақытты көп созбай, бұзақылардың жақын тұрған екі-үшеуін резеңке сойылмен бастан ұрып құлатып еді, басқалары дереу сабасына түсе қалды. Ұзамай пойыз алдағы станцияда аялдап, басбұзарлардың көбін сол жерде түсіріп алып қалды. Жергілікті милиция Надя мен екеуінен, басқа да жолаушылардан түсініктеме алып, осы станцияда біраз аялдап қалған.

Әйтеуір барлығы сәтімен аяқталып, пойыз бір ырғалып ауыр жылжығанда ғана «ух» деп демалған Надя мен екеуі бір-біріне көз салды. Бұның бетіндегі пышақтың ұшы тиген жараны көрген келншек дереу жолсеріктен шамалы дәрі-дәрмек сұрап алып, жарақатты өзінше тазалап, желімжолақпен жапсырып берген.

   -  Жүректі екенсің, – деді сосын Надя.  - Бірақ бұл секілді оңбағандармен байланысу өте қауіпті. Сібір деген Кеңес одағындағы үлкен бір түрме секілді аймақ. Кімдер жоқ дейсің бұл жақта. Кейде қарап отырып, дүние жүзіндегі баскесерлер мен бұзылғандардың бәрін осы араға жинап әкелген бе деп ойлайсың. Сонау патша заманында каторгаға айдалғандар, одан соңғы Сталиннің уақытында айдалып келгендер, одан кейін соталғандар...  Осылардың көбі Сібір өңірінде біржола қалып қойған. Солардан қаншама ұрпақ тараған. Осындай ортада қалыптасқан адамдар айналаға тек қылмыскердің көзімен ғана қарайды. Қорықсаң, қолыңдағыңды тартып жейді. Нағыз адам бейнесіндегі хайуандар...

Бұл үн-түнсіз тыңдап отыр. Егер осы жақта қалып қояр болсам, жаңағыдай қаныпезерлердің әлі талайын кездестірермін деп ойлап қояды іштей.

     - Кешке қарай менің станцияма жетеміз, – деді Надя бұның ойын бөліп. - Сенің де менімен бірге түсіп қалғаның дұрыс сол жерде.

    - Неге? – деді бұл түкке түсінбей.

   -  Байқадың ба, милиция жаңағыларды түгелдей алып кеткен жоқ, бір-екеуі вагонда әлі келе жатыр. Бұлар сенен қайтсе де кек алуға тырысады. Себебі, ол ортаның заңы солай. Оны мен жақсы білем. Кезінде атам ішкі Ресейден осы жаққа айдалып келген. Әкем де түрменің дәмін татқан адам. Бұлардың тәртібі маған жақсы таныс. Сондықтан, бұнда қалар болсаң, жолсерік таңертең сенің суып кеткен мәйтіңді ғана тауып алуы мүмкін. Ал, бірге келе жатқан жолаушылар сені өлтіріп жатқанын көрсе де көрмеген болады.

Бұл сенер-сенбесін білмеді.

   -  Мүмкін емес...

     - Бәрі де мүмкін. Менікі ескерту, өзің білесің. Менің үйімде бірер күн болғаның дұрыс, сосын басқа бір пойызға отырып жетесің.

    - Қалайша, ...мені ана жақта тосады ғой...

    - Тоса берсін. Сен секілділердің бұл жаққа күніне жүзі келіп, жүзі кетеді. Ол үшін абыржыма. Билетіңді алып, қалтаңа ақша салып берем. Бір-екі күн кешіксең, ештеңе етпейді. Оның есесіне, өмірің қауіпсіз болады.

Бұл әрі-бері ойланып, амалсыздан келіскен.

        ...Надяның тұрағы бұлар түскен станциямен жалғас жатқан кенттің шетіне қарай орналасқан абажадай ағаш үй екен. Екеуіне есік ашқан келіншектің шешесі бұны көріп, аң-таң болып, қызының бетіне қарады.

   -  Мама, бұл кісі қонақ, бүгін осында болады, – деген Надя шешесінің сөзін күтпестен жоғары өрле дегендей бұның арқасынан сипай итеріп, ишара жасады. Бұл сәл қипақтап, жоғары қарай озған. Шамасы бес-алтылардағы ер  бала жүгіріп шығып, келіншектің мойнына асылып жатыр.

Ана бөлмеге кіріп кетіп, анасымен әлденені сөйлескен Надя оған жолда болған оқиғаны айтып берсе керек, бағанағыдай емес, кемпірдің қабағы кәдімгідей жылып, бұның асты-үстіне түсіп жатыр.

    - Балам, қане, қысылма, шешініп, жеңілденіп отыр. Керек болса, үй ішіне киетін жеңіл киім де берем. Қазір моншаға от сала қояйын, – деп бәйек болуда.

Дастарханға отырмас бұрын, моншаға кіріп шық деп, Надя бұған жеңіл жейде мен спорттық шалбар ұсынды.

    - Жиіркеніп жүрме, бәрі таза, жуылған, менің бұрынғы күйеуімдікі, – деп қойды қулана жымиып.

Үймен жапсарлас, ағаштан қиып салынған моншаның іші тап-тұйнақтай екен. Самырсынның мұрынға жағымды иісі аңқиды. Бұл буға кіріп шабынып, рахаттанан отырып асықпай жуынды. Монша адамның көңіл күйіне де әсер етеді дегенді ертеректе бір жерден оқығаны бар еді. Шынымен солай ма екен, бұның көптен бері жан-дүниесін жайлаған құрыс-тырысы жазылып, өткен-кеткеннің барлығын ұмытқандай бір рахат күй кешуде. Тіпті арасында мұрын астынан ыңылдап ән салып отырғанын өзі жаңа байқады. Көңіл күйінің көптен бері бір жайланғаны осы шығар. Бүгінгі бастан кешкен оқиғаларды көз алдынан өткізді. Танымайтын-білмейтін жердің дәмін татып, моншасына түсем деп кім ойлаған деді өзіне-өзі іштей. Ертеде әжесі: «Бәрі бір Алланың қалауымен жасалады!», – деп отыратын еді. Ендеше менің бүгінгі ырызығымды осы жерден жазған шығар деп ойлады. Бірақ ертеңнен қалмай қайтсе де жүріп кету керек деп шешкен.

Надяның берген жеңіл жейде-шалбарын киіп алған бұл өзінің әскери киімдерін бүктеп қолына ұстап моншадан шыға беріп еді, келіншек те бұны күтіп тұрғандай, қарсы жолықты.

   -  Киімдеріңді бері әкел, біржола жуып тастайын.

Бұл ыңғайсызданып, қажеті жоқ, өзім де жуып алам ғой дегендей қарсылық танытып еді, Надя еркіне қоймады.

   -  Сен қонақсың, сондықтан көнуің керек, – деді қулана жымиып. - Үйге бара бер, үстелдің үстіне суық квас қойдым, ішіп ал да, теледидар қарай тұр, мен кешікпей келем.

       Теледидардың алдындағы жатаған креслоға отырып еді, моншаның буы соғып тастаған ба, шаршағанын жаңа сезгендей. Надяның кішкентай ұлы бұған таңырқай қарап, сөйлесудің ретін таба алмай, айнала төңіректеп жүр. Ақыры бұған ұза-а-ақ қарап тұрып, бағанадан бері өзін толғандырып жүрген сұрағын қойды:

    - Сен, сен... нағыз солдатсың ба?

   - Иә, нағыз солдаттың өзімін.

   - Онда  сенің пистолетің қайда?

   - Пистолет пе, ...иә, пистолет... Мен оны әскери бөлімде қалдырып кеттім.

   - А-а-а... неге?

   - Жай жүргенде оны ұстауға болмайды.

   - Егер саған дұшпандар тап берсе, немен қорғанасың? – деді бұның жауабына көңілі толмаған сәби.

   - Онда, ...онда жүгіріп барып, алып келем пистолетімді.

Бұған шүбәлі жүзбен қарап тұрған балақан өзінің күдігін жасырмады:

    - Меніңше сен нағыз солдат емессің. Автоматың да жоқ...

 Кенет бұның есіне қажеті болар деп шамаданына сала салаған басы артық әскери белбеу түсті.

    - Атың кім сенің? Саған бір сыйлық жасасам қалай қарайсың? – деген.

Сыйлық дегенді естігесін, кетік тісін көрсете күлген ол «Артем» деп атын атады.

Бұл шамаданын ашып, әскери белбеуді алып, қайысын қысқартып, баланың беліне тағып берді де:

    - Міне, енді сен де нағыз солдат болдың, – деген.

Шіркін, сәбидің риясыз қуанышына не жетеді! Есі кеткен ол үйді басына көтере дауыстап: «Бабушка, смотри, что мне солдат подарил!», – деп, бөлмеден-бөлмеге шаба жөнелді. Қолын алжапқышына жүре сүртіп, ана жақтан кірген Надяның шешесі балаға жеңіл зекіріп:

    - Артем, қой енді, қонақтың мазасын алмай, ұят болады! – деп жатыр.

Бұның жанындағы креслоға жайғасқан кемпір әуелі жан-жағына қарап алып, сосын сыбырлай сөйледі:

    - Сен оған ренжіме, әкесіз өсіп келеді, жетімек. Сосын бетінен қақпаймыз. Иә, тым ерке... Дегенмен, қожайынсыз отбасы бола ма, әке керек бұған. Иә... Надяжанға дұрыс серік болатын адам керек. Ішпейтін, шаруаға қарайтын дені дұрыс бір адам керек... Ертең мен де кетем ана дүниеге. Мынау дағырадай үй, дүние-мүлік, анау гараждағы шалдан қалған машина, бәрі осылардікі емес пе... Менің Надямның қандай адам екенін байқаған шығарсың? Бір еркектің басын қор қылмайтын әйел. Бірақ не керек, бақыты жанбай қойды...

Аңдаусызда бөлмеге кірген Надяны екеуі де байқамай қалыпты.

    - Мама, не, тағы да мені мақтауымды жеткізіп, күйеуге бермекші болып жатырсың ба? – деді күле сөйліп. - Сен оған назар аударма, Арғын, мамам жөні түзу еркек көрсе, мені мақтай бастайды. Айтпақшы, екеуіңді таныстыруды ұмытып кетіппін ғой, мына жігіттің есімі – Арғын, иә... ұлты – қазақ. Екеуміз жолда қалай танысқанымызды айттым ғой саған, мама. Ал, мына кісі менің анам, аты-жөні – Маргарита Васильевна, иә... Рита тәтей деуіңе де болады. Қазір зейнеткер, негізгі жұмысы – жақсы жігіт көрсе, маған жарнама жасау. Әзілім ғой, жүріңдер, дастарханға барайық, – деп шақырған.

       Буы бұрқыраған түшпара мен сақиналай туралған шұжықты көріп, бұл қарнының ашқанын жаңа сезді. «Ұялмай алып же, балам, қане өзім салып берейін саған», – деп, кемпір де асты-үстіне түсіп жатыр. Түсі шарапқа келетін, шыны графиндегі қызғылт түсті сұйықты Надя оймақтай үш рүмкеге бөліп құйды. Бұл не нәрсе дегендей, келіншектің бетіне қараған.

    - Мамамның настойкасы ғой, тәбетіңді ашады, кел алып қояйық, – деген қызын кемпір де қоштап жатыр.

    - Алып отыр, балам, бұл майқарағайдың бүршігі қосылған настойка, емдік қасиеті бар...

Арақ-шарап деген бұның бұрындары татып алмаған нәрсесі. Не істесе екен? Бас тартса, жік-жапар болып отырған мына кісілердің көңілдеріне келетін сияқты. Қой, не де болса көрейін деп, рүмкені қолына алған.

Бұның әрі-сәрі болып отырғанын көрген Надя рүмкені ерніне апарып:

    - Қорықпа, қане, мен бірінші болып ішем, егер тірі қалсам, сен аласың, – деген әзілдеп.

Келіншектің сөзінен кейін, түсі қызғылт болғанға бұл жеңіл-желпі шарап шығар деп ұрттап жіберіп еді, тура өңешін тіліп түскендей болды. Әп-сәтте тынысы тарылып, екі көзіне жас келген. Бұның күреңіткен жүзіне көз салған Надя шынымен сасып қалып: «Ой!» – деген, –Ескертуім керек еді ғой, бұл спирттен жасалаған ішімдік. Ештеңе етпейді, қане, мына компоттан ұрттап жіберші».

Салқын компоттан бірер жұтқасын ғана барып, бұл өзіне-өзі келген. Дегенмен, біраз отырғасын байқады, ішкі құрылысын керемет бір жылу жайлап, бұрын бастан кешпеген рахат сезімге шомған. Мынау отырған Надя келіншек пен оның шешесі көптен бері көріспеген бір туыстары секілді. Қандай жақсы адамдар деп ойлады. Есінен бір сәтке шықпайтын Құралай да, ол жақтағы ел-жұрт та бір сәтке ұмытылып кеткендей.

    - Біздің тайгадағы ел шай деген нәрсені көп ішпейміз,– деді бұның ойын бөліп жіберген Рита тәтей. - Жыл бойы пайдаланатынымыз – компот, квас, морс секілді өзіміз дайындайтын сусындар. Естуімше, сендерде, Қазақстанда шайсыз тамақ ішілмейді дейді. Мына шайды бүгін сен үшін қайнаттым, – деп буы бұрқыраған бір бокалды бұның алдына қойды. Жік-жапар болған кемпірге бұл да рахметін айтып жатыр.

       Графиндегі ішімдікті орталаған бұлар, әңгімемен отырып, уақыттың біраз болғанын да байқамай қалыпты. «Қой, балам, жолдан шаршаған шығарсың, төсек дайындайын», – деп кемпір орнынан тұрған. Бұл таза ауа жұтпақшы болып далаға шыққан. Үйдің іргесіне дейін келіп, төніп тұрған қалың орман қараңғыда қарауытып, біртүрлі қорқынышты көрінеді екен. Үп еткен жел білінбейді. Сыңсыған тайганың панасында тұрғасын ба, бұл жақта Арқа даласындағыдай тынымсыз соғып тұратын жел жоқ. Жел болмағасын, 30-40 градусқа жететін аяздың өзі онша біліне бермейді екен. Тек, электр шамдарының тұп-тура аспанға қарай найзаша созылған шұғылалары күннің аязды екенін байқатқандай.

Үйге кірсе, Надя жайма диванның үстіне көлдей қылып төсек салып қойыпты. «Ал, енді дұрыстап демал», – деді бұған сыбырлай сөйлеп. Бөлмеден шыға беріп, қайта бұрылып: «Егер түнде келіп оятсам, шошып жүрме!», – деген бұған жымия қарап. Жөппелдемеде келіншектің не айтып тұрғанын түсінбей қалған бұл сәл аңырып қалып, енді жауап берем дегенше, ол бөлмеден шығып кеткен.

Келіншектің әлгі сөзін неге жорырын білмей, небір ойға беріліп жатып, көзінің ілініп кеткенін де байқамай қалыпты. Біреу жайлап қана иығынан қозғағанда, селк етіп оянып еді. Алакөлеңке бөлмеде аппақ ішкөйлекпен тұрған кім екен деп шошып қалған бұл Надяны танып: «Сен бе?», – дей беріп еді, келіншек жұп-жұмсақ алақанымен бұның ернінен баса қойды.

    - Тс-с-с, ақырын мамам оянып кетуі мүмкін. Бұл мен ғой, Арғын... қасыңнан орын табыла ма  Тек... тек айыпқа бұйырмашы... жарай ма!...

Бұл көрпесін серпи ашып, іргеге қарай шегіне жылжығанын біледі. Ішкөйлегін сыпырып тастаған Надяның сұлу мүсіні айдың сәулесімен бұған тура бір хордың қызы секілді болып көрінген. Төсекке жамбастай келіп қисайған келіншекті бұл да бүркітше бүріп алып, бауырына тарта берді. Одан арғысы түс тәрізді бірдеңе... Екеуі бүкіл дүниені ұмытып, мыңдаған жылдардан кейін сағынып көріскен адамдарша, естері кете сүйіскендерін біледі. Тамағы мен кеудесінен бұған бұрын белгісіздеу бір ғажап иіс аңқыған келіншек те бұның дегенінен көне берген еді...

...Түн ортасы ауа екеуі де сәл тыным алып, күбір-күбір әңгімеге көшкен.

    - Қалшы осында біржола, - деген бұның кеудесіне еркелей басын салған келіншек ыстық демімен өртей сыбырлап, - жібергім келмейді, қалшы Құдай үшін! Маған үйленбей-ақ қой, тек осында қалшы, мен саған жұмыс та тауып берем, барлығын жасаймын, тек өтінем, қалшы осында! Көз алдымда жүрші!

Келіншектің шашынан аялай сипаған бұл үндемей құтылған еді.

    - Жарайды, – деді Надя, - демал сен, түннің ортасы болып қалыпты, ертең асықпай тұрарсың. Мен жұмысқа барып келем. Тос мені...

Бұның танауынан бір басып, ернінен құшырлана сүйген келіншек  дыбыссыз басып өз бөлмесіне беттеді.

       Түннің біраз уақыты болса да, келіншек кеткеннен соң бұл ұйықтай алмай біраз жатқан. Жан дүниесін жаулап алған екіұдай сезім қиялын шартарапқа сүйреді. Бүгінгі түннен соң өзін сонау қиырда қалған Құралайдың алдында біртүрлі кінәлі сезінсе, екінші жағынан өзіне-өзі көңілі толып, бұрын соңды бастан кешпеген бір керемет күйде жатыр. Тіпті өзінің шын мәніндегі еркек екенініне алғаш рет бүгін көзі жеткендей. Оның үстіне, соңғы бірер күндегі бастан өткен оқиғалар бұны кәдімгідей есейтіп, өмір деп аталатын болжаусыз сапардың бұрындары бұл қадам басып көрмеген бұрылыс-бұлталаңы бар екенін ескерткендей. «Бәрі бір Алланың қолында», - дейтін әжесінің сөзі тағы да  есіне оралды. Түменнің вокзалында бұған билет жетпей қалуы, одан соң пойызда Надяны кездестіруі, басбұзарлармен кездейсоқ болған жанжал, бәрі-бәрі алдын ала белгісіз біреудің жоспарлап қойған шаруасы секілді. Ойлап отырса, осының барлығы да өзінің еркінен тыс жасалып, бұл тек соны орындаушы ғана сияқты. Енді алдағы тірлігім не болар екен, биіктегі көзге көрінбейтін билеушінің маған деп дайындаған тағы несі бар екен деп, іштей сан түрлі ойға беріліп жатып көзі ілінген.

       Келесі күні Надя айтқандай, сәске түске таман бір-ақ оянды. Бұның оянып, төсектен тұрғанын байқаған Рита тәтей шыр-пыр болып қолжуғышқа су құйып, орамал-сүлгісін дайындап, дастарханын жайып әлек. Бұл әскердегі әдетімен әуелі далаға шығып, денесінің құрыс-тырысын жазып, біраз жаттығу жасап, денесін қармен ысқылады. Өзіме-өзім келдім-ау дегенде, денесінен буы бұрқырап үйге кірген.

Екеуара шай үстінде бұның азғана өмірбаянын бүге-шігесіне дейін сұрап біліп алған Рита тәтей басын шайқап:

    - Тұл жетім екенсің ғой, балам, әпкеңнің өз отбасы бар екен. Енді онда кімді іздеп барасың, осы жақта қалсайшы, бір жақсы жұмыс тауып алып. Құдайға шүкір, бұл жақ тұрмысқа жайлы, табиғаты керемет, адамдары да сондай, – деп қояды.

Иә, адамдары шынымен керемет екен деп ойлады бұл іштей, кешегі пойызда болған оқиға есіне түсіп. Сөйтіп Рита тәтеймен шүңкілдесіп шайын ішіп болғасын, аздап теледидар көріп, газет-журнал қараған. Бірақ көңілі байыз табар емес. Тіпті болмағасын кемпірден сыртта маған лайық қандай жұмыс бар, көмектесейін деп сұраған.

Әуелінде «қайтесің үйдің шаруасын, деміңді ал, сен қонақсың, Надя көрсе ренжіп жүрер» деп шыж-быж болған кемпір, ақыры бұны далаға ертіп алып шықты. Рита тәтейдің жұмыс жоқ дегені жай сөз екен, Надя жұмыстан оралғанша бұл құдықтан су тасып, он шақты шөркені отынға жарып, айнала төңіректің қарын күреп, біраз шаруаның басын қайырып тастаған. Бұның осы тірлігін көрген Надя:

    - Айттым ғой, Арғын, бұл үйге еркектің қолы жетіспей тұр деп, барлық жұмысты тәмәмдамай, ешқайда кетпейсің! – деген әзілдеп.

       ...Сөйтіп, ертең кетем деумен жүріп, бұл осы үйде үш күн түнеді. Бір жағынан Надяны қимаса, екіншіден мені ол жақта, кім күтіп отыр, әйтеуір істейтін жұмыс болса, ешқайда қашып кетпес деп өзін-өзі жұбатқан. Ақыры қоштасатын күн де келді. Надя бұның жолына билет алып қана қоймай, түпкілікті баратын жеріне қалай жететініне дейін анықтап алыпты. Вокзалға өзі апарып, шығарып салды. Үш-төрт күннің ішінде кәдімгідей бауыр басып қалған Рита тәтей мен кішкентай Артем де қимай қоштасқан. Пойыз жүрерде бұның ернінен құшырлана бір сүйген Надя үйінің телефондарын жазып беріп, барысымен хабарлас деп еді.

         Бір тәуліктен аса пойызбен жүріп, Н қаласына түннің ортасында жеткен бұл жеті түнде қайда барам деп, вокзалда отырып көз шырымын алып, ертеңінде қолындағы адрес бойынша жұмысшыларды қабылдайтын кеңсені іздеп шыққан еді. Буфеттен жүрек жалғап алып, вокзалдың сыртына аяқ басуы мұң екен, ызғырық жел тынысын тарылтып, аузымен ауа қармап қалды. Суығы сүйегіңнен өтетін зымыстан жел Арқаның қысын еске салады екен. Ағашы сирек, ашықтау жерге орналасқан қалашықтың  қиқы-жиқы көшелерін сумаңдаған жаяу борасын кезіп жүр. Аялдама іспетті қалқаншаның тұсына барып, біреулерден жөн сұрады. Бұл жерде солдаттың шинелі мен керзі етік киім болып жарытпайтыны әп-сәтте білініп қалды. Екі құлағы тыз ете қалғасын жалма-жан құлақшынын түсіріп, шинелінің жағасын көтіріп алған. Бұны діттеген жеріне жеткізетін кәдімгі автобус па деп ойласа, аялдамаға жол таңдамайтын абажадай «Урал» деген машина келіп тоқтады. Бәрі таласа-тармаса соның будкасына мінген. Автобус орнына бұндай көліктің жүру себебін соңынан білді. Қыс уақытында көшелерді қар басып, жай автобустар жүре алмай қалады екен.

       Бұның іздеген кеңсесі ағаштан қиып салған, аумағы атшаптырым үй болып шықты. Зады, сонау бір замандарда Сібір жерін алғаш игерген көпестердің бірінің тұрғызған ғимараты-ау деп ойлады ішінен. Дәлізіне кіріп еді, қолқаны қабатын адамның тері мен темекінің түтіні араласқан араласқан жағымсыз иістен басы айналды. Бойы сәл жылынғасын, бас киімінің құлағын қайтадан көтеріп, жан-жағына көз салып еді, дәліздегі гуілдесе сөйлесіп, темекісін бұрқыратқан бір топ адам бұған келдің-кеттің деп қараған да жоқ. Көз тастап еді, көбі славян ұлтты адамдар екен. Ана бір тұста қай жерден де табыла кететін төрт-бес кавказдық бір бөлек, өз тілдерінде дабырласып, әлденеге дауласып жатыр. Шеткеректеу тұрған, түр-түсі азиялық бір-екі адамға таяп еді, сөздерін құлағы шалғасын, басқа ұлттан екенін түсінді. Негізі осы Сібір өлкесін жайлайтын халықтар болса керек.

Ұзын дәлізді жағалай жүріп, «Отдел кадров» деген көмескілеу жазуы бар есікті көргесін, маған керегі осы шығар деп ақырын тықылдатып, ар жақтан жауап болмағасын, жайлап бас сұқты. Төрге қарай орналасқан үстелдің басында екі жеңін алып тастаған шолақ тері тон киген жуан әйел темекісін бұрқыратып, бір қағазға үңілулі. Одан бергі үстелде отырған екі әйел де бұған бастарын көтеріп қарайтын түрлері жоқ. Кіріп-шыққандарға әбден еттері үйреніп кеткендері көрініп тұр. Бұл әрі-бері тұрған соң, ақырын жөтеліп дыбыс берген.

Басын көтерген жуан әйел қолындағы темекісін күлсалғышқа мыжғылай басып, бұған жақтырмай қарады:

    - Міне, ұзын рубльдің құйрығын ұстаймын деген тағы біреу келді. Солдат өзі... Отыр енді осылармен басыңды қатырып...

   -  Орысша білесің бе? – деді сосын бұған немкеттілеу қарап.

Бұл бүнсіз басын изеді.

    - Әкел, нең бар?..

Бұл құжаттарын ұсынды. Әрі-бері төңкерістіріп қараған әйел:

    - Так, жауынгер, мәселе былай, сені ең әуелі мұнай бұрғыларының біріне бекіту керек. Сосын барып жылы киім-кешек аласың. Әйтпесе, мына киіміңмен бір жерде қатып қалуың оп-оңай. Қысқасы ертең кел, – деген.

Бұл төбесінен жай түскендей болды. Әнеукүнгі жұмысқа шақырып, бастарыңа ұжымақ орнатамыз дегендері қайда кеткен? Енді не істемек, қайтадан вокзалға барып түней ме? Жуан әйел осымен сөз бітті дегендей, әрі қарай бұнымен жұмысы болмай, алдындағы қағаздарын қопарыстыра берген. Амалсыздан қайтадан дәлізге шықты. Енді не істесем екен? Ертең келермін-ау, бірақ арғы күні кел деуі мүмкін ғой, сөйтіп қанша жүрер екем деген көңілсіз ой санасын шырмай бастады.

Осылай басы қатып тұрғанда, жасанды былғарымен тысталған, ішкі жағына қырау қатып, сауыс-сауыс мұз басқан сыртқы есік шалқасынан ашылып, бойы ортадан сәл жоғары бір адам келіп кірді. Есікті серпе жапқан ол әуелі бас киімін шешіп алып, тізесіне бірер ұрып қарын қағып, мұртына қатқан мұзда сыпырып тастап, даладағы аязды келістіріп тұрып бір боқтап алды. Бұл оның өңіне қарап еді, азиат пішіндес екен. Е, жергілікті халықтың бірі шығар деп қойған. Дәлізде гуілдесіп тұрғандар әлгіні көре сала: «О, Аскер, салам брат, привет!» – десіп, бірі қол берісіп, бірі иықтап қағып, кәдімгідей даурығысып қалды. Жаңағы мұрттының мыналарға сөзі тіпті еркін және боқтық араластырып сөйлейді екен. Дәліздегілермен әрі-бері тілдесіп, бір темекі шеккесін, әлгі мұртты кісі көп бөгілмей, жағалай орналасқан көп есіктің біріне кіріп кетті.

Бұл бұрынғыша санасы санға бөлініп, енді не істесем екен деген оймен әлі тұр. Сосын «қой, не де болса кадрлар бөліміне барып, ертең нешеде келерімді анықтап алайын, егер ертең ештеңе шешілмесе, бұл жақтан біржола кеткенім дұрыс болар» деген оймен, бағанағы есікке қайтадан беттеген еді, кенет біреудің: «Ей, солдат!», – деген дауысына жалт қарады. Көп есіктің біріне кіріп кеткен жаңағы мұртты кісі екен. Бұған таяп келіп, жүзіне аз-маз қарап тұрды да, «Қазақсың ба?» деді қазақшалап. Бұл «ия» деген.

    - Пойдем, поговорим, – деді енді мұртты орысшаға көшіп.

Бұл тағы да көп есіктің біріне кірген мұрттының соңынан ерді. Ар жағы шағындау бос бөлме екен. «Отыр» деді бұған мұртты бос орындықтың бірін нұсқап.

    - Иә, айт әңгімеңді, – деді сосын тағы да орыс тілінде, бұрыннан таныс адамдай бұған күле қарап. - Қай жақтансың, бұнда қалай келдің, байқаймын «вербовщиктердің» азғырумен әскери бөлімнен тура осында тартқан адамсың ғой шамасы?

    - Сіз кім боласыз? – деген бұл бейтаныс адамның әй-шәй жоқ сұрақтың астына алғанын ұнатпай.

    - Сен қорықпа, браток, – деген мұртты бұның әп сәтте ежірейе қалған түріне күле қарап. - Мен де осы жақта жүрген бір ағаң болам. Сенің қазақ баласы екеніңді бірден байқадым, сосын сұрап жатқаным ғой. Есіңде болсын, бұл жер саған Қазақстан емес. Дүниенің төрт бұрышынан жиналған не түрлі адамдар бар. Бұл жақта ешкімнің ешкімге қажеті жоқ. Бір сом ақша үшін сенің өлігіңнің үстіңнен аттап жүре береді. Жалғыз жүріп, құрып кетуің оп-оңай...

Мұрттының мына сөзінен кейін бұл сабырға келіп, өзінің бұған дейінгі тірлігін қысқаша баяндап шықты. 

    - Иә... түсінікті, барлығы да түсінікті-і-і, – деді соза сөйлеген мұртты. - Жарайды, жүр, екеуміз ең әуелі түстік ішіп алайық. Әйтпесе, аш қарынды сөзбен тойдыр аламайсың. Менің әңгімемді сол жерде тыңдарсың, айтпақшы танысып қоялық, менің атым Әскер, иә... толығырақ Әскерхан, – деп орнынан тұрды. Бұл амалсыз ілесе берген.

Есіктің алдында сыртын ақ қырау басып, түтіні мен буы бірге бұрқыраған, таңертең өзін осы жерге жеткізген жол таңдамайтын көлікке ұқсас тағы бір үлкен машина тұр екен, Әскерхан есігін ашып, жүргізушімен шамалы тілдесті де, бұған отыр деп иек қақты.

    - Тарт «Сибирьге», – деген Әскерхан бұлар кабинаға жайғасқасын. Сосын бұған бұрылып: - Осындағы ең дені дұрыс ресторан, сенің келген құрметіңе сонда барамыз, – деді.

«Сибирь» расында да бұл жақтың деңгейімен қарағанда әжептәуір дәмхана екен. Бос үстелдірдің біріне жайғасып, дәмге тапсырыс бергесін, Әскерхан бұған қарап:

    - Не ішесің? – деп сұраған.

Бұл үнсіз басын шайқады.

    - Дұрыс ішпегенің, бұл жақта қалсаң әлі ішіп үйренесің, – деген ол өзіне бір шиша арақ тапсырыс берді.

Бұл іштей бір шиша бір адамға көптеу болмай ма деп деп отыр еді, қателесіпті, дәм үстінде Әскерхан бір шишаны үш-ақ бөліп төңкере салды. Тіпті ішкен адамға ұқсамайды. Қайта бетіне қан жүгіріп, әңгімені сапырып отыр.

Бұның түсінгені, Әскерханның арғы аталары ауқатты адамдар болған екен. Аласапыранды жылдары кеңес өкіметінен бой тасалап, Қазақстанның Қостанай өңірінен Түменнің тайгасына қарай жылжып кетсе керек. Кейін бұл жақтағы ел-жұрт жаңа өкіметті мойындап, ұжымдасып, колхоздар құрыла бастағанда, бұның аталары да амалсыз колхозға кіреді.

    - Мен 1941 жылы соғыс басталған кезде дүниеге келіппін. Сосын ғой, атымды Әскерхан деп қойғаны. Әкем сол соғыстан оралмады. Кейін колхоздың адам төзгісіз ауыр жұмысынан аурулы болған шешем де ұзамай бақиға аттанды. Қысқасын айтқанда, соқа басым жалғыз қалдым.

...Қанда бар нәрсе ме, бала күнімнен басымнан сөз асырмайтын тентек едім, кейін де сол мінез қалмады. Деревнядағы жаға жыртысқан жанжалдың ішінен қашанда мен табылатынмын. Ақыры осы мінез жарға жықты... Би кешінде біреулермен сөзіміз жараспай қалды да, «мәселені анықтап алмаққа» далаға шықтық. Олар бірнешеу екен. Пышақ жұмсауға тура келді. Сөйтіп, он сегіз жасымда бірінші «срогымды» алып, сегіз жыл арқалап кете бардым, – дейді Әскерхан сол бір күндерді еске алып.

Темекінің көкала түтінін аузы-мұрнынан бірдей будақтатқан Әскерхан алдындағы арақ толы стақанға қарап, әлдене есіне түскендей біраз отырып қалды.

    - Е-е-ех, бауырым, солай өмір деген. Жолың бір қисайса болмайды екен. Жазалы мерзімімді өтегесін, деревняға қайта барғанда не істеймін, мені онда кім күтіп отыр, бәрі бір Сібірдің жері ғой деп, осы жақта қала бердім. Бір қатынға үйленіп, ажырастым. Арасында 4-5 жыл арқалап, зонаны тағы да бір таптап келдім. Міне, менің азғана өмірім.

...Кейін тағы да үйлендім. Шындығында, үйлендім деген аты ғой. Бұл жақта үйлену деген былай: көңілге ұнаған әйелмен танысамыз да, сөзіміз жарасса, бірге тұра береміз. Бір жақсысы, Сібірде қатын мәселесінде қиындық жоқ. Бүкіл Кеңес Одағындағы «ұзын рубль» іздегендер осы жаққа ағылады. Кез келген ұлттың өкілі бар. Ішінде әйелдер де жетерлік. Бірақ сүйіп алмаған қатын қатын бола ма? Әйтеуір, оған күйеу, маған әйел керек. Осындай біреумен қазір де тұрып жатырмын. Бірақ заңды некеде жоқпыз. Әйтеуір киім-кешегімді жуып, тамағым әзірлеп қояды. Міне, менің азғана өмірім осындай, бауырым. Дегенмен, есіңде болсын, «Әскер» десе, мені бұл жақта кез келген ит біледі. Әйтеуір, біреуге сөзімді өткізе алатын жағдайым бар.

       Осындай әңгімемен түс ауғанша отырып қалған бұлар далаға шықса, Сібір жақтың ертеректеу бататын шолақ күні кәдімгідей қарауыта бастаған екен. Бағана дәм үстінде Әскерхан бұған еш уайымдама, жұмысыңды да, басқа мәселеңді де өзім шешем деген. Осыдан соң бұл таңертеңнен бергі қобалжыудан арылып, жайбарақат бір күйге түскен еді.

    - Жүр тезірек, – деді Әскерхан бұған қарап, - сен мына киіміңмен үсіп қалуың оп-оңай. Тезірек үйге жетіп алайық, ертеңгі күнімізді жоспарлайық.

Сосын анадай жерде тұрған екі-үш машинаның біріне барып әл сөйлесті де, бұны шақырды. Бір ғажабы өзі айтқандай, ешкім Әскерханның сөзін жерге тастамайды екен. Мейрамханадан дәм ішуге келген бір бастықтың қызмет көлігі болса керек, «УАЗ» деп аталатын жол талғамайтын жеңіл машина, бұларды әп-сәтте қалашықтың шетіне қарай орналасқан екі қабатты ағаш үйдің алдына әкеліп түсіріп кетті. Екінші қабаттағы пәтердің есігін қаққан Әскерхан: «Міне, ағаңның үйі осы», – деп жатыр. Есік ашқан қырықтың шамасындағы ажарлылау әйелдің өңіне бұл көз тастап еді, қай ұлт екенін ажырата алмады. 

    - Катенька, нең бар бізге беретін?  Үйге қонақ келді! – деп дауыстай кірген Әскерхан бұған шешін деп иек қағып, бағана дәмханадан кетерде ала шыққан жартылық шөлмегін  әйеліне ұсынды. Азиат пішіндес мына солдаты кім дегендей, әйел де бұған қарап аң-таң. Жоғарғы бөлмеге кіріп жайғасып отырғасын, Әскерхан ас үй жақта жүрген әйелін шақырып алып, екеуін таныстырған.

    - Мына солат - менің інім, Қазақстаннан. Осында «вербовщиктердің» шақырумен әскери бөлімнен келген тура. Өзің білесің, бұл жақта танысың болмаса, далада қаласың. Конторда кездейсоқ кездесіп, үйге алып келдім, – деген Әскерхан бұған әйелін де таныстыруды да ұмытқан жоқ.

    - Мына сұлудың аты Екатерина болады. Байқамын, ұлты кім деп ойланып отырысың ғой? Өзің айтшы қане, Катя, кім еді сенің ұлтың? Жартылай хохлушка, жартылай сыған, жартылай орыс, жартылай тағы кімсің?

Бұндайға Катяның да еті үйреніп кетсе керек:

    - Да, перестань, Аскер, какая тебе разница, – деп, қайтадан ас үйге беттеді.

       Әрі-беріден соң сібірліктердің негізгі асы бір-бір табақ тұшпараны алдарына алған бұлар түннің біразына дейін дастархан басында отырған. Бағанағы жартылықты Әскерхан мен Катя жеңгесі қылдай бөліп ішіп алды. Бір байқағаны, Катяда орыс әйелдеріне тән тікбақайлық жоқ екен. Іш, же деп, бұған кәдімгідей бәйек болып отыр. Түсінгені, Катя Батыс Украина, Карпат жағының гуцул халқынан екен. Шешем молдаван, бір әжем орыс, енді бір әжем татар еді дейді. Осы жаққа құрылыс жұмысына келіп, қалып қойған секілді.

Әңгіме үстінде Әскерхан бұның алдағы жұмыс жағдайын да қозғаған.

    - Сен далаға бұрғылау мұнарасына барам дегенді қой. Ол оңай жұмыс емес. Егер өзің көнсең, саған қаланың ішінен, жылы жерде істейтін жұмыс тауып берем. Еңбекақысы да жаман емес. Мұнай бұрғылаудан айына мың рубль тапсаң, бұл жерде сегіз жүз рубль табасың. Оның есесіне, жаның тыныш, жылы жерде боласың. Қалай қарайсың бұған? – деген. Бұл үнсіз басын изеген еді.

       Әскерхан ертеңінде дәл өзі айтқандай, бұның бар шаруасын түс ауғанша реттеп берді. Бұның түсінгені, осы қалада бүкіл аймақты нан өнімдерімен қамтамасыз ететін үлкен комбинат бар екен. Енді бұл сол жерге жүкші болып орналасады. Сосын алдағы тірлігіңді тағы өзім реттеймін деген Әскерхан. Сол күні қоймадан жылы киім-кешек алып, жатақханаға орналасты. Бұның төсек-орнын алып беріп, жататын бөлмесін көріп, жатақхана комендантына тапсырған Әскерхан өзім хабарласам, ертең жұмысыңа бар деп, қоштасып кетіп қалған.

Бұл кешқұрым жатақхананың буфетінен жүрек жалғап алып, төсегіне келіп қисайғасын, тағы да ұшы-қиырсыз ойға берілді. Егер осы жерден Әскерхан кездеспесе, не болар едім деп ойлады. Әйтеуір, жоғарыдағы көзге көрінбейтін белгісіз бір қорғаушы күш тұйыққа тірелген шақта үнемі бұған көмекке келетін секілді. Кейінгі кездегі басынан өткен іркес-тіркес оқиғалар үнемі есінде жүретін Құралайды да ұмыттырып жіберген секілді. Не істеп жүр екен деп сағына ойлады бұл тағы да. Жан дүниесін сағыныш пен өкініш араласқан кермектеу бір сезім жайлап алды лезде. Тұра тұр, әуелі орналасып, жайланып алайын, сосын көре жатармын деп түйген іштей сосын.

Таңертең елмен бірге тұрып, бет-аузын шайып келгесін, шағын бөлме тарлық етсе де, әдеттегідей аз-маз жаттығу жасап, денесін шынықтырып, кешегі алған жұмыс киімін киіп, аялдамға беттеген. Бұның баратын жері қалашықтың шетіне қарай орналасқан, қызыл кірпіштен салынған, үш қабатты, абажадай ғимарат екен. Соның жоғарғы қабатындағы кадрлар бөлімін тауып алып, қолындағы бұйрығын көрсетті. Бұның құжаттарын қабылдаған бөлім бастығы, сұлу жүзді аққұбаша әйелдің күтім көрген аппақ беті жел қаққан бұл жақтың тұрғындарының әлпетіне келе бермейтінін байқады. Дәл де болса, осы қаладағы көп бастықтардың бірінің еркетотайысың ғой деп ойлады іштей. Бұның құжатына көз салып шыққан әйел жымия қарап:

    - Жас жігіт, неге мұнай бұрғысына бармағасыз? Көп ақша табам дегендер әдетте солай қарай кетеді, – деп сұраған.

Бұл бірден жауап бере қоймады. «Жарайды, бізге де жас жұмыскерлер қажет, бірінші қабаттағы цехқа барып, мынаны көрсет», – деп, бұның аты-жөні жазылған тілдей қағазды ұсынды.

Шындығында, нағыз қайнаған жұмыс астыңғы қабатта екен. Пештен жаңа шыққан нанның бұрқыраған исінен еріксіз тәбетің ашылғандай болады. «Бокс» деп аталатын атшаптырым үлкен залда наубайханадан шыққан қып-қызыл бөлкелер, дөңгелек тоқаштар, әйтеуір ұннан жасалатын небір түрлі дүниелер қоларбаларға артылып, әкетіліп жатыр. Кейін білді, бұл өнімдер келесі бір жабық бокста тұрған машиналарға тиеліп, жан-жаққа жөнелтіледі екен. Осының бәрін сырттай бақылып, шет жақта қағаз-қалам ұстап, бірдеңені жазып тұрған әйел адамнан бұл жердің басшысы кім деп сұрап еді:

–Ну, я допустим, а что? – деді ол дөрекілеу түрде. Бұл әйелдің кім екенін кейін білді, Варя деген осы жерде нан босататын товаровед қатын екен

Темекісін бұрқыратып, қағазына бірдеңені түртіп тұрған әйелге қолындағы қағазын ұсынған. Оған көзін қиығын ғана салған ол, жаңадан келген жұмыскер екенін айтпай-ақ түсінсе керек, нан тасып жүргендерге қарап, ернін шүртите ысқырып қалып:

    - Ей, Миша, поди-ка сюда, – деп дауыстап еді, «спецовка» деп аталатын жұмыс киімін киген біреу бұларға қарай беттеді. Жақындап келгенде байқады, бойы орадан сәл ғана жоғары, мығым денелі, бұжыр беттеу адам екен.

    - Мә, мынаны қабылдап ал, – деді әйел бұжыр бет таяп келгесін, сосын бұған қарап, - Бастығың осы, айтқанын екі екі етпе! – деп ескертіп, өз шаруасымен бола берді.

Бұжыр бет бұған көз жүгіртіп бір қарады да, соңымнан ер дегендей, басын бір шұлғып, теріс айналған. Бұл оның соңынан ерді. Әудемжердегі бөлке нандар тиелген қоларбаның жанынан барысымен бұжырбет бұған ежірейе қарап:

    - А ну ка, бери тачку и вперед, кому я сказал! – деп, әй-шә жоқ әкіреңдей жөнелді. Бұның да әп-сәтте қаны басына теуіп еді, өзін-өзі амалсыз тоқтатты. «Қой, келмей жатып, жанжалдаспайын, жата-жастана көре жатармын бұның да әуселесін», – деп сабыр сақтаған іштей. Сосын бұжырбеттің көрсеткен қоларбасын итеріп, көрші боксқа беттеген еді.

Сөйтіп, кешқұрым бұның жүкшілік жұмысының алғашқы күні де аяқталды. Әскерхан айтқандай, бұл жерде аса жан қинайтын ештеңе жоқ екен. Осы жердегі бес-алты жүкшінің міндеті түнде наубайханадан шыққан нан өнімдерін күні бойы келген көліктерге тиейді артады. Сосын екі үлкен бокстың ішін тәртіпке келтіріп жинайды. Кейде үлкен қақпаның сыртында түскен күртік қарды да күреп тастайды.

       Бір аптадай жүргесін, жұмыстың тәртібін түсініп, жан-жағындағыларға бажайлап қарай бастады. Өзі алғаш таныс болған бұжырбет осы жердегі жүкшілердің ішіндегі басқарушысы секілді. Бір жаман жері, жай адамша тілдесуді білмейтін бір дөкір. Кімге де болсын үнемі әкіреңдеп, боқтық араластырып сөйлейді. Тіпті жасы келіңкіреп қалған бір-екі жүкшіге қол жұмсағанын да көріп қалған. Өзі секілді жүк итеріп жүргендерден сұрап еді, бұжыр бетке берілген ешқандай билік жоқ, ол да бұлар секілді қатардағы жұмысшы екен. Бірақ езуіне темекісін қыстырып алып, екі бокстың арасын шайқалақтап кезіп, жүкшілерді боқтағаннан басқа бітірері жоқ. Бұлардың да оған еттері өліп кеткен секілді, ешқайсы жақ ашпай, бұжырбеттің айтқанын екі етпейді. Бұған жоғарыдағылар неге бақылау жасамайды деп қасындағылардан сұрап еді, олардың бізбен ісі жоқ, күнделікті жұмыс жүріп тұрса болды деді. Түсінікті деген бұл іштей. Әй дер адам болмағасын, бұжырбет өз білгенін істеп жүрген секілді. Комбинат басшылығы үшін жұмыс тоқтамаса болды, кімнің немен айналысып жатқанында шаруасы шамалы. Бұжырбеттің қолының сырты мен білегіндегі көкала жазу-шимайға келген күні көзі түсіп, «е, сен де осы жақта жазаңды өтеп, қалып қойғанның біреусің ғой» деп топшылаған. Бірақ өзіне берілген жұмысын атқарып жүргесін бе, бұған ол көп жолап жүрген жоқ. Оның үстіне, бұл басқалар секілді темекі тартам деп үзіліс жасамайды. Басқалар бокстың бұрышына жиналып, қауқылдасып тұрғанда, бұл ақырындап, арбасын итеріп, жұмысын жалғастыра беретін. Бірақ бұжырбет екеуінің түбір бір шәлкем-шалыс келетінін іштей сезіп жүретін еді.

Ақыры сол сәт те келіп жетті. Бірде жұмыс аяғына таман бұл әдеттегідей соңғы арбалардың бірін итеріп, машинаға қарай алып бара жатыр еді, «ей» деген өктемдеу дауысқа еріксіз жалт қарады. Бұжыр бет екен, бір езуінде темекісі, қолы қалтасында, дәл бір осы жердің жалғаз қожайыны секілді шіреніп-ақ тұр. Саусағын безеп, бұны шақырады. Бұл алғашында қитығып, бармайыншы деп бір тұрды да, қой не айтар екен, не де болса біржола бет ашысып алайын деп арбасын тастап, бұжырбетке қарай бұрылды. Байқайды, ол бұны жан есебіне санап тұрған жоқ.

    - Так, сен жұмыстан соң ешқайда кетпейсің, түсіндің бе?! – деді әдетінше ежірейе қарап.

    - Неге? – деген бұл түкке түсінбей.

Бұжырбет бір езулеп күліп алды.

    - Неге? Бастыққа сондай сұрақ қоя ма екен. Қалуың керек, түсіндің бе, жұмыс бар екеумізге!

    - Қалмасам ше?

Осы жердегі жүкшілерді жалғыз билеп қалған бұжырбет бұдан дәл осындай батылдық күтпесе керек.

    - Қарай гөр, бұл өзі сөйлеу де біледі екен! – деді кекете күліп.

    - Мынана бір рет иіскесең, бұндай сұрақ қоймас едің, боқмұрын, – деп жұдырығын салмақтап қойды.  - Әлде татып көргің келе ме?

    - Байқап көр! –деген бұл айылын да жимастан.

Бұның тіпті селт етпегеніне ыза болған бұжыр бет бұдан әрі шыдай алмайды білем, күрзідей жұдырығын сілтей ұмтылған. Бұл сәл шігініп, бұжырбеттің жұдырығын өткізіп жіберді де, оны тура иектің тұсынан ұрды. Тым қаттырақ сілтеп жіберсе керек, шалқалай барып құлаған бұжырбет сол қалпында серейіп түсті де қалды. Дереу басқа жүкшілер де жинала қалды. Біреу-міреуі бұжырбетке ара түсе ме, оған да дайын болайын деп, бұл бойын жинаңқырап тұр еді. Бірақ олар өзіңе де сол керек дегендей, сұлап жатқан бұжырбеттті айналып қарап өткенімен, ешқайсы орнынан тұрғызайын деп әрекет еткен жоқ.

Болған істің бәрін анадайдан көріп тұрған Варя қатын да жетті бажылдып.

    - Оңбаған, неге ұрасың жазықсыз адамды?! Ертеңнен бастап құрисың бұл жерден, түсіндің бе?! – деп кәрін төгіп жатыр. - Неге тұрсыңдар, көтеріңдер оны қане! – деп қалған жүкшілерге айқайлап еді, әлгілер оны естімегендей, барлығы да теріс айналып жүре берді.

Бұл не болса да аяғына дейін шыдайын, не қылар екен деп тұра берген. Әрі-беріден соң есін жиып, Варяның сүйемелдеуімен орнынан тұрған бұжырбет бұған өшіге қарап:

    - Погоди, сука, мы еще поквитаемся! – деп өзінше доқ көрсетіп, тәлтіректей басып, әрі ұзай берді.

Болар іс болды, енді не де болса Құдайдың басқа салғанын ертең көрермін деп, бұл да киім ауыстыратын бөлмеге беттеген.

       ...Ертеңінде жұмысқа келіп еді, шынында да бұны қабақ түйе қарсы алған Варя қатын жоғарғы қабаттағы бастық шақырып жатқанын айтты:

    - Кешегі қылығың үшін, жақсылап тұрып жазаңды аласың, бұл жерге енді қайтып келмейтін шығарсың, сау боп тұр! – деді бұған табалай қарап.

«Комбинат директорының орынбасары» деген жазуы бар есікке кіріп еді,  шартиған қозы қарны бар қызылмұрын біреу отыр екен. Бұның не себеппен келгенін білген соң, сөзді көп созған жоқ.

    - Иә, әлгі төбелесқой мықты сен екенсің ғой? Не, бұл жердегі тыныш тірліктен жалығып кеттің бе? Онда жөніңді таба ғой, бізге хулигандардың қажеті шамалы. Мүмкін мұнай мұнараларына барып, ақ боранның астында, аязға тоңып жүргің келетін шығар? Рұхсат! – деді бұған көзәйнектің үстінен сүзіле қараған орынбасар.

Бұл басы артық сөзге келген жоқ, бұрылып шықты да жүре берді. Еңбек кітапшасын алмақ болып, баяғы өзі білетін кадрлар бөліміндегі аққұба келіншекке кірді. Кешегі жанжалдан бұл да хабардар екен.

    - Иә, жас жігіт, сенің бұл жердегі жұмысың ұзаққа бармады ма? Өзім де білгем. Бұлар бөтен адамды араларына жақындатпайды. Өздерінше шағын мафия. Оның үстіне сен біреуін соққыға жығыпсың, ондайды бұлар кешірмейді. Жарайды, ол үшін абыржыма, екі қолға бір жұмыс қайдан да табылады. Әлі жассың, болашағың алдың да. Еңбек кітапшаңа өз еркімен жұмыстан кетті деп жазам. Әйтпесе, басқа жерге орналасуың қиын болады, – деп бұны өзінше жұбатқан болып жатыр.

Сөйтіп, нан комбинатындағы аз күнгі тірлігіне нүкте қойған бұл қайтадан жатақханасына оралған. Ертеңгі күні таңғы асын ішіп келіп, біраз уақыт кітап оқымақшы болып кереуетке қисайып еді, береке таппады. Көзі кітапта болғанымен, ойы сан-саққа жүгіріп, біраздан соң парақтарды босқа аудырып жатқанын байқап, былай тастай салған. Санасын небір түрлі ой шырмап, тағы да «енді не істесем екен?» деген сұрақ маза берер емес. «Қой деген, сосын өзіне-өзі, ертеде әжесі марқұм айтып отырушы еді «есің барда, елің тап» деп, қалтамда азғана тиын-тебенім барда елге қарай бет бұрайын. Екі қолға бір жұмыс сол жақтан да табылар деп шешкен.

Бір ғажабы, іштей осы шешімге келгесін көңілін бір белгісіз қуаныш жайлап, біртүрлі жеңілденіп қалды. «Апырмау, өзімді-өзім әлеке салып, осы жақта не істеп жүрмін, елім, жұртым бар емес пе, оралайын ауылыма» деген ой жан дүниесіне белгісіз бір жылу бергендей.

       Осындай әрі-сәрі ойда жатқанда, апыр-топыр болып Әскерхан кіріп келді. Бұл басқаны күтсе де, Әскерхан келеді деп күтпеп еді... Алғашында бассалып ұрысатын шығар деп, аздап ыңғайсызданып қалған-тын. Бірақ тіпті олай емес екен. Әскерхан бір қуанышты хабар алған адамша жайраңдай кіріп, бұны қапсыра құшақтап: «Қалай, брат?», - деп есендігін сұрады. Бұл сәл күмілжіп, кешегі болған оқиғаны бастап айтып келе жатыр еді, Әскерхан әрі қарай айтқызбады.

    - Білем, естідім бәрін, сені іздеп комбинатқа барғам, сол жерден естідім. Жарайсың, молоток! – деді сосын бұған мейірлене қарап. - Міне, осылай болу керек, молодец! Бұл жақта осылай өзіңді-өзі қорғай білмесең, аяқтың астында қаласың. Байқаймын, сен жай қазақ емессің, мінезің бар, тура өзімнен айнымайды екенсің. Қашанда осындай бол! Анау Миша дегендер зонада «шнырь» болғандар ғой, нағыз «козел»! Өзінше комбинаттағы шал-шауқандарға әтеш боп жүрген сұмырай. Оны дұрыстап орнына қойыпсың. Енді ол кетеді комбинаттан біржола. Өзің бригадир боласың, – деді бұған қулана көзін қысып.

Бұл комбинат директорының орынбасармен болған әңгімені қозғамақшы болып еді, Әскерхан қолын бір-ақ сілтеді.

    - Абыржыма, браток, ол жерде орынбасардан басқа да шаруа шешетін адамдар бар. Ол енді бұдан былай сенімен басқаша сөйлесетін болады, ескертілді. Жарайды, давай, киін, кеттік, сенің кешегі ерлігіңді жумасқа болмайды, жүр! – деген.

Бұның бағанағы елге қайтсам деген ойының аяқ астынан осылай тас-талқаны шықққан еді. Әскерханға бірдеңе деп айтуға ыңғайсызданды да, амалсыз киіне бастады.

Тағы да сол өздеріне таныс «Сибирьге» ат басын тіреген. Әскерхан даяшыны шақырып алып, ішіп-жемге аста-төк тапсырыс беріп жатыр, ішінде бір жартылығы бар. Екеуі осылай көл-көсір дастарханға бас қойған. Қырлы стақанға ортадан жоғары арақ құйып алған Әскерхан бұған қарап:

    - Менімен бір жүз грамм алып жіберсең қалай болады? – деп күтпеген бір ұсыныс айтты.

Бұл сәл күмілжіп қалып еді, ол тағы да бастырмалата:

    - Осы жақта жүрсең, бұл арақ түбі күні бәрібір ішетін дүниең, сондықтан ағаңмен бір мәрте тартып жібер. Бірақ есіңде болсын, бұл пәлеге ешқашан салынып ішпе, онда басыңды жоғалтасың. Талайлар бұл жаққа табыс табамыз деп келіп, осы әзәзілдің соңына түскесін барынан айрылып, біржола Сібірдің мәңгілік тоңын жастанып қалып жатыр. Дегенмен, ақылмен іше білсең, зияны жоқ. Себебі, бұл жақта ішімдіксіз ешбір шаруа шешілмейді. Анау қалалық партия комитетінде отырғандар да, мұнай бұрғысының басшылары да, жұмыскерлер де, бәрі де ішеді. Бірақ, мәселе қалай ішуіңде! Сондықтан, давай, ағаңмен алып қой! – деген.

Бұл үнсіз келісті. Өткенде Надяның үйіндегі ішімдіктен татып көрген соң, бұл пәлекеттің көңіл күйіңді көтергені болмаса, аса зияны жоқ-ау деп ойлаған. Не де болса көрейін деп, жарым-жартылай құйылған қырлы сатақанды қолына алып, сәл тыжырынып, басына бір-ақ көтерген. «Ой, жарайсың. Міне, осылай болу керек»», - деп Әскерхан да риза болып жатыр.

Шынында да, Әскерханмен бірер мәрте тостаған соғыстырғасын, жан дүниесі кәдімгідей жадырап, бағанағы көңілсіз ойлар өз-өзінен ыдырай бастағандай. Сөйтіп дәмханаға сәске түсте келген екеуі күн ауғанша отырып, Әскерхан ертең таңертең өзі келіп бұны алып кетпекші болып, жатақханасына дейін жеткізіп салған еді.

       Ертеңінде екеуі комбинатқа қайтадан барды. Бір ғажабы кеше ғана бұны жұмыстан қуған қызыл мұрын орынбасардың сөзі бүгін тіпті басқаша.

    - Ә, жас жігіт, келіңіз, келіңіз, ... иә.. біз бәрін анықтадық, жанжалды бастаған анау Миша деген оңбағанның өзі екен. Енді ол комбинаттан кететін болды. Иә... кетеді. Сіз өз орныңызға қайтадан шыға беруіңізге болады.

Қызыл мұрынның мына сөзін естігесін, адам баласы аяқ астынан қалай өзгереді деп, бұл еріксіз таң қалған. Сөйтіп, кешегі еңбек кітапшасын қолына ұстап, кадрлар бөліміндегі аққұба келіншекке қайтадан кірді. Тырнағын жөндеп, өзімен-өзі болып отырған әйел бұны көргесін, не жұмыспен жүрсің дегендей аңтарыла қараған. Бұл жөнін айтқасын, дереу орынбасарға телефон шалып, бірер ауыз тіл қатысты да, құжатыңды  әкел дегендей қолын созды.

    - Да, бізде солай, жас жігіт, жоғарғы жақ қалай бұйырса, солай болады. Жұмысыңызға бара беріңіз... жо-жоқ, тұра тұрыңыз.

Аққұба келіншек төмендегі цехқа телефон шалып, бұйыра сөйлеп, товаровед Варяны жоғарыға шақырды. Тарс-тұрс кабинетке кірген Варя жайбарақат отырған бұны көріп, түкке түсінбей, темекіден сарғайып кеткен саусақтарымен мұрнын бір сипап, аққұба келіншекке қараған.

    - Так, Варя, – деді, кадрлар бөлімінің бастығы, - мына жігіт қайтадан орнына барады. Және бүгіннен бастап, ол жерде бригадир деген жаңа лауазым белгіленді. Мына жігіт ...иә... сол бригадир, танысып қой. Анау кім еді, басбұзар, жанжалқой, Миша ма еді, бүгіннен бастап босатасың оны жұмыстан. Бітті, барыңдар....

Сөйтіп бұның нан комбинатындағы тыныш тірлігі қайтадан басталған. Орыс ағайындарда «у Христа за пазухой» деген тіркес бар, яғни, Құдайдың қойнына жүргендейсің деген түсінік береді. Бұның ендігі тірлігі тура солай болды. Таңертең жұмысына барады, бірақ ол жақта жан қинайтын ештеңе жоқ, әйтеуір комбинаттағы жүкшілерге бақылау жасайды, жоғарыдағыларға есеп береді. Еңбекақасы да жоғары. Ойлап қараса, бұның бір айлық табысын табу үшін, ауылдағы ағайындар жылға жуық жұмыс істейді екен. Бірақ олардың еңбегінің ауырлығы бұл жақтағылардан ешбір кем емес екенін түсінетін. Мал өсіреді, егін салады... Есіне ауылдағы баяғы тынымсыз тірлік, қайнаған еңбек, сол бір көзге ыстық ортаның өмірін қолдан жасайтын адамдар түсті. Өзінің әке-шешесі де солардың бірі еді...  

       Сібірдегі халықтың, әсіресе мұнай бұрғыларындағы жұмыскерлердің жалақысы тіпті ересен. Бірақ оны жұмсап, қызығын көретін орын бұл жақта жоқтың қасы. Қолы босағандардың жиналатын жері баяғы сол «Сибирь» мейрамханасы мен тағы сондай ішімдік ұсынатын орындар. Қалашықта ортақолдау мәденеит үйі де бар, кейбіреулер кешқұрым сол жерге барып кино көреді. Кітапхананы төңіректейді. Бұл жақтағылардың ішімдікке неге тез салынып кететінін енді түсініп жүр. Қалтаңда қаражатың бар, бірақ уақыт өткізіп, көңіл көтеретін орын жоқ. Сосын тұрғындардың көбі бос уақытында дәмхана жағалайды, ішімдікпен уақыт өткізеді. Осындай демалыс ақыры әдетке айналып, талайлардың түбіне жетіп жатады. Бұл ең әуелі осыдан сақ болайын деп түйген іштей. Бірақ дені сау жас адам қолы боста үйде отыра ала ма. Демалысында көбінесе кітап оқыған болады, немесе Әскерхан ағасы келіп, екеуі дәмханаға барып, уақыт қысқартады, әрине, ішімдіксіз болмайды...

Бұл жақтың бір ерекшелігі, басқа жақтан табыла бермейтін не бір шетелдік киім-кешек дейсіз бе, азық-түлік дейсіз бе, арақ-шарап дейсіз бе дүкендерде сіресіп толып тұрады. Және дүкендерде бір-бірден даналап сатып алу деген түсінік жоқ, не алсаң да толайымен біра-ақ аласың. Арақ-шарап, темекі, басқадай азық-түлік алғың келе ме, тек жәшігімен бір-ақ сатып аласың. Кеңес елінің басқа жерінен шаммен іздесең де табылмайтын небір қымбат қолға түспейтін дүниелер, тері тондар, құндыз құлақшындар, әйелдердің шетелдік киім-кешегі дейсіз бе, жоқ нәрсенің барлығы осы қалашықтың дүкендерінен табылатын. Және бұл жақтың сауда орындарында дүкеншілер төлегеніңнен артылған ұсақ ақшаңды қайтарып бермейді, өздерінің тәртібі солай, бұлар да сұрамайды. Әйтеуір бір уайым-қайғысыз тірлік.

Бұның бос уақыты бола қалса, ойлайтыны ел жақ. Осы жақта әбден жайланып орналасып, енді кетпеймін деп бекінгесін, Ардақ әпкесіне жағдайын айтып хат жазған. Қазір ара-тұра ол жақтан хат-хабар келіп тұрады. Тірліктері орынша, бір-екі сәбилі ақар-шақар отбасы болған сыңайлы.

       Әрине, есінен әсте кетпейтін бір адам – Құралай. Қанша ұмытайын десе де, оңаша қалғанда ойына бірден Құралай түседі. Не істеп жүр екен, екі жылдың ішінде қандай болды екен деп ойлайтын. Шешесіне өкпелеймін деп жүріп, екеуміздің арамыз осылай біржола суып кететін шығар деді іштей. Бұның алдында Құралайдың еш жазығы жоқ екені де түсінеді. Ендеше неге өкпелеймін оған? Не үшін? Оның бар айыбы мені ұнатқаны ма? Қой, не де болса, бір хабарымды берейін деген шешімге келген. Осыдан соң, отыра қалып, Құралайға ұзыннан-ұзақ хат жазды. Сібір жеріне келгенін, жұмыс істеп жатқанын, жағдайының жаман емес екенін айттты. Ойланып-ойланып, жазғы каникулыңда кел, мүмкін ел жаққа бірге қайтармыз дегенді де қосып қойған.

Бір қызығы, осы хатты жіберісімен-ақ, өз-өзінен дегбірі кете бастаған еді. Күнбе-күн жауап келіп қалатындай, олай-былай өткенде, пошта бөлімшесіне соғып біліп жүреді. Осылай айға жуық уақыт өтіп кеткенін де байқамай қалыпты. Бірде тағы поштаға бас сұғып еді, сізге хат бар дегенді естігенде, қуанғанынан жүрегі кеудесінен шығып кете жаздаған. Ақыры жауап келген екен ғой Құралайымнан деп, жалмажан «авиа» деген жазуы бар қызылала жиекті  конвертті асығыс ашып, көз жүгіртіп еді, жазуы Құралайдікі емес, басқа біреудікі секілді. Жазуы Құралайдың да, оның шешесінің де қолына ұқсамайды, бейтаныс бір адам жазған секілді. (Мүмкін Құралайдың шешесі біреуге жаздырды ма, кім білсін). Жарты бет хатты бастан-аяқ оқып шыққанда, төбесінен біреу қос қолдап ұрғандай, отыра кеткенін біледі. Хат иесі Құралайдың тұрмысқа шығып кеткен, өткен аптада Қарағандыда тойы болғанын жазыпты...

       Бұл пошта бөлімшесінің бұрышындағы көнетоз орындықта қолындағы хатты умаждай ұстап, мең-зең болып ұзақ отырған. Жапан далада жалғыз қалған адамдай, жан дүниесі құлазып, кеудесін өкіксік пен өкініш аралас бір сезім жайлап алған еді. Әкесі мен анасы қайтқанда, дәл осындай күй кешкені есінде. Бұның кейінгі екі-үш жылда Құралаймен ара жібі үзіліп, тіпті алыстап кетсе де, жан түпкірінде «мені де іздейтін бір адам бар ғой» деген әлсіздеу үміт сәулесі болушы еді. Ол, міне, бүгін біржола өшіп тынды. Ертеде әжесі: «Үмітсіз – сайтан ғана» деп отырушы еді. Үміттің жоғалғаны қандай болатынын енді түсінгендей... Бұл үшін тірлік деп аталатын осынау бір жарық дүниенің бар мән-мағынасы әп-сәтте таусылып, сүреңсіз бір әлемге айналып сала берді. Бұның осы күйін пошташы әйел де байқаса керек: «Сізге не болды, туыстарыңыздан жаман хабар алдыңыз ба?», – деп, бір стақан су ұсынып жатыр.

       Дел-сал болып пошта үйінен шыққан бұл аз тұрды да, анау тұстағы өзіне таныс «Сибирьге» қарай беттеді. Орыс ағайындардың «қайғыңды арақпен жусаң ғана кетеді» деген тәмсілінің мәнісін жаңа ұққандай. Дәмханаға кіріп, шеткерек үстелдерің біріне жайғасып, бір шиша араққа тапсарыс берді. Даяшы алып келген «ащы судан» қырлы стақанға құйып алып, ешбер ойланбастан тартып жіберген. Бұрындары Әскерханның көңілі үшін ішіп жүргенде, арақ дегеннің дәмі адам татып алмас заһардай болып көрінуші еді. Бірақ осы жолы жай ғана су ішкендей ғана әсер етті. Сөйтіп, атшаптырым дәмхананың ішіндегі шарап ішіп шуласқан ала-құла топқа тұнжырай қарап отырып, бұл іше берген, іше берген...

Сол күні тұңғыш рет өле мас болды. Даяшы алып келген бір шишаны әп-сәтте тауысып, екіншісіне тапсырыс бергенін біледі. Содан кейін қанша ішкені есінде жоқ. Таңертең жатақханадағы төсегінде бір-ақ оянды. Негізі таныс біреулер кездесіп, жеткізіп тастаса керек. Әйтпесе, бұл жақтың суығында далада қалсаң, қатып өлуің оп-оңай.

Зілдей болған басын төсектен әрең деп көтерген бұл кешегі ішіске себеп болға хат есіне түсіп, өзегін тағы да түсініксіз бірдеңе өртеп өткендей болды. Мына қалпымен жұмысқа бара алатын түрі жоқ. Қинала жүріп орнынан тұрып, бет-аузын шайып, бірінші қабаттағы вахта кезекшісіне түсіп, жұмысына телефон шалып, аяқ астынан сырқаттанып қалғанын, бара алмайтынын айтты.

    - Иә, кешегіден соң, жұмысқа бару оңай болмас, – деді бұған түсіністікпен қараған кезекші әйел. – Бұлай ішпеуші едің ғой, соншама нені тойладың кеше..?

Бұл жауап беруді артық санап, ілби басып бөлмесіне жетіп, төсегіне құлай кетіп, тағы да ұшы-қиырсыз ойларға берілген. Тіпті жарық дүниеде мен қимайтын енді не қалды деген ой санасын шарлап, қайғы тереңінің түпсіз  тұңғиығына тарта берген. Өмірдегі бар қымбаты – әкесі мен анасы, бауырына салып аялап өсірген әжесі кетті, келместің кемесіне мініп. Ардақтың өз отбасы, өз тірлігі бар. Бар қымбаты алыста жүрсе де Құралай еді. Ол да міне... Сонда не қалды бұл үшін жарық дүниеде үміт артар. Неге осылай болды?

Аласапыранды тірлікте біреуді жақсы көру, сағыну, аяулы сезім дегеннен басқа - байлық, мансап, дәреже деген түсініктер бар екенін енді біліп жатыр. Егер пенде баласының адами құны дәл осыған қарап тұрса, ол да қол жетпейтін нәрсе емес. Мәселенің барлығы материалдық байлықта тұрған болса, бұл да біраз жыл еңбек етіп, осы жерден жеткілікті табыс тауып, елге оралар. Тура өзінің туып-өскен ауылына қайтадан барып, әке-шешеден қалған үйді жөндеп, үйленіп, өшіп қалған түтінін қайтадан түтетер. Бір жеңіл автокөлікті есіктің алдына байлап қояр. Дәл осылай етуге толық мүмкіндік бар ғой. Көрсін сосын Құралайдың анасы, бұның кім болғанын...

Құралай да келер ауылға әке-шешесінің шаңырағына өзінің отбасымен. Үй болып отырған бұны көріп, мүмкін кіріп те шығар, күйеуімен таныстырар. Не деп айтар екенбіз сонда, кім бастар екен сөзді... Бірақ ол күнге жеткенше,  мені ұмытып та болар...  Осындай мағынасыз қиялға берілген бұл төсектен тұрмастан күні бойы жатқан.

...Баяғыда әжесі «тірі адам – тірлігін жасайды» деп отырушы еді. Иә, тірі адам басқа түскеннің бәріне де амалсыз көніп, күнделікті тірлігін жасайды екен. Жан дүниесін қасірет торлап, өкініш атты бір өксік өзегін өртесе де, кеудесінде жаны бар адам күнделікті тіршілік әрекетінен құтыла алмайтынын түсінді. Бірер күн жатып есін жиғасын, сол баяғы бірқалыпты сүреңсіз күндер қайтадан жалғаса берді. Комбинаттағы жұмысына барып келгесін, кейде зерігіп кітап ақтарап, газет-журнал қараған, болады. Болмаса, бұндайда мұң-қайғадан оп-оңай құтқаратын орын – «Сибирь» мейрамханасына бар. Солай қарай беттейді. Сосын осы жерде бір бұрыштан орын алып, келген-кеткендерге тұнжырай көз сала отырып, бір шөлмекті қалай тауысып тастағынын байқамай да қалатын. Бұрындары Әскерхан бұған ішсеңші деп жалынса, бұл енді оны өзі іздейтін болды. Бара-бара «Сибирьдің» тұрақты келушілерінің біріне айналғанын өзі де байқамай қалып еді. Ішімдік дегеннің бір жақсы жері - көкейіңді мысықша тырнап жүрген келеңсіз ойлардан құтқарып, өзге бір әлемге ендіріп жібереді. Ол жерде бәрі керемет, басқа бір дүние, ең бастысы өткеніңді де, ертеңіңді де ойлатпайды. Кәдімгі төрт құбылаң түгел адамша жаның жадырап, өзіңді осы бір азғана күнгі тірліктің қожасындай сезінесің. Сосын ештеңені ойлап бас қатырып жатпастан, барып ұйықтай қаласың. Осы бір темекі түтіні мен арақ сасыған дәмхана бұның Әскерханнан кейінгі сыр бөлісер жақын орнына айналған...

       Бір-бірінен айнымас сүреңсіз күндер осылай өтіп жатты. Күнделікті жұмыс орнына барып бой көрсету, сосын жатақханаға келіп, төсекке шалқалай құлап кітап оқу, кей уақта дәмханаларға барып көңіл жұбату... Дегенмен осы бір қиындығы шамалы, қызығы да тапшылау күндеріне басқаша бір өзгеріс еніп, сылбырлау тірлігіне аздаған сәуле түсетінін бұл әлі білмейтін.

       ...Бүгінде түсініп жүр. Адамның жазмыш деп аталатын тағдыр жолын басқа бір арнаған салып, аяқ асты өзгертіп жіберетін – бір ғана сәт екен. Бір ғана әрекетің. Бір ғана қателігің. Бітті... Сосын өмір деп аталатын жайбарақат қана ағып жатқан өзеніңнің арнасы дереу  басқа бір бағытқа бұрылып, астан-кестен тасқынға айналып жүре береді. Солай екен...

Бұл қазір есіне алса, сол бір әрекеті дұрыс та, бұрыс та болып көрінеді. Бәрі сол жазмыш шіркіннің бұған ұсынған сыбағасы. Сол бір кештегі оқиғадан соң бұның тағдыр тәлейі ондаған жыл бойы талқыға түсіп, небір сұрапылдан өтерін біліп пе...

Сол бір кеш... Бұл әдеттегіше кешқұрым жұмысын аяқтағасын жуынып-шайынып, киімін ауыстырып, жатақханасына қайтпақ болып шығар есікке беттеген. Үйреншікті вахтаның тұсынан өте бергенде байқады, басын төмен салып, торғайша бүріскен бір қыз бала отыр. Ара-тұра қол орамалын умаждап көзіне тигізіп қояды, жылап отырған секілді. Үстіне киген киімі де бұл жақтың ауа райына лайықсыздау. Қысқа жағалы көкшіл пальто, басында тоқыма баскиім. Лек-лек болып жұмыстан шығып, жатар орнына асыққан адамдар бүрісіп отырған қызға көз салып та қарар емес. Бұл да қызға азырақ көз тастап шола бір қарағанымен, бөгелмей өтіп кеткен. Бірақ неге екені белгісіз, ұзай бере «бұл не қылған қыз, неге жылап отыр екен?» деген бір сұрақ санасына инедей қадалып, топтан бөлініп шығып сәл кідірді.

Қазір ойлайды, бұны сол кезде тоқтатқан әжесінің жасынан санасына сіңірген «қиналған адам көрсең, қолұшын бер» деген қағидасы ма, әлде қанында бар мұсылманшылық иманы ма, әйтеуір кейін бұрылып жаңағы қызға қайтадан барды.

Көзінен аққан тарам-тарам жасты сүртіп, жүзін төмен салып отырған ол бұның жанына келгенін байқаған да жоқ. Бұл жақындап келуін келгенімен, ыңғайсыз күй кешкендей сәл абдырап тұрып қалды. Не демекші? Дегенмен, азырақ тұрған соң, жөткірініп дыбыс берді. Басын көтерген қыз бұған аңтарала бір қарап, тағы да өз жөнімен бола берген. Енді бұлай тұра берудің жөні болмасын түсінген бұл:

    - Бойжеткен, кім боласыз, неге жылап отырсыз, мүмкін көмек қажет шығар сізге?! – деді.

Қыз енді бұған зер сала қарап, азиат пішінді бейтаныс адамның менде қандай шаруасы бар дегендей, жауап берместен жүзін теріс бұрған.

      - Егер көмек қажет болса айтыңыз, ұялмаңыз... көмектесем... Байқаймын, «вербовщиктердің» үгітімен келген адамға ұқсайсыз...

Қыз үнсіз басын изеді.

    - Бір кезде мен де солай келгем осы жаққа. Бұл жерде танысыңыз, не көмектесер адамыңыз болмаса, жағдайыңыз қиын болады, - деді бұл.

    - Сіз кім боласыз? - деді қыз алғаш рет тіл қатып.

     - Мен осы жерде жұмыс істеймін, бригадирмін... Күндізгі кезектің жұмысын бітіріп қайтып барам. Егер көмек қажет болса айтыңыз, ...бұл жерде қонбайтын шығарсыз...

Қыз иығын қиқаң еткізіп төмен қарады.

    - Жақсы, өзіңіз білесіз, дегенмен байқаңыз, - деп бұл ұзай берген.

    - Тоқтаңызшы, - деді қыз. - Тоқтаңызшы, шынымен де менің барар жерім жоқ...

Қыз шынын айтты:

    - Бірақ... бірақ мен сізден қорқам. Кім екеніңізді де білмеймін ғой..!

Қыздың ұлты басқа бейтаныс адаммен ере кетуге қорқып тұрғанын жаңа түсінген бұл күле сөйлеп:

    - Мен сондай қорқыныштымын ба? Қорықпаңыз. Өзіңіз секілді адаммын. Әлде түрім басқа болғасын сескеніп тұрсыз ба? Мен қазақ деген ұлттың өкілімін. Естіп пе едіңіз ондайды? Осы жерде жұмыс істеймін. Бір кездері мен де сіз секілді «вербовкамен» келгем. Сізге бұрылып келу себебім, қиналған адамға қолұшын беру әркімнің адамдық міндеті. Егер қорықсаңыз, өзіңіз білесіз...

Қыз бұның шын көңілімен айтап тұрғанын енді түсінген секілді.

    - Сонда қайда барамыз?

    - Мен жатақханада тұрам, сізді қазір сол жерге апарып орналастырам. Демалыңыз. Қалған жұмысты ертең көрерміз, - дегесін, қыз орнынан тұрып, дүдамалдау пішінмен бұның соңынан ерген.

Сәтін салғанда, жатақханада сол күнгі кезекшілікте айтқан сөзге түсінетін, мінезі жайдары Валентина атты әйел екен. Бұған еріп келген қызға толық денесін әрең бұрып, бастан-аяқ бір қарап алып: «Қалыңдығың ба?», - деп сұраған. Бұл мәселенің мән-жайын түсіндіргесін,  вахтерша әйел көпке созбай «жақсы, қонып шықсын» деген рұхсатын берді.

Қызды бөлмесіне апарып орналастырғасын, бұл оған «киіміңді ауыстырып, жуынып ал, мен қазір тіске басар бірдеңе әзірлейін» деп, Валентина апайдың «бытовка» деп аталатын бөлмесінде дастархан жайып, қолда бар ауқатты салып, қызды шақырды.

Шай үстінде одан сөз тартып түсінгені, қыздың аты-жөні - Елена Беляева, Калуга қаласынан екен. Сол жақта технология институтының экономикалық факультетін үздік бітірген. Диплом аларда осы жақтан барған «вербовщиктер» студенттермен кездесу өткізіп, Сібірге «бақытты өмір сүруге» шақырған. Сол сөзге сеніп келіп қалған қызды біреулер бұл жақта қарсы алмақ түгілі, құжатта көрсетілген мекемеге барғанда, дұрыс жауабын да бермепті.

Еленаның жағдайына қаныққан бұл: «Абыржыма, жұмыссыз қалмайсың, ертең іздестіреміз», - деп көңілін жайландырған болатын. Бірақ қарапайым бригадирдің жұмыс тауып бере қоям дегеніне қыз сеніңкіремеді ме, бір күрсініп төмен қарады.

       Бұл ұйқыға жатпас бұрын Әскерханға телефон шалып, болған оқиғаны әңгімелеп, қызға көмектесу жайлы өтінішін айтты. Қашанда сергек жүретін ол әуелі қарқылдап бір күліп алып: «Жарайсың, бауырым, сен де біреуге көмек жасауға жарап қапсың. Байқа, ғашық болып қалып жүрме! Түсінем сені, біздер, қазақтар сондаймыз ғой, біреу қиналса, қолұшын бергіміз келіп тұрады. Ол біздің қанымызда бар. Әйтпесе, басқалар сол қыз жерде құлап жатса да, үстінен аттап жүре берер еді. Давай, браток, сен қиналма, таңертең ол қыздың мәселесін шешеміз», - деген.

Таңертең бұл төсектен тұрмай-ақ жетіп келген Әскерхан дауыстап оятты: «Өй, сен керіліп әлі жатсың ғой, тұр тез! Қызың қайда?».

Бұл уақытта Лена да ұйқысынан оянып, жуынып-шайынып дайын отыр екен. Үшеуі жатақхананың буфетінен аз-кем ораза ашқасын, комбинатқа беттеді. Әскерхан бұған: «Жұмысыңа бара бер, қыздың шаруасын өзім реттеймін», - деп Ленаны ертіп алып жоғарғы қабатқа кеткен. Бірер сағат өткесін цехта жүрген бұған қайтадан соғып, қыздың бухгалтерге көмекші болып қабылданғанын жеткізді. «Енді ол қызды сен тұратын жатақханаға орналастырам, жаныңда болсын»,  - деп қулана көзін қысып шығып кеткен.

Түс ауа бұл жұмыстан ертерек сұранып, бухгалтерлер бөлмесінде отырған Ленаға барып, бұрынырақ сұранып шық деді. «Неге?», - деген ол түкке түсінбей. «Бір шаруа бар», - деп қысқа қайырды бұл.

Сөйтіп қызды ертіп алған бұл қалашықтың ортасындағы киім-кешек сататын дүкенге апарып, оны мұздай киіндірді. Үстіне басқа жақта табыла бермейтін қымбат тері тон, сондай бас киім,  аяғына жылы етік тағы басқадай керек-жарағын әперіп киіндірген. Қыз алғашында бас тартып, керек емес деп шыр-пыр болып еді, дегенмен заты  әйел емес пе, жаңа киімді үстіне іліп еді, лезде құлпырып шыға келді.

       ...Осылай Лена келгелі бұның күнділікті бірқалыпты тірлігіне аз да болса өзгеріс енген. Енді кешқұрым комбинаттан тезірек шығып жатақханаға жеткенше асығатын болды. Жұмыс аяғына таман ғимараттың үстіңгі қабатынан Лена да төмен түседі. Екеуі жарасып бірге қайтып, жатақханаға жеткесін шүңкілдесіп отырып кешкі тамақтарын ішетін. Ұшы-қиырсыз бір әңгімелер айтылады. Оқылған кітаптар мен көрген фильмдер, бастан кешкен қызықты оқиғалар, әйтеуір таусылмайтын бір әңгіме... Байқағаны, Лена оқыған-тоқығаны көп, көңіл көкжиегі кең адам екен. Әдебиет пен өнерден хабары мол, өзіндік көзқарасы бар. Кейде тіпті екеуінің пікірлері келіспей «керілдесіп» қалатын кездері де болады.

Уақыт өте келе қыз да бұған бауыр басып, тіпті бір-бірінсіз тамақ ішпейтін болды. «Кешір, - деген бірде бұған Лена. -Мен Ресей жерінде туып-өскесін, қазақтар туралы түк те білмейді екем. Шынын айтқанда, біздер қазақ, өзбек деген халықтарды есек пен түйеге мініп, сауда жасап, мал бағып жүретін ел деп ойлайтынбыз. Мен қазақ деген халықты сен арқылы тани бастадым. Жоғары білімің болмаса да, көп оқығасың, тіпті білім деңгейің қалалы жерде өсіп, орысша мектеп бітірген адамдардың көбінен биік», - деген еді.

Кейде екеуі қатарласып киноға барады, кітапханаға соғып газет-журнал қарайды. Ара-тұра үйреншікті «Сибирьге» барып  бой көтеруді де ұмытпайды. Бұл ондайда «ащы судан» алып-алып жіберсе, Лена жеңіл-желпі шараптың өзін татып қана ішетін.

Бір таңқаларлығы, Лена келгелі бұл бұрынғыша Құралай жайлы ойлауды азайтып барады. Бұрын қолы сәл босай қалса, есіне Құралай түсетін. «Не істеп жүр екен, күйеуі қандай адам екен? Мені есіне ала ма екен, әлде біржола ұмытты ма?». – деген ойлар санасын құйындай шарлайтын еді. «Уақыт бәрін ұмыттырады» деген тәмсіл есіне түсіп, шынымен уақыт өте келе біржола ұмытар ма екем Құралайды деп шет-шегі жоқ бір ойларға берілетін.

            Уақыт осылай өтіп жатты. Ленаның бұл жаққа келгеніне де екі-үш ай өтіп, Сібірдегі қалашықтың бірқалыпты тірлігіне бой үйретіп алған. Жұмысына алғыр білімді қыз бірер ай көмекші болып жүргесін, өзінің іскерлігін көрсетті ме, қызметі сәл жоғарылап, қазір комбинат бухгалтериясының бір бөлімін басқаратын болды.

Сөйтіп жүргенде, бұл екеуінің тағдыр жібін біржола байлайтын кез де жеткен еді. Барлығына жаңа жыл кешіндегі оқиға себеп болды.

       Ішімдік шіркінді іздеп жүріп ішетін бұл жақтағы халыққа кез келген мейрам бірнеше күнге созылатын дырдуға айналады. Әсіресе жаңа жыл деген ерекше. Бұл түні жаға жыртысқан жанжал да, біреулердің мас күйінде далада қатып қалғаны да, әйтеуір небір сұмдық оқиғалар болғаны кейін естіліп жатады. Осылай желтоқсанның аяғында басталған жаңа жылдық «тойлау» қаңтардың ортасына жетіп бір-ақ тоқтайтын. Бұл екі арада мекемелер жұмыс істеп жатыр дегенмен, қажет шаруаңды шеше қою да оңай болмайтын еді.

       Биылғы жаңа жылды бұлар Әскерханның шаңырағында қарсы алмақ болып шешкен. Бұл өзімен бірге Ленаны да шақырды. Қыз қарсы бола қойған жоқ.  Жұмыс орнындағы шамалы мерекелік отырыстан соң Лена жатақханаға оралып, бұлар Әскерханның пәтеріне жеткен. Екатерина жеңгесі екеуін жайдары жүзбен қарсы алып, Ленаны бұрыннан танитын адамша құшақтап, бетінен сүйіп жатыр. Алғашында қысылыңқырап кірген Лена үй иелері осындай қонақжайлық пейілмен қарсы алғанын байқап, қолма-қол жадырап, ас бөлмеге өтіп, білекті сыбанып тастап, Екатеринаға көмек жасауға кіріскен.

Екі әйел ана жақта өзара шүңкілдесіп ас дайындап, бұлар Әскерхан мен екеуі ананы-мынаны әңгімелеп отыр. Кәдімгі отбасылық мамыражай тірлік. Бір қызығы, Әскерхан мен Екатерина екеуі бұларға әлден-ақ ерлі-зайыпты деп қарайтын секілді. Бұны сұңғыла қыз Лена да іштей сезіп отыр.

Сөйтіп кәдімгі отбасылық әдемі жаңажылдық отырыс басталып еді. Түн ортасы ауа «көршілері боламыз» деген біраз адам бұларға бас сұғып, отырыс тіпті қыза түсті.

Арғынның осы кеште байқағаны, отбасылы адамның тірлігі тіпті бөлек болады екен. Яғни сен жалғыз емессің, жаныңда саған сенетін, сенімен тағдыр жібін байлаған жақын бір адам бар. Сол адам қасыңда отырған кезде, сен де мыналар секілді толыққанды бір отбасының қожасысың. Үйсіз-күйсіз жүрген біреу емессің. Бұл жан дүниесімен осыны сезді. Көз қиығымен жанындағы Ленаға қарап қояды. Ол басқалардың даурықпа сөзіне құлақ қойып, ара-тұра жымиып қойып отыр. Әйтеуір көңіл күйі дұрыс секілді.

...Бұлар осы отырыстан түн ортасы мол ауып кеткесін шыққан. Қаңтардың аязды түні. Бұл жақтың жайшылықта уілдеп үздіксіз соғатын желі бүгін мерекеге орай аздап тыншыған секілді. Екеуі осы қалашықтың тұрғындары «зимник» деп атайын жүргіншілер жүретін жалғызаяқ соқпақпен келеді. Көшелердің кей тұстарында қалың қардың астында қайнаған ыстық суға толы терең шұңқыр-котловандар бар. Оның себебі, қалашықтың жылу жүйесі әлі толық жасалып бітпеген. Жылу орталығынан келетін ыстық су кейде осындай беті ашық қазан-шұңқырлармен өтеді. Егер жаңағы «зимник» соқпақтан шығып кетіп, күртік қарды омбылап тура кетем десең, осы қазан-шұңқырларға түсіп кетіп, әп сәтте пісіп қаласың. Түн ішінде ішімдікке сылқия тойып алған талайлар осы котловандарғы түсіп кетіп, біржола жоғалып жататынын бұлар естіп жүреді. Сондықтан сақтанып, еппен жүріп келеді.

Орталыққа жақындағанда, «Сибирь» дәмханасы жақтан музыка үні мен дабырласқан дауыстар, қосыла салған масаң әндер естіліп жатыр. Бірді-екілі жүргіншілер де ұшырасып «жаңа жылдарыңызбен» десіп өтіп жатыр. Осылай жатақханаға бір орам көше қалғанда, алдарынан бес-алты адамдық топ кездесе кетті. Байқайды, барлығы да шала мас, ішімдіктің қызуымен ұрынарға қара таппай келе жатқандар секілді. Бұлар қалың қарды омбылап әлгілерді айналып өтпекке әрекеттеніп еді, болмады. Олардың бір-екеуі топтан бөлініп, бұларға беттеп келеді.

Әлгілердің ниеттерінің дұрыс емес екенін сезсе керек, Лена үрейі ұшып: «Арғын, аналар бізге келе жатыр, не істейміз?» - деп сыбырлай сөйлеген. Бұндай жағдайдың талайын бастан кешкен бұл не де болса көрейін, әуелі жақындасын деп тұр.

Таяп келген екеудің бірі Ленаның түріне үңіле қарап: «Охо, какая удача!» - деп жанындағыны түртті.

Сосын бұған қарап: «Так, сен өз жолыңмен жүре бер, ал бикешті бізге тастап кетесің», - деген. Бұны естіген Лена тіпті торғайша бүрісіп, бұған тығыла түскен еді «Тағы не айтасыңдар?» - деді бұл аналардан айылын да жимай. «Қара, мынау өзі орысша сөйлей біледі екен», - деп мысқылдай қараған екеудің біреуі бұның жағасына қол соза беріп еді, бұл көз ілеспес жылдамдықпен шап етіп ұстап, өзі білетін бір әдіске салып еді, ана байғұс жан дауысы шығап отыра кетті. «Өй, сен ..!» - ұмтыла берген екіншісін бір қағып ұшырып түсірді. Көз алдында бірер секундтың ішінде болған осы жағдайды байқап та үлгермеген Ленаны бұл қолынан жетектеп ұзай берген. Бірақ мына екеуінің сұлап түскенін байқаған, аналар енді бұларға ұмтылды. Енді басбұзарлардан оп-оңай құтылмасын білген бұл Ленаға қарап, «алға қарай ұзай бер» деген. Сені жалғыз қалай тастап кетем дегендей бөгеле берген қызға бұл: «Тез жөнел, мен үшін қам жеме, қазір қуып жетем», - деді.

Іркес-тіркес жеткен шала мас топ бұған жан-жағынан тап берген. Үшеуін әп сәтте жан-жаққа қағып тастаған бұл өзінің қателескенін кейін ұқты. Кейінірек жаткен бірінің құлаштай сілтеген пышағы бұның тері тонын тесіп өтіп, иық тұсын тіліп түскен екен. Шым етіп ауырғанда ғана білді. Дегенмен, әлгіні иек астынан бір ұрып, сылқ еткізді де, әр жерде жайрап жатқан төртеуіне тағы да бір көз салып ұзай берді.

«Арғын, не болды, саусың ба?!» - деп қарсы жүгірген Ленаға бұл бәрі жақсы, кетейік деп сау қолымен жетелеп жүріп кеткен. Дегенмен, пышақ жүзі иығына тереңірек тисе керек, аққан қан жеңін шылқылдатып, саусақ ұшынан қарға тамғанын сезіп келеді. Енді тезірек жатақханаға жетпесе, қансырап қалуы да әбден мүмкін. Бірақ Ленаға тіс жарып ештеңе демеді. Тек жатақханаға кіргесін ғана Ленаға: «Тезірек вахтершадан иод пен дәке сұрашы» , - деп, өзі бөлмесіне кеткен. Әрі-беріден соң дәрі-дәрмек әкелген Лена бұның жарақатын көріп, екі көзі атыздай болып, тезірек жедел жәрдем шақырайық деп қайтадан вахтаға жүгірмекші болып еді, бұл тоқтатты. Екеуілеп жүріп жеңі қанға малшынған костю мен жейдені шешіп, жарақатты дәрілеп жуып, таңды. Жаңа байқады, қыздың қолы керемет епсек екен. Тіпті күнде осымен айналысып жүрген адам секілді.  Бұның риза болғанын сезген қыз: «Институтта жүргенде, бір ай әскери жаттығуларға қатысқам, сонда үйренгенім ғой», - деп жатыр. Жараны жақсылап таңып болғасын, былғанған киімдерді жуып-тазалап, пышақ тиіп жыртылған жерін ертең тігіп берем, тіпті байқалмайтын болады деп жұбатып қояды.

Екеуі сосын ғана ес жиып, болған оқиғаны саралап, біраз отырды. Бұның жарақатын сыртынан еппен ғана сипаған қыз ауыра ма деп сұраған. «Сен осылай сипап отырсаң, ешқашан ауырмайды» - деген бұл. «Ендеше мен таң атқанша сипап отырам, сен ұйықтай бер» - деген қыз бұны кереуетке еппен жатқызып, бір қолымен жаралы иығынан, екінші қолыман шаштарынан салалай сипады. Бұл да қыздың еркіне көніп, сау қолымен қапсыра құшақтап, өзіне қарай тарта берген.

...Лена сол түні тұңғыш рет бұның жанында қонып шыққан еді.

            Осы жаңа жылғы кештен соң, бұл екеуінің арасы тіпті жақындай түскен. Жақындап емес-ау, тек заңды түрде некелеспеді демесең, кәдімгі ерлі-зайыптыларша ішер тамағы мен жатар төсегі бір. Бұл кейде Ленаның бөлмесінде қонып қалса, кейді ол бұның жанында түнейді. Екеуінің ара қатынасын жатақханадағылар да біліп алған. Ешкім бұлардың осы тірлігін сөкет көріп жүрген жоқ. Себебі, бұл қалашықта аралас неке деген жетерлік. Тіпті некеге тұрмай-ақ, анау Әскерхан мен Екатерина секілді ерлі-байлы болып жүргендер де аз емес. Комбинаттағылар да бұлардың осы тірлігнен хабардар.

Ленамен өткізіп жатқан осы бір жайбарақат тірлік аз уақытқа болсын Құралайды да ұмыттырғандай. «Енді оны ойлай бергенде не табам, Құралайдың өз тірлігі, өз отбасы бар адам...», - деп жұбататын бұл өзін-өзі.

Ленамен екеуі сол бұрынғыша жұмыстан соң көңіл жұбату үшін мәдениет үйіне барып, кино қарап, ара-тұра «Сибирьге» соғып, кей уақытта Әскерханның үйіне барып, күн өткізіп жатыр.

Бірде кешкі әңгіме үстінде Лена бұған: «Арғын, сенің ойың қалай, осылай жүре береміз бе..?» - деген екіұштылау сұрақ қойған. Бұл: «Енді не істеуіміз керек?» - деді түкке түсінбей.

    - Сен не ойлап жүрсің, егер мен ертең жүкті болып қалсам, сәбиге әке керек емес пе?

    - Қалай... қай сәби..? – деген бұл сәл тұтығып.

    - Қалай... біздер жақындасып жүргелі қанша болғанын білесің бе? Егер құрсағыма бала бітсе... меніңше ол бітіп те қойған секілді. Мен сонда ертең жалғыз басты ана атанып отырмақпын ба?

    - Сонда не істеуіміз керек?

    - Сен не, маған үйленгің келмей ме?

    - Үйлену... білмеймін... сен маған ештеңе демедің...

Бұны естіген қыз сықылықтап біраз күліп алды.

    - Ақымағым менің, ол сөзді маған сен айтуың керек қой. Үйленейік деген ұсынысты қашанда жігіт айтпай ма? Ал, сен маған айтқызып отырсың...

Расында да бұл қалай мән бермеген. Иә, бұлай жүре беру үздіксіз жалғаса бермесі белгілі. Ертең сәби туса, бұл жауапты емес пе...

    - Әрине, үйленейік! - деген бұл асып-сасып.

Сосын екеуі осы мәселе төңірегінде түннің бір уағына дейін сөйлесіп еді. Қыз өзінің алдағы жоспарларынан хабар беріп, сүйеніш болатын бір адамның керектігін, екеулеп осы жақтан жеткілікті «капитал» жинап, елге қарай оралып, тыныш өмір сүрсек деген. «Ата-анаммен хабарласам, әрине, олар ұлты басқаға тұрмысқа шыққаныма қарсы болатын шығар, дегенмен, көндірем ғой» деген.

Бұл сосын жатып ойланды. Ленаны дәл Құралайдай сүймесі белгілі. Бірақ... Бірақ Сібірдің сүреңсіз тірлігінде жаныңа жылу беретін бір адам керек. Және ертең өмірге өз қанынан жаралған сәби келер болса, бұл одан қалай бас тартады. Лена ұлты басқа демесең, бір еркектің басын қор қылмайтын әйел секілді. Енді... ендігі бар мәселе, жан дегенде жалғыз әпкесі Ардаққа қалай түсіндірсе екен бұл жағдайды?! Оның: «Елге келіп, өз ұлтыңнан біреуді таппадың ба?» - деуі сөзсіз. Әлде әзірше қоя тұра ма... Жазғы демалысқа шықсақ, арнайы барармыз деп ойлады сосын. Бірақ... кешегі әкесі мен анасының, әжесінің сүйегі жатқан, көшесінде Құралайының ізі қалған ауылға ұлты басқа әйелді ертіп бару біртүрлі ыңғайсыз, ығайсыз емес-ау, қылмыс секілді көрінді. «Осылай боларыңды білгем» - деп ең бірінші Құралайдың шешесі табалар еді.

Жарайды деген сосын өзіне-өзі. Бәрін уақыт көрсетер.

            Осы әңгімеден соң көп ұзатпай Лена ата-анасымен хабарласып, рұхсатын алған соң, бұлар осы қалашықтың шағын неке сарайына барып, заңды түрде тіркелген. Дүрілдетіп той жасамаса да, Әскерхан мен Катя бар, Ленаның жұмысынан үш-төрт қыз-келіншек, тағы біраз адамдар «Сибирьдің» бір оңашалау бөлмесінде үйлену тойларын атап өткен болатын.

       Ұзамай комбинат бұларға жас жұбайлар ретінде көпқабатты үйлердің бірінен екі бөлмелі пәтер берді. Бұл бұрындары байқай бермейді екен. Жеке үй болып шыққасын байқады, Лена жұмысына сонша мұқият екен. Күндіз бітпеген шаруасын үйге алып келіп, калькуляторын шұқылап, қағазын қопарып ұзық отырады. Екеуара әңгімелескенде байқағаны, Ленаның арманы қайтсе де қызметте жоғарылап, мол жалақы алып, байлыққа кенелу. «Арғын, бұл жақ біздерге мәңгілік мекен болмайды, біраз жыл еңбек етіп, жеткілікті қаражат жинап, кетуіміз керек. Шіркін Қара теңіздің жағалауынан бір жақсы үй сатып алсақ, бізге одан артық не керек!», - деп армандайтын.

Осылай жүргенде, мамыр айының аяғына қарай сағындырып жететін бұл жақтың көктемі де белгі берді. Бұл уақытта Ленаның іші де әжептәуір білініп, бұрынғыдай емес, баяу қозғалатын болған.

    - Аз күн демалыс алып, Калугага барып қайтсақ, мен сені ата-анаммен таныстырайын. Кейін сәбилі болсақ, біраз жылдар ол жаққа баруға мүмкіншілігіміз бола қоймас. Оның үстіне жұмыс бар.., - деген бірде Лена бұған. Бұл үнсіз келіскен, бара алмаймыз деп қалай айтады.

Сөйтіп, ұшақ билетіне тапсырыс беріп, аз уақыт тосуға тура келді. Байқайды, жолға дайындалып жүрген Ленаның бұған бірдеңе айтқысы келіп, бірақ бата алмайтын секілді. «Саған не болды, бірдеңе айтқың келіп жүр ғой?», - деп бұл өзі сұрады.

Әрі-бері қипақтап отырған Лена ақыры батылсыздау: «Сенің жинақ кітапшаңда қанша қаражатың бар?», - деп сұраған. Бұл жауап берместен, жинақ кітапшасын Ленаның қолына әкеліп ұстатты. Күнделікті шкафтың тартпасында жататын кітапшыны Ленаның ақтарып көрмеуі мүмкін емес, жай көз қылып сұрағаны белгілі. Кітапшаны әрі-бері қараған әйел:

    - Мен саған бір өтініш жасасам ренжімейсің бе? – деді.

    - Неге ренжимін, сұра...

    - Білесің бе, Арғын, менің ата-анам қарапайым жұмысшы, орташа ғана тұрмыстары бар  адамдар. Егер үйімде бәрі жап-жақсы болып тұрса, мен бұл жаққа келмес едім ғой. Рас, мектеп пен институтты өте жақсы бітірдім. Бірақ маған ешкім көмектесіп қолұшын берген жоқ, барлығына өз күш-жігеріммен жеттім. Әке-шешемнің бар өмірлері тек күн көру үшін тынымсыз еңбекпен өтіп барады. Мен осы жаққа келгесін түсініп жүрмін, олардың бар тапқан тиын-тебендері тек үстеріндегі арзанқол киім-кешек пен тамағына ғана қана жетеді екен. Сұмдық қой, өмір бойы тынымсыз жұмыс істеп, бір рахат көрмей кету деген. ...Жақсы-жаман болса да, бізді дүниеге әкелді, өсірді. Солай... Егер сен рұхсат етсең, әкеме бір сыйлық жасасақ деп едім....

    - Жақсы, жасайық, - деген бұл сөзге келместен.

    - Ол арзан сыйлық емес,  егер сен келіссең... келіссең ғана, әкеме бір автокөлік алып берсек. Менің жинақ кітапшамда біраз қаржы бар, сенікін қоссақ бір машинаға толық жететін секілді. Мен енді осыдан кейін ол жаққа қайтып бармайтын да шығармын. Қарапайым адам болса да, әке деген аты бар ғой... менің перзенттік парызымның өтеуі болсын. Қалай қарайсың..? Осы жақта жүрер болсақ, біздер әлі талай машина алатын табыс табармыз..,– деген.

Бұл қапелемде не айтарға білмей сәл қипақтап:

    - Жақсы, бірақ машинаны қайдан аласың, кезекке тұру керек қой?

    - Ол қиын емес, қазір жақсы, жаңалау көлікті қолдан да сатып алуға болады екен. Тек үстінен шамалап қоссаң болды...

Байқайды, Лена бұның бәрін алдын-ала ойластырып, ол жақтағы біреулермен хабарласып, жағдайды біліп, барлығын шешіп қойған тәрізді.

Сөйтіп, осылай келісіп алған бұлар бірер күннен соң ұшаққа отырды.

Ленаның ата-анасы Калуга қаласының шетіне қарай, бір-бірінен айнымайтын көпқабатты үйлердің бірінде тұрады екен. Бұлар келеді деп әжептәуір дайындық жасағанға ұқсайды. Үш бөлмелі пәтерді жинастырып, өздерінше дұрыстағанымен, тұрмыстарының ортақолдау екені байқалып тұр. Бұл алғашында Ленаның әке-шешесі мені қалай қабылдар екен, ұлты басқа деп ұнатпайтын түр көрсете ме деп ойлаған еді. Бірақ олай болмады, тіпті олар бұнымен батып тілге де келе алмай, тек «сіз» деп сөйлеседі. Негізі бұны бір дәулетті адам, Сібір жақтағы қыздарының қамқоршысы деп қабылдаған сыңайлы. Бұл да аз күнге сыр бермейін, шыдайын деп ойлаған. Және Ресей жерінде тұрған кейінгі жылдары бұл жақтағы халықтың салт-дәстүріне бой үйретіп қалған. Айтқандай, дастархан жайылып, ортаға бірер жартылық келді. Бұның аздап ішімдік ішетінін білген қайын атасы тіпті қуанып кетті, білем, үш-төрт рүмке алынғасын, тілі шығып, бағанағы «сіз-біз» қалып, «давай, зятёк, выпей до конца» деп кәдімгідей еркінси бастады. Отырғандарға сөз бермей, өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігін, тағы басқа көр-жерді әңгімелеп, елдің мазасын ала бастағасын, әйелі: «Перестань, Гриша, может ему не интересно, не донимай человека, он ведь из дороги!», - деген ескертіп еді, құлақ асатын емес.

    - Неге мен оның мазасын алам, ол бізге бөтен емес енді, күйеу баламыз, бізді отбасымыздың бір мүшесі деуге болады, солай емес пе, айтшы өзің? – деп бұған қарап қояды.

Әкесінің тым артық сөйлеп кеткенін сезген Лена бұған көзінің астымен бір қарап, осы бір ыңғайсыз жағдайды жуып-шаяйын деді ме, сөзге араласып, әкесін тоқтатып: «Папа, енді ішпе, ертең қалаға шығамыз», - деді.

    - Қалаға, не жайшылық па?

Лена үстелдегі таусылмаған жартылықты былай алып: «Енді ешкім де ішпейді. Папа, менің саған бір сюрпризім бар, бірақ ертең ғана айтам, қазір бар да демал», - деген.

       Ертеңінде бұлар қаланың автокөлік саудалайтын үлкен базарына барып, қатар-қатар тізілген машиналар тұрған тұсына беттеді. Шынында да, Лена айтқандай, ақшаң болса, бұл жерде кеңес елінде шығатын автокөліктің неше түрі бар екен. Қызының қандай сыйлық жасамақ екенін енді түсінген әкесі тіпті есі кетіп балаша қуанып жүр. Бұлар таңертең өздерімен бірге автокөлік жағдайын білетін көршілес бір адамды ертіп алған еді. Соның айтуымен зауыттан кеше ғана шыққандай жалтырап тұрған бір «Жигули» маркалы көлік иесімен саудаласып, бағасына келіскесін, Лена қолсөмкесін ашып, ақшаны санап берді.

Шіркін, адамның қуанған сәті. Үйіне жеткесін, қайын атасы күнделікті ішітін бірер рүмке арағын да ұмытып, үйге кірместен күні бойы машнасын айнала жүрумен болды. Онысыз да жалтырып тұрған көлікті қайта-қайта сүртіп, өзінші о жер-бұ жерін шұқылаған болады. Құдды бір ата-анасы жаңадан ойыншық сатып әперген бала секілді. Бұл терезеден қайын атасының осы тірлігіне қарап тұрап, шын қуаныш адамды қандай күйге түсіретінін сезінгендей.

       Бұлар  Калугада көп бөгелмей, ертесінде қайтып кеткен. Лена да көңілі жайланып, үлкен бір шаруа тындырғандай рахат күй кешіп, ұшақ ішінде басын бұның иығына салып, еркелей тіл қатып, әңгімеге тартып келеді. Бірақ бұның жан-дүниесі бей-жай, ешқандай қуаныш та, реніш те жоқ, сүлесоқ келе жатыр. Бұның осы бір көңіл күйін сезген келіншек саған не болды деп сұрап қояды. Бұл «бәрі жақсы» деп құшақтап, шашынан иіскеген.

Демалысымды ұзартып, елге барып келсем бе екен деп ойлады. Бірақ бара қалса, Ардақ әпкесіне бұндағы жағдайдың бәрін айтуы керек қой. Басқа ұлттан жар тапқанын, басқаша өмір бастағанын... Шындығында, Ленамен бас қосқасын, бұл өзін әпкесінің алдында үлкен бір қылмыс жасап қойған адамдай сезініп жүр. Барлығының сенімін алдадым ғой деп ойлады іштей. Құралайынан айырылды, бірге туған жалғыз әпкесі, Ардақтан да алыстап кетті. Айбаттың ауылындағы қорымнан мәңгілік мекен тапқан әкесі мен шешесінің, әжесінің үміт артқаны осы еді ғой. Бұл бәрінінің алдында тек өзін ғана кінәлы сезінеді. Бірақ құр өкінгенмен, өткен істі түзей алмайсың.

Шыдайын деді сосын өзіне-өзі, өмірге келеді деп тосып жүрген сәбиім бар. Барлығы дұрыс болса, келесі жылы елге отбасымды алып барармын деп жұбатқан өзін.

          *                    *               *

Үйлеріне сау-саламат оралғасын, күнделікті бірқалыпты тірлік қайтадан басталды. Бірақ комбинат үйреншікті өмірінде аздаған өзгеріс бар секілді. Мемлекет басшылығына Горбачев деген адам келгелі, нарықтық қатынас деген түсінік пайда болды. Қоғамда жариялылық, экономикалық қайта құру деген секілді бастамалар басталып, жұмыс орны күнде абыр-сабыр болып жатады.

Сібірдің аз күнгі жазы шолтаң етіп өте шығып, бұл жақтың ерте келетін қысқа бергісіз салқын күзі басталған. Ленаның айы-күні жақындаса да, декреттік демалыс алмастан, күнделікті жұмысынан қалмай барып жүр. Бұл бірер мәрте ескерту жасап, демалысқа шықпайсың ба деп еді, келіншек үзілді-кесілді бас тартты. Сосын әйелінің сонша табандылығына тәнті болып, бас шайқап қойған.

    - Арғын, - деген бұған келіншегі бірде, -Қоғам үлкен өзгерістердің алдына тұр. Мен қазір соған лайық күрделі экономикалық жоба жасап жатырмын. Бұл нағыз жаңа заманға алйық жоба. Біздің комбинаттың талай жылдардан бері пайдаланып келе жатқан экономикалық саясаты ескірген, түкке тұрмайды. Егер осылай бола берсе, кәсіпорынның қарызға батып, құрдымға кетуі оп-оңай. Жуырда комбинатқа жоғарыдан үлкен комиссия келмек, мен соны тосып, емханаға бармай жүрмін. Ол комиссияға міндетті түрде қатысып, жобамды ұсынуым керек. Ал, егер менің жобамды қабылданар болса, онда екеуміздің де жеңіске жеткеніміз!

Бірақ бұл ол жеңіске қаншылықты қатысы барын түсінбей, Ленамен үнсіз келіскен. Дегенмен, келіншегінің күндіз-түн тынбастан осы шаруамен айналысып жүргенін көзі көріп жүрген соң, іштей тілеулес қана болды.

Кейде дастархан басындағы екеуара үйішілік әңгімеде, не болмаса жастыққа бастары тиіп, аз-кем шүңкілдесіп жатқанда, Ленаның үнемі айтатына осы мәселе: Шіркін, менің жобам өтіп кетіп, бас бухгалтердің орнына отырсам, комбинаттың бүкіл экономикалық тізгіні менің қолымда болар еді деп армандайтын.

Бұның қайсыбір кітаптардан оқып жүрген «карьерист» деген термин есіне түсті. Карьерист – қызметте жоғарылауды алдына мақсат етіп қойған адам. Сонда, бұның әйелі нағыз карьерист болып шықты ғой... Мейлі дейтін сосын бұл іштей, маған келіп-кетері қанша.

Айтқандай, қыркүйектің аяғына таман аталмыш комиссия келіп, комбинат тағдырына байланысты қалалық партия комитетінде үлкен жиын өткізген. Осы арада Ленаның жобасына «үздік» деген баға беріліп, қабылданатын болыпты. Үйге есі кете қуанып келген ол бірден бұған осыны баяндап: «Арғын, құттықтауыңа болады, өтті менің жобам! Енді алдымызда үлкен болашақ бар деп сенуге болады!», - деген. Бұл келіншегінің бетінен сүйіп құттықтап, «енді перзентханаға баратын шығарсың?» - деп сұраған. «Әрине», - деді ол.

        Ленаның жобасының қабылданғаны жайлы жаңалықты Әскерхан да естіген екен, телефон шалып құттықтап, жумаймыз ба деп жатыр. Сөйтіп кешкісін екеуі «Сибирьге» барып, бірер жартылықты ортаға алып, түннің бір уағына дейін отырып қайтқан. «Ленаның алысқа баратын түрі бар, бірақ байқа...», - деген Әскерхан бұған екіұшты қылып. Бұл оның «байқа» деген сөзіне түсіне алмай, сәл аңтарыла қарап еді. Талай теперішті бастан өткізген, кісі тани білетін Әскерхан сол кезде бірдеңені сезді ме екен деп ойлайды бүгінде. Сол «байқа» деген бір ауыз сөзі ескерту екен ғой...

 Осылай күнделікті абыр-сабырмен жүргенде, перзантханаға түскен Лена қазан айының басында жеңілденіп, өмірге қыз бала келді. Бұл іштей,  тұңғышым ұл болар ма екен, әлде қыз болар ма екен деп үнемі ойлайтын. Әжесінің ертеректе: «Әкең жалғыз, әкеңнен сен жалғызсың, әулетті енді жалғастыратын сенсің», - деген сөздері есіне жиі келуші еді. Бұл сосын жатып алып, өмірге ұл келсе атын кім деп қояр екем, аяғын тәй-тәй басқасын, туған жерге апарып, атажұрттың топырағын бастырсам деп армандайтын. Бірақ күткен сәбиі қыз болды. Дегенмен, қыз болса да өзінің қаны...

Лена перзентханадан шығатын күні Әскерхан мен Катя бар, бір топ адам у-шу болып қарсы алып, үйге жеткізген. Дастархан үстінде сәбиге қандай есім береміз деген сөз қозғалды. Бұлар Әскерхан мен екеуі қазақша бір ат қоямыз деп өзара ақылдасып қойып еді. Бірақ, Лена осы арада тағы да өзінің орыс баласына тән мінезін танытты. «Жоқ, сіздер бұл шаруаға араласапаңыздар, рұхсат беріңіздер, мен қызымның атын өзім қоям. Бұдан кейін сәбилі болсақ, атын сіздер  қоярсыздар. Мен бұны қызым өмірге келмей тұрып-ақ ойластырғам. Аты – Виктория болады», - деген. Келіншегінің жеме-жемге келгенде осындай қарыспа мінезі бар екенін білетін Арғын ештеңе дей қойған жоқ. Басқалары да қарсы келе қоймасы белгілі.

Дастархан басында сәл ыңғайсыз үнсіздік орнағанын байқаған Лена:

    - Виктория – көне римдіктердің жеңіс құдайы, жалпы бұл есім жеңіс деген мағына білдіреді. Сәбиімнің әрқашанда жеңімпаз болып жүруі үшін осындай есім бергім келеді. Өмірде жеңіске жету бәрімізге де мақсат, солай емес пе, Арғын? – деп бұған қараған.

Дуылдасып біраз отырған меймандар тарасып болғасын, бұл тұңғыш рет сәбиінің бетін ашып көрді. Маған ұқсайтын жері бар ма екен деп екі көзі жұмулы, пыс-пыс етіп дем алып жатқан шақалақтың түріне қарған. Бір ғажабы, сәбидің екі қасы мен шашы қап-қара екен. Бұл ақырын ғана танауын жақындатып, құшырлана иіскеп еді.

    - Байқадың ба? – деді, бұның желке тұсынан келіп үңілген Лена, - Сенің генің менікінен мықтырақ екен. Қызымыздың шашы мен қасы тура өзіңдікіндей. Терісі де қоңырқай, маған тартқан жері жоқ сияқты.

    - Мүмкін өсе келе өзгерер, - деді бұл.

    - Иә, уақыт көрсетер...

Осылай үй ішіне тағы да бір кіп-кішкентай жан қосылғасын, бұлардың бұрынғы үйреншікті тірліктеріне де өзгеріс енген. Түнде сәби жыласа, Ленамен бірге бұл да оянады. Тіпті кейде әйелі аз-кем көз шырымын алсын деп, баланы қолына көтеріп, ыңылдай әндетіп жүретіні бар. Кешке жұмыстан оралғасын, келіншегі екеуінің қызықтайтындары осы кішкентай қыздары.

Дегенмен, Ленаның үйде көп отыруға шыдамы жетпеді, перзентханадан шыққанына бірер айдан асқасын, балаға қарайтын көршілес бір егде жастаға әйелді жалдап, өзі қайтадан жұмысына шығып кеткен. Күндіз ара-тұра келіп сәбиін емізіп кетеді. Бұның жұмысқа шықпа дегеніне құлақ аспаған.

«Арғын, бұл жұмыс менің өмірлік кәсібім, тағдырдың маған берген шансы, менің болашағым, мен қазір қимылдамасам, сосын бәрі кеш болады. Біздер осы жерде не үшін жүрміз елден безіп? Болашағымыз үшін! Отыруға болмайды», – деп кесіп айтқан. Бұл амалсыз көнді.

Шындығында келіншегі бүйтіп босқа жанталаспаған екен. Ұзамай-ақ, Ленаның сөзі шынға айналып, осы үлкен комбинаттың бас бухгалтерлігіне тағайындалды. Енді ол осы үлкен кәсіпорындағы директордан кейінгі екінші адам деген сөз. Бүкіл есеп-қисап, миллиондаған қаржы енді өзінің ғана қолынан өтеді. Астында есік пен төрдей қызмет көлігі бар. Оның кейінгі бірер жылдағы арманы, тынымсыз еткен еңбегінің нәтижесі ақыры өз жемісін берді.

Бұрынғыдай емес, ол қазір кәдімгі шенеунік әйелге айналған. Киім киісі де өзгерді, бұрын комбинаттағы көп әйелдері секілді киініп, ешкімнен ерекшелене қоймайтын. Қазір қызметі дәрежесіне лайық, өз тілімен айтқанда «строгий стильге» көшкен. Үйдегі шағын шкаф қазір әйелдің небір қымбат киіміне толы.

Жұмыстан кешірек оралуы да жиіледі. Комбинаттағы қызметінен басқа қалалық партия комитетіндегі жиналыстар, таусылмайтын мәжілістер ме, әйтеуір үйде болуы сирек. Кішкентай Виктория да бұған үйренген тәрізді, қазір шешесінен гөрі үйде көбірек болатын әкесі мен күтуші Полина апайды жақынырақ көретін секілді.

            Жаңа жыл өтіп, науырызға тарта бұлар қоныс ауыстырып, басқа пәтерге көшті. Бұл осы қалашақтағы партия қызметкерлері, комбинат басшылар, мұнай бұрғылау кәсіпорнының басшылары тұратын арнайы салынған үй. Сол заманға лайық барынша жағдай жасалған.

Лена бұған бірде: «Осылай жүкшілердің бригадирі болып жүре беруің енді дұрыс болмас, басқа бір жұмысқа ауыс, ойластырып қойдым. Шама келсе, жоғары білім алуың керек, қазір орта біліммен ешқайда бара алмайсың», - деген.

Шынында да бұл алдағы болашағын ешқашан жоспарлап көрмеген екен. Осы уақытқа дейін тағдырдың маңдайға жазғанына бағынып, жазмыш деп аталатын болжаусыз күштің ырқына көніп келіпті. Енді ғана осының бәрін зерделеп, ой елегінен өткізіп отыр, сонда осылай өмір бойы жүкшілердің бригадирі болып жүре бермек пе? Әлде Ленаның етегінен ұстап, соның айтқанымен ғана өмір жолын бағдарлау керек пе? Сонда кім болады бұл?

Өмір деген қандай алдамшы деп ойлады. Бір кездері комбинаттың вахтасында бүрісіп жылап отырған көкшіл пальтолы қыз көз алдына келді. Бұл сонда оған бұрылып қайтып оралмаса, жетектеп жатақханаға алып бармаса, онда екеуінің өмір жолдары қандай болар еді? Сол кездегі сүйенері жоқ шарасыз қыз, бүгінде бұған қалай өмір сүру керектігі жайлы жөн сілтеп, ақыл айтады. Сонда бұл шынымен де сондай бейшара болғаны ма?

            Үлкен пәтерге көшіп, қоныс жаңартқанымен, бұның көңілінде ешбір өзгеріс жоқ. Ол өз алдына, жақсы үйдегі тірлік бұған алғашқы күннен-ақ ұнамаған. Байқағаны, бұл үйдің тұрғындары қызметкер, шенеуніктер өздерін басқалардан ерекше, биік санайды екен. Оны бірер мәрте дастархандас болғансын байқады. Сосын енді ондай жерге қайтып бармаспын деп бекінген. Демалыс күндері бір-бірін қонаққа шақырысып, у-шу болып жатады. Ондай жерде айтылатын әңгімелер де бұған түсініксіз, саясат, кім қанша ақша табады, қай қалада кімнің қандай үйі бар. Тостардың көбі «әрі жас, әрі сұлу, әрі үлкен лауазым иесі Елена Григорьевна үшін» көтерілетін. Бұндайда Ленаның жүзі бал-бұл жайнап, мадақты жаны сүйетінін еш жасырмайтын еді. Ал, бұл оның жанында жүрген жай бір көмекшісі секілді, тіпті ешкім бұған назар да аудармайтын. Осындай бірнеше отырыстардан кейін бұл ендігәрі біржола бармаспын деп қорланып қайтқан болатын.

Бұның осы жағдайын сезген Лена үйге келгесін жуып-шайып: «Сен  олардың сөзіне назар аудармашы, біздің ендігі ортамыз осындай адамдар болады, соған үйренуіміз керек», - дейтін.

Бұл өзін осы ортаның адамы емес екенін түсінді. Сонда не істеу керек? Ажырасып кетіп қала ма? Бірақ анау құртақандай Викториясын қалай қияды? Оның кіп-кішкентай қолдарымен бұның бет-аузын сипалап, риясыз сәби күлкісімен күлгенінің өзі неге тұрады.

Осындай сүреңсіз ойлармен жүріп, жұмысына барып келген болады. Тек әйтеуір көңіл жұбатары - кішкентай  Виктория. Ол да бұның келетінін күтіп отыратын секілді. Босағадан аттағанда, ол күтуші әйелдің қолынан ұшып кетердей болып, бұған ұмтылып талпынады. Сосын кішкентай қызын қолына алып, құшырлана иіскейтін. Қазір осы қалашықта бұған осы құртақандай Викториядан жақын адам жоғын жан дүниесімен ұғып, елжірей сүйер еді.

Лена сол бұрынғыша, үйде болғанынан болмағаны көп. Үнемі кешігіп, тіпті кейде жатар орынға ғана келетін кездері болады. Айтатын сылтауы – сол баяғы бітпейтін жұмыс, жиналыс. Ішімдікке құмарлығы болмаса да, кейде аузынан шарап иісі аңқып келеді. Бұл бірер мәрте «ішкесің бе?» деп сұрағанда, ол: «Арғын, менің ішімдікке құмар емес екенімді білесің ғой, бірақ қазір сондай ортаға түскенде, аздап татуың керек. Кейде облыс орталығынан басшылар келеді, тексерушілер келеді, аздап алмасаң болмайды», - деп құтылатын. Бұл сосын қолын бір сілтеп қойған болатын.

                 *              *              *

            Бұл жақтың ұзаққа күттіріп келетін көктемі аз күнгі жазға ұласып, сараңдау көктейтін Сібір ағаштары жапырақ жайып, осы өлкенің бір тамаша кезеңі басталған. Бұл уақытта қалашықтың іргесінен ағып өтетін өзіннің де мұзы бұзылып, сең жүре бастайды. Өзеннің мұзы түскесін, қалашықтағы халықтың негізгі ермегі – балық аулау. Бұл да көптен қалмай, үрмелі қайық, балықшының асай-мүсейін сатып алған. Кейде осылай елмен бірге бой жазып, өзен бойына шығып, балық аулаған болады. Орыс ағайынның балықшылығының аяғы ішімдікке, ажың-күжің әңгімеге ұласады. Үш аяқты мосыға қазан іліп, балық сорпасын жасаған солармен бірге дуылдасып, ішімдігінен де тартынбай жұтып, біраз демалған болып қайтады.

Кейде судың жиегіндегі күн қыздырған қиыршық тастардың үстіне күртесін жайып тастап, Сібірдің түпсіз көгілдір аспанына жанарын тігіп, сонау алыста қалған балалық күндерін, тау бауырына тығыла жайғасқан шағын ауылын есіне алатын.

Айпара даланың апайтөсіне әдейі әкеліп шөгерген айыр өркеш атан секілді Айбаттың биігі, сылдырай аққан Иірсудың өзені, шілденің айында табаныңды қарып, адым жер бастырмайтын ып-ыстық құмы, бәрі-бәрі көз алдынан өтетін. Ауыл балалары суға түсуге барып жүр ме екен деп ойлайды. Сосын мәңгілік тоң басқан осы бір ит өлген жерде не әкемнің құны бар еді деп өзін-өзі іштей жерлейтін.

Сібірдің жазы жылынып күшіне енгесін, бұл күн суымай тұрып елге барып қайтайын деп шешкен. Әрине, Ленаның бара алмайтыны екібастан белгілі. Әйел бармағасын, қызын да апара алмайтыны анық. Бір жағынан осы да дұрыс болған шығар деп түйді. Талай жылдардан бері көрмеген әпкеммен жүздесіп, жиендерімді көріп қайтайын деген. Бұл ойын Ленаға айтып еді, ол еш қарсы болған жоқ. Сөйтіп ұшаққа отыратын билетке тапсырыс беріп, көңілін бір қуаныш жайлап, өзінің туып-өскен жері емес, басқа бір жұмбақ әлемге баратындай алабұртып жүрген болатын.

Бірақ... тағы сол атың өшкір бірақ... Жазмыш деп аталатын белгісіз бір күш бұның өзінше жасап қойған жоба-жоспарын тағы да тас-талқан етіп еді...

Бұлар бұрын тұрып кеткен көпқабатты үйде көршілес болған үш-төрт кемпір бар-тын. Кезінде Сібір өлкесіне ақша қуып келіп, кейін осы жақта біржола қалып, қартайған адамдар. Кейбірі осы өңірдің қаталдау табиғаты мен сүреңсіз тірлігіне біржол бой үйретіп, өз қалауларымен қалған адамдар болса, кейбірінің қайтып баратын отбасы, күтіп-бағатын ұрпағы болмағасын амалсыз тұрып қалғандар. Жаза айларында бұлар ауа жылынысымен-ақ есік алдыдағы ұзынша сәкіге жайғасып алып, әдеттегіше күнұзын өткен-кеткендерді сөз қылумен болады. Қайдан еститіні белгісіз, шағын қалашықтың бар өсек-аяңын осылар біліп отырады. Бір ғажабы, айнала төңіректегі көпқабатты үйлерде тұратын әйелдердің барлығын жезөкше, еркектің бәрін маскүнем деп есептейтін бұл кемпірлердің Арғынға деген көзқарастары дұрыс еді. Себебі, бұл жұмыстан ораларда немесе дүкен жаққа шыға қалса, кемпірлерге бір-бір қорап шекілдеуік, кейде тәтті-мәтті бірдеңелер, бірер шиша сусын ала салатын. Оған бұлар кәдімгіше баладай мәз болып: «Ой, Аргунчик, какой ты добрый, какой ты хороший!», - деп алғыстарын жаудырып жатады. Кейде бұл қолы қалт еткенде әлгілермен қатар отыра қалып, шекілдеуік шағып, әрі-бері әңгіме-дүкен құрып та кететін. Қысқасы айналадағы елдің бәріне сын көзбен қарайтын кемпірлермен бұл әрдайым «достық» қарым-қатынаста еді.

       ...Балық аулаудан келген күннің ертеңінде кішкентай қызын қоларбаға салып, далаға шыққан. Күн тас төбеге көтеріліп, кәдімгі Арқаның жазы секілді жадырап-ақ тұр. Тырбия өскен теректердің басына басына қонақтаған қайсыбір құстардың шықылықтаған үні, шамалы ғана леппен бет-жүзіңді өбіп өткен баяу самал, кеше ғана осы өлкеде болып кеттен қаһырлы қысты біржолы ұмыттырғандай.

Викторияны қоларбаға салып, көше жағалап жүріп, өздерінің бұрынғы тұрып кеткен үйінің тұсынан шыққанын бір-ақ білді. Көз қиығын салып қарап еді, өзіне таныс кемпірлер кіреберістің алдындағы сәкіде бұрынғыша тізіліп отыр екен. Әйтеуір жақындағасын, амандаса кетейін деп солай қарай бұрылды.

Олар да бұны көріп кәдімгідей мәз болысып, кезек-кезек сәбидің жүзіне үңіліп, «қара, өзіңнен аумай қалыпты» десіп жатыр. Кемпірлермен әрі-бері тілдесіп біраз тұрған соң, бұл қоштасып ұзай берген. Кенет бұны «Аргунчик, погоди-ка на минутку» - деген дауыс тоқтатты. Өздері «баба Зина» деп атайын ірі денелі кемпір екен дауыстаған. Толық денесін әрең көтеріп сәкіден тұрған ол бұған жақындап келіп, аз-маз ентігін басқасын шамалы бөгеліп, жан-жағына қарап алып: «Арғын.., і-і-і... саған айтайын дегенім, әрине, дұрыс түсін, менің елден естігенім ғой... сен Ленкаңды қаталдау, қаттырақ ұстасайшы», - деген. Бұл түкке түсінбей кемпірдің жүзіне қарады.

    - Менің естігенім, - деді кемпір, - сенің Ленкаң бұзылып жүрген сияқты. Иә, ...солай... оңашада бір адаммен кездеседі дейді. ...Қатын деген сол ғой, қарны тойынса көкіп кетеді. Сен секілді жігітті өйтіп қорлауға болмайды ғой... Маған қызым айтты... Дашка... ол ана шенеуніктер барып тоқтайтын «Меридиан» қонақүйінде еден жуады, сол көріпті бірер мәрте. Мен саған жаным ашығасын айтып тұрмын... бірақ байқа... Жарайды, енді өзің біл әрі қарай... мен сені көрген жоқпын, сен мені...

Осыны айтқан кемпір қисалаңдап аулағырақ ұзай берген. Бұл тас төбесінен біреу шоқпармен ұрғандай есі кетіп, сол орнында мәңгіріп біраз тұрып қалған еді. Әрі-беріден соң есін жиып, өз-өзіне келгесін, қоларбасын сүйретіп бағыт-бағдарсыз жүре бергенін біледі.

       Е-ее, таусылмайтын жиналыс, кездесулердің сыры осында жатыр екен ғой деп ойлады сосын. Ленадан басқаны күтсе де, дәл осындай алдамшылықты күтпеп еді. Жан дүниесі алай-түлей болып, не істесем екен деп, қоларбаның тұтқасын сығымдай ұстап, қыса берген.  Есіне Әскерханның өткенде айтқан: «Ленаның алысқа баратын түрі бар, бірақ байқа...», - деген сөзі түсті. Сонда ол түбі күні бірдеңенің боларын сезіп айтқан ғой. Ертеде әжесі: «Адамды бұзатын ақша мен атақ», - деуші еді. Рас екен. Күні кеше ғана бұл шарасыз кейіпте жылап отырған қызды  жетелеп апарып, қамқорлығына алып, осындай дәрежеге жетуіне себеп болып еді. Сонда Ленаның бұған айтқан небір сезімге толы сөздері, құшып сүйгені, еркелей сыр бөліскені бәрі өтірік екен ғой. Бұл тек оның биікке жету үшін пайдаланған құралы ғана болыпты. Бұндай қорланбас. Кітаптардан көп оқитын сатқындық, алдамшылық, екіжүзділік дегеннің бәрі өмірде өз алдынан шығар деп кім ойлаған. Тіпті бір төсекте жатқан келіншегінің бойынан осы бір адам жиіркенер қылықтар табылар деп еш күтпеген.

Осындай шым-шытырық ойлармен үйіне да жақындағанын байқамай қалған еді. Бала күтуші Полина апай: «Аргун, саған не болған, өң-түсің жоқ қой», - деп жатыр  бұның көңіл күйсіз келгенін түрінен байқап. «Бәрі жақсы», - деп өз бөлмесіне өткен бұл орындыққа сылқ етіп отыра кетіп, тағы да шет-шегі жоқ мағынасыз ойлардың жетегіне ерген. Әскерханға айтсам ба деп бір ойлады. Бірақ оны қатысы қанша бұл жерде. Азар болса, «жүр, «Сибирьге» барып, қайғымызды жуып-шаяйық дер» дер. Басқа кімі бар бұның осы қалашықта сыр бөлісер. Қазір өзін түсінер біреуге барып, жан дүниесін астан-кесетн еткен осы бір жайтпен бөлісіп, барынша ақтарылғысы келді. Бірақ бұл жерде бұны түсінер ешкім жоқ. Жалғыздық дегеннің не екенін енді ғана жан-тәнімен сезінді. 

       Қой деді, сосын өзіне-өзі біраз отырғасын. Әуелі анығына көз жеткізіп алайын. Мүмкін Зина кемпір арандату үшін әдейі айтқан шығар. Ол да мүмкін. Ленаның аз уақытта үлкен қызметке жеткені, бұлардың бақуатты тұрмыс-тіршілігі кейбіреулердің қызғанышын да тудыруы ғажап емес. Сондықтан бүгінше байқайын, Лена өзін-өзі қалай ұстар екен деп шешкен. Осыдан  еңсесін басқан ауыр ойдан серпіліп, аз да болса көңілімді жадыратайын деп, іргедегі барда сақтаулы тұрған қымбат коньяктан бір тостаған құйып алып, көмекейіне төңкере салған еді.

       Әдеттегідей жұмысынан кешірек келген Лена түк болмағандай жадырай амандасып, кішкентай қызын айналып-толғанып жатыр. Бұның көңілісіздеу отырғанын байқап, саған не болды деп сұраған. «Балық аулауға барғанда салқын тиген секілді, мазам болмай тұр», - деген бұл жалтарып. Сосын ертерек жатып қалды. Бірақ ұйқы қайда. Түннің біруағына дейін небір келеңсіз ойларға беріліп, әбден санасы сансырып барып, таңға жақын көзі ілінген.

Таңертеңгі шайда Лена: «Бүгін тағы да қалалық комитетте жиналыс, сосын комбинатқа тексерушілер келмек, мен тым кеш оралам», - деді. Түрінен ешқандай асып-сау, қысылудың нышаны білінбейді. Бұл үнсіз басын изеген.

Күндіз тағы да кішкентай Викторияны тысқа алып шығып біраз серуендеп, көңіл күйі келмегесін үйге оралды. Сосын екі қолы алдына сыймай әрі-бері сенделіп, теледидарды қосты. Бірақ көзі экранда болғанымен, көңілі алай-дүлей, ойы сан-саққа жүгіруде. Ол әйелінің өзіне ақырындап жат болып бара жатқанан жаңа пәтерге көшкелі байқап жүр. Осы жайды бұл бұрын да ой елегінен өткізген. Ленаның қазіргі араласар ортасы бұған мүлдем бөтен, мүлдем жат. Олар өздерін жергілікті аристократ санайтын топ. Бұл ол топқа ешқашан сіңісіп кете алмасы белгілі. Осылардың арасында өзін өте ыңғайсыз сезініп, тезірек кетіп қалуға тырысатын еді. Олар да бұған араларына байқаусызда кіріп кеткен бөгде адам секілді жат көзбен қарайтын. Тек көңіл үшін ілтипат білдіргендері байқалып тұратын. Осының бәрі жасанды екенін іштей сезіп тұрса да, үндемейтін. Үндегенде не істейді? Ал, Ленаның ізегені осындайлар. Ол бұлардан енді ешқашан бөлініп кете алмайды. Осының бәрін ой елегінен өткізіп, әйелі екеуі үшін шешуші бір сәттің қайтсе де болатынын іштей тосып жүретін.

Қас қарайып, көз байланғасын, балаға күтуші әйел: «Енді Викторияға өзің қарайсың ба?», - деген бұған, күнделікті уақытының аяқталғанын білдіріп. Бұл сәл ойланып: «Полина апай, сіз ренжімесеңіз тағы да бірер сағаттай қарай тұрыңызшы, менің шығып келетін бір шаруам бар еді. Әрине, артық болған уақытыңыз үшін бәрін төлеймін, ол жағынан абыржымаңыз», - деген. «Жақсы» - деді ол сөзге келмей.

Бұл жеңіл күртешесін иығына іліп, далаға беттеді. Күндізгі болған шамалы ыстықтың беті қайтып, қоңыр салқын самал есіп тұрса да, бұның көңілі күйін сезгендей, аспан да қарауытып, жұлдыз біткен осы бір түпсіз тұңғиыққа батып жоғалғандай. Көшеде жарық жоқ, осыдан болар жол жиегіндегі ағаштар да қараңғыда қап-қара түске еніп, үстіңе төніп келе жатқандай біртүрлі қорқынышты көрінеді.

Бұл күндіз Зина кемпір айтқан «Меридиан» қонақүйіне қарай беттеді. Бұл екі қабатты ғимарат осы қалашықтағы тәуір орындардың бірі болып саналады. Көбінесе осы жаққа іссапармен келген шенеуніктер тоқтайтын жер. Ішінде жақсы дәмханасы бар деп естіген. Бұл ара сондай-ақ, жергілікті басшылардың қыз-қырқынмен көңіл көтеретін орны дегенді бұрыннан құлағы шалып жүретін. Бірақ мән бермепті. Енді, міне, осы қонақүйдің есігін аңдуға тура келіп тұр.

       Бұл қонақүйге жақындап баруын барғанымен, ішіне кіруге тәуекел ете алмай, айналшықтап біраз жүрді. Кіргенде не деймін, қандай шаруамен жүрмін деп айтам деген бір ой кері тартып, анау тұстағы сәкілердің біріне барып тізе бүкті. Тағы да әрі-сәрі сезім буды санасын. «Кім білген, осылай әйелімнің ізін аңдып, түн жамылып жүрем деп, тағдыр мені осыған да көндірді-ау» - деген ащы ой өзегін өртеді. Осылай сілейіп қанша отырғаны белгісіз, анау түстағы қонақүй есігінің сықыр етіп ашылғаны селк еткізді. Ғимараттын шыққан әйел адам бері беттеп келеді, маңдайшадағы шамның жарығымен байқап қалды, Лена жайлы әңгімені жеткізген Зина кемпірдің қызы Даша екен. Мүмкін бір-екі ауыз тілдесермін деп ойлаған бұл орнынан тұрып, қарсы жүрді. Қараңғыда сопаң етіп алдынан шыққан ер адамды көргенде шошып кеткен қыз:

    - Ой, Аргун, ты что ли, напугал меня?! – деп жүрек тұсын басқан.

«Түн ішінде бұл жерде жай жүрсің бе?» деген қыздың сұрағына не деп жауап берерін білмей күмілжіп тұрғанда, сөзді ол өзі бастады.

    - Егер Ленаны іздеп жүрсең, ол осында...

    - Солай ма?! – деген бұл басқа айтарға сөз таппай, - Не істеп жүр бұнда..?

    - Не істеп.., - деп сәл күмілжіген қыз: - Тек мен айтты деме, Аргун, ... олар үстіңгі қабатта, 25-ші бөлмеде...

    - Тағы кім бар ол жерде?!

    - Ол жерде... ол жалғыз емес...

    - Кім бар?! – деген бұл дауысын қаттырақ шығарып.

Қыз бұған алая бір қарап алып:

    - Неге айғайлайсың? Кім бар, кім бар... бір шенеунік бар, қалалық комитеттен бе, білмедім.., - деді.

Бұл енді өзін сабырға шақырып, дауысын бәсеңдетіп, жайлап сұрады:

    - Айтшы, олар бұл жерде жиі болып тұра ма?

    - Ну, жиі ме, жиі емес пе, ол жағын білмедім, біздер еден жуушы екі адамбыз, менің кезегімде екі-үш рет көргем...

    - Жақсы, Даша, рахмет, - деген бұл қонақүйге қарай беттеген еді, қыз дауыстап тоқтатты.

    - Сені ол жерден ешкім де өткізбейді, күзет бар... текке шу шығарасың. 25-ші бөлме екінші қабатта, ғимараттың артқы жағына шықсаң, сол жақ шеттен санағанда, төртінші терезе, балконы бар.., - деген қыз ендігісін өзің біл дегендей ұзай берген.

Бұл да одан әрі бөгелместен ғимаратты жиектей отырғызылған бұталарды айналып, қонақүйдің артқы жағына шықты. Бұл жақ тіпті тастай қараңғы екен. Қыздың айтуы бойынша шет жақтан терезелерді санап еді, шындығында да төртінші терезенің астында балконы бар екенін көрді. Жоғарыға көз салып еді, бөлме алакөлеңкелеу, аржағынан шамның әлсіз жарығы білінеді.

Не істесем екен деп ойлады. Есіне биікке өрмелеуді үйрететін әскери жаттығулар түсті. Ол кезде бұдан да биікке өрмелеп шыға беретін. Сосын табан тірер бірдеңе табылып қалар деген оймен қараңғыда түртінектеп, айнала төңіректі аяғының ұшымен шұқып қарай бастады. Сәл әрірек жүргенде, аяғы қатқылдау бірдеңеге тиген секілді болды, еңкейіп қараса, қалыңдығы әжептәуір, екі құлаштай тақтай екен. Ойланбастан әлгіні топырақтың астынан суырып алып, балконның түбіне әкеліп, іргеге көлбей тіреді. Осыдан соң сәл кейін шегініп, бар екпінімен алға ұмтылып, тақтайға табыны тиген сәтте жоғары ыршыған. Әйтеуір, әупірімдеп, саусақтары балконды айнала қоршаған арматура шарбақтың біріне ілінді. Бұл сәл асылып тұрып, әрі-бері ырғылып, бар денесімен серіппедей жиырылып, ышқына көтерілгенде, бір аяғы балконның ернеуіне ілігіп еді. Ендігісі оңай деді іштей. Осылай бірер секунд аялдаған ол тағы да бір ырғып, балконның жақтауына артылды да, бір аунап ішке қарай түсті. Ақырындап қарап еді, балконнан бөлмеге кіретін есік құлыптаулы емес, арасына қос саусақ сыярдай сәл ашық тұр екен. Іштен темекі түтінінің исі келіп, баяу сөйлескен адамдардың дауысы шығады. Бұл не істесем екен деп біраз аялдады. Мүмкін бұл жерде Лена емес, басқа бір әйел шығар. Баса-көктеп кіріп барам деп, масқарам шығып жүрмей ме деп ойлаған. Сосын жүрегінің өрекпуін сәл басып, есікті ақырындап молырақ ашып, іштегілердің дыбысына құлақ түре бастады. Кенет сықылықтай күлген әйелдің дауысы естілді. Иә, тура Ленаның күлкісі. Тура сол... Бұл зығырданы қайнап, тістене жұдырығын түйген. Сосын сәл ғана өзіне-өзі келіп, не де болса ешқайсына қол жұмсамайын, тек барлығын көзбен көріп, шындығына көз жеткізейін деп шешті. Ең бастысы, бөлменің шамын жағып, Ленаның көзіне бір қараса. Не дейді екен?! Не деп жауап бере екен?!

Сосын сәл тұрды да, балконның есігін айқара ашып, бөлмеге енді. Төсекте құшақ айқастырып, әңгімеге берілген екеуі бұның кіргенін байқамай да қалып еді. Бұл енді бөлменің шамын жақпақ болып, кіріберіс есікке қара беттеген.  Алакөлеңкеде балкон жақтан крген адамның сұлабасын бірінші болып байқап қалған еркек: «Ей, ты... вы кто?», - деп атып тұрған. Сол кезде бұл да барып, бөлменің шамын жағып үлгерді. Ақ төсектің үстінде жайбарақат жатқан Лена дәл осы арада бұны көрем деп ойламаса керек, шам жарқ еткенде «Аргун!» деп шыңғыра дауыстап көрпені иегіне қарай тарта берген. Бұл сосын әйелінің ашынасы кім болды екен деп көз салып еді, тани кетті, осы жердегі «мықтылардың» бірі, қалалық партия комитетінің хатшысы Логинов деген екен. Куратор есебінде сылтау тауып комбинатқа жиі соғып жүретін. Басқосуларда қолына шарап толы бокалын ұстап, үнемі Ленаны төңіректеп шықпаушы еді, ақыры арманына жеткен екен деп ойлады.

Келген адамның Ленаның азиат күйеуі екенін байқаған шенеунік асып-сасқанның орнына: «Кто тебя пустил сюда, паскуда, ты знаешь что тебе будет за это?!» - деп бұған кәдімгідей айбат шегіп жатыр. Бұл түк айтпастан, тыр жалаңаш тұрған, шартық қарны бар, қол-аяғы шидей әлгіге бастан-аяқ бір көз салып, Лена мынаның неменесіне қызығып жүр деп ойлап үлгергенше, шала мас Логинов бұны шынымен қорқып тұр деп ойласа керек, аузынан түкірігі шашырап: «Ты, чурбан, что я тебе сказал, а ну ка, исчезни от сюда!», - жағасынан алып, итеріп шығармақшы болды.

Бұл одан әрі шыдай алмады. Екі көзіне қан толып, шартық қарын шенеунікті иектің астынан қалай соққанын өзі де байқамай қалған. Қатты соққыдан қалбалақтай ұшқан ол іргедегі жылу радиаторына қарақұсымен соғылып, үні біржола өшті.

Бұрылып төсекте жатқан Ленаға қарап еді, көрпенің шетін тістеп, көз жанары шарасынан шығып дір-дір еткен ол: «Аргун, прости, Аргун прости!..», - дегеннен басқа айтары болмады.

Бұл оған жиіркене қараған. Күні кеше ғана құшағында жүрген әйелі енді оған дүниедегі ең сұмпайы, ең оңбаған адам болып көрінді. Не істесе екен? Егер осы арада мына салдақының жоқтауын бір-ақ асырса, ертеңгі күні өз қанынан жаралған кішкентай Викториясы анасыз қалады ғой. Осының бәрін әп-сәтте санасынан өткізіп үлгерген бұл: «Как я не знал, что ты такая шалава!», - деп бір түкіріп шығып жүре берген.

Екінші қабаттан түсіп, шығар есікке қарай беттеген бұны күзетші байқап қалып, тұра ұмтылды: «Ей, ты кто, как ты сюда попал, а нука постой?», - деп тоқтатпақшы болып алдынан кес-кестеп еді, бұл бір-ақ қағып, шалқасынан түсіріп, кете берген.

            Көкірегін кернеген ашу мен ызадан не болғанын білмей, басы ауған жаққа жүре берген бұл біраздан соң ғана өзіне-өзі келіп есін жиды. Жан-жағына көз салып еді, «Сибирь» мейрамханасының тұсын таяп қалғанын байқады. Басына қасірет түскенде ұмыттырып жіберетін осы араға белгісіз бір күш алып келген секілді. Аңтарылып сәл тұрды да, қолын бір сілтеп, мейрамханының босағасынан аттады. Дәл осы сәтте бұның бұдан басқа бара жері де жоқ еді. Үйіне енді қайтып кірмесі белгілі.

Мейрамханының түкпіріндегі бір үстелге жайғасып, шімідікке тапсырыс берді. Даяшы тез арада алып келген арақтан бір қырлы стақанды толтыра құйып, ойланбастан көмейін құя салған. Түнеріп аз-кем отырып, тағы да бір, тағы да бір құйып ішті. Итке берсең татып алмайтын осы бір удай ащы заһар ғана оның бүгінгі қайғысы мен қасіретін бөлісетін дәрмегі секілді.  

Қандай ақымақпын деген сосын өзіне-өзі, құдай-ау, қандай ақымақпын. Елім мен жерімді тастап, осы жақтан не іздеп келдім? Сонда тапқаным осы ма? Өзінің кейінгі жылдары теріс басқан барлық қателігі мен өкініші осы арада көкірегінен «аһ» деген жалғы ауыз дыбыс болып шығып, үстелді дүрс еткізіп бір ұрып еді. Айнала отырғандар жалт қарасқан. «Е-ее, Арғын, жеткен жерің осы болды!», - деді сосын өзіне-өзі. Сосын басын қос жұдырығына тіреп, тағы да ұшы-қиырсыз ойға кеткен.

Алдамшылық, екіжүзділік, сатқындық, ақшақұмарлық... бұрын кітаптардан сан мәрте оқып жүрген адам бойындағы небір жексұрын кесапаттар өмірде өзіне кез болар деп ойлап па. Қалай байқамаған? Әйелінің байлықұмарлығы қызметқұмарлығы ақыры осыған алып келді. Екеуінің комбинатта ай сайын тауып жүрге мыңдаған сом ақшасы оған аздық еткен ғой. Неге өмірдің мәні тек ақшамен, байлықпен, мансаппен ғана өлшенеді. Кезінде Құралайынан айырылуға да осы себеп болып еді. Енді, міне, қиырдағы Сібір жерінде тағы осыған кез болды. Неге бұл атың өшкір қоғам солай құрылған? Сонда қолында қызметі мен ақшасы жоқ адам өмір сүрмеуі керек пе?

Әйелінің мансапқұмар екенін біле тұра, қалай мән бермеген? Қазақ «қойныңдағы қатыныңа сенбе» деп осындайдан айтты ма екен? Егер Ленаның орнына Құралай болса осылай жасар ма еді? Бұл ойынан ол өзі де шошып кетіп, «жо-жоқ, Құралай ондай емес» деп күбірлеп, басын шайқаған.

Енді не істемек? Жарайды, енді Ленамен бірге тұрмасы белгілі. Бірақ кішкентай Викториясы не болар екен? Құртақандай алақандарымен бұның бетінен сипап, сәби күлкісімен жанын жадырататын ол ертең шешесінің мына трілігінен қандай үлгі алмақ, кім болып өспек...

Ленамен енді ажырасуымыз анық. Бірақ ол Викторияны маған бере ме екен? Әрине, бермейді... Заң жүзінде ажырсар болса, сот та әйелдің сөзін сөйлері белгілі. Егер кішкентай қызымды берсе, қойныма тығып алып, елге кетер едім, өзім тәрбиелер едім...

Осында келеңсіз ойларға берілген ол бірер шишаны тауысып, тағы да ішімдікке тапсырыс берді. Жағын таянып, көзін бір нүктеге қадап, сәл теңселіп отырғанда, қасына келген даяшы:

    - Сіз есеп айрысыпайсыз ба, сағат түнгі 12 болды, мейрамхана енді жабылады...

Бұл масаң көзімен даяшыға қарап:

    - Маған тағы да бір шиша... сосын кетем, әкеп беріңізші, өтінем, - деген.

Мейрамханаға жиі келетін бұны сырттай білетін даяшы басын бір шайқап, көп ұзатпай бір шишаны жеткізген. Меймілдете құйылған арақ толы стақанда тағы да көмекейіне төңкере салып, адамның бар қайғы-қасіретін әп-сәтте басатын осы бір атың өшкір ішімдікті кім ойлап тапты екен деді іштей.

Атшаптырым мейрамханының бір түкпірінде жағын таянып, сәл теңселіп отырған бұдан басқа ешкім қалмаған. Тек қасына милиция киімді екі адам келіп: «Гражданин Абатов ты?», - дегенде, бұл тұмандаған жанарын әрең ашып: «Я, а что, не похож?», - дегенін біледі.

Одан кейінгісі ың-жың бірдеңе. Арпалыс... айқай... Арқасы мен басына милицияның рәзеңке сойылы тигенін біледі. Сосын қос қолына кісен салып, сүйрелеп сыртқа әкетіп бара жатқанын сезді.

...Есін ертеңгі күні түрменің камерасында бір-ақ жиған.

 

Мең-зең болған басын көтіріп, қайда жатқанын түсіне алмай жан-жағына ұзақ қарады. Еденде жатып шыққанын енді білді. Іргені жағалай қойылған сәкі тәріздес орындықтарда сақал-шаштары өскен, бомж пішіндес бір-екі адам қалғып отыр. Қарсы қабырға темір тормен қоршалған. Шығар есігінде дәу қара құлып. Милицияда қамауда отырғанын енді білді. Не бүлдірдім екен? Дәл де болса кешегі Логинов иттің баласы милицияға шағым жазған ғой... Ұялмай қалайша арызданды екен? Бірақ ол оңбағанды бір ұрғаным үшін соттай қоймас, азар болса айыппұл төлермін деп іштей сабыр етті.

Басына осындай небір түрлі ойлар келіп, дел-сал болып біраз отырғасын, зәр қысып, әжетханаға барғысы келді. Орнынын тәлтіректей тұрып, темір тордың есігін ұрғылап, дыбыс беріп еді, ешкім үн қатар емес. Қалғып отырған бомждардың бірі көзін ашып:

    - Ей, не болды шулап, егер кіші дәрет қысса, әне шелек тұр, соған отыр, - деп қайтадан қалғып кетті.

Бұл амалсыздан бұрыштағы шеті жырым-жырым болған шелекке бұрылған...

 

Сәске түс болмай бұны жауапқа шақырды. Терегуші жасы елулерді еңсеріп қалған адам екен. Алдынан бұл секілділердің талайы өтіп, әбден еті үйренгені көрініп тұр. Көп созбай, бұған тағылған айыпты оқыды.

    - Абатов, саған кісі өлтіру бойынша айып тағылады. Қане болған оқиғаны өзің айтып бер!

Бұл төбеден ұрғандай «кісі өлтірдің» деген сөзге не деп жауап берерін біле  алмай:

    - Қалай кісі өлтіру..? Қайтіп, ...кімді?

Тергеуші мыр етіп басын шайқады.

    - Кімді..! Қалайша білмейсің? Кеше «Меридианда» болдың ба? Сағат нешенің кезінде, не мақсатпен бардың? Азамат Логиновты не үшін соққыға жықтың?

Ее-е, енді түсінді. Бірақ бұл оны өлтірген жоқ қой, ашумен бір ұрғаны рас...

Енді шегінудің жөні жоған түсінген бұл болған жайды тергеушіге бастан-аяқ айтып берді. Бірақ Логиновты өлтірген жоқпын дегенді қосып қойды.

    - Түсінікті, - деді тергеуші. - Сен ұрғанда шалқалай құлаған ол жылу радиаторына басымен соғылып, сол арада жан тапсырған. Жағдай осындай. Мен сені түсінем, иә... кім.. Абатов. Бұл өмірде көп кездесетін драма ғой. Бірақ заңның аты заң, енді Қылмыстық істер кодексінің 88 бабы бойынша жауап беруің керек. Бұны – «байқаусызда кісі өлтіру» дейді. Енді сотқа дейін тергеу изоляторында отырасың. Егер адвокатың мықты болса, «ашу үстінде байқаусызды өлтірген» деген қорғаумен жазаңды жеңілдетер. Бірақ сотталасың.

Бұл тергеушінің толтырған хаттамасына «өзімнің айтқан сөзімнен дұрыс жазылған» деп қол қойып беріп, айдауылдың алдына түсіп тергеу камерасына беттеді.

Бұрындары кітаптан оқығаны болмаса, абақтының дәмін татам деп кім ойлаған. Тағдыр шіркін бұның маңдайына осыны да жазған екен, көну керек. Салдыр-гүлдір темір есік ашылғасын, темекі түтіні мен тағы да бір жағымсыз иісі қолқаны қабатын тергеу камерасының босағасынан аттады.

    - К вам новый «пассажир», принимайте! – деген айдауыл бұны ішке қарай арқасынан бір итеріп, шығып жүре берген.

Бұл әуелінде камера толы он шақты адамға аңтарыла қарап, аңырып біраз тұрып қалған еді. Олар да осыны жақсылап көріп алайықшы дегендей, үн-түнсіз бұған барлай қарап біраз отырғасын, төрдегі шымылдығы бар жеке кереуетте отырған алтын тісті біреу:

    - Чувак (чувак – ер адам, жігіт дегенді білдіретін жаргон сөз) кел бері, ұялма, - деп саусағын безеп өзіне шақырды.

    - Иә, не бүлдіріп қойдың?

Бұл болған оқиғаны өзінше баяндап бастап еді, бір езулеп суық жымиған «алтын тіс»: «Түсінікті, браток, анау Логинов деген «крысаны» келмеске аттандырыпсың, естідік, жарайсың, солай істеу керек оларға! Дегенмен, ана жәләп қатынды да қоса жіберу керек еді... жүрсін екеуі тозақта ойнап-күліп», - деді.

Бұған сынай қарап сәл отырған «алтын тіс»: «Солай братишка, ұлтың кім болады сенің?» - деп сұрады.

    - Қазақпын...

    - Дұрыс, бүгіннен бастап сенің «погонялаң» (погоняло – лапқап есім)  Қазақ болады. Анау нараның (нары - тұтқындар жататын тапшан) үстіңгі жағына орналас, - деп бұйырды.

Сөйтіп бұның «тар жердегі» тірлігі осылай басталған. Бағанадан бұны тергеп, сосын жатар орнын нұсқаған «алтын тіс» осы камераның «смотрящийі» (смотрящий – қылмыс әлемінің лауазымы, бақылаушы, камерадағылар осыған бағынады) Костян деген мықты екен.

Бұрындары кітаптардан оқып, кинодан көріп жүргендей, қылмыскерлер ортасы дәл сондай қатыгез емес көрінеді. Адамды жазықсыз қорлап, жөнсіз намысыңа тимейді. Ең бастысы, өзің дұрыс болсаң болды. Әрине, камерада шектен шыққысы келгендер болмай тұрмайды. Себебі, тепсе темір үзетін зіңгіттей жігіттер күні бойғы отырыстан жалығып, ара-тұра бір-бірімен шарпысып қалып жатады. Бірақ Костянның ызбарлы көзқарасынан соң жым болатын. Бұл жердің негізгі ермегі бос әңгіме, карта ойнау, сосын кітап оқу.

       Сотқа дейінгі екі ай уақыт ішінде бұл осы жерде отырып кәдімгідей  сабақ алды. Камераластардың көбі талай жылдарын тар қапаста өткізген, тар жердің небір құйтырқысын білетін қасқалар. Артық білімдері болмаса да, Қылмыстық кодексті жақта соғады. Тіпті анау-мынау сауатсыздау судьялар мен адвокаттарға қарағанда бұлар көп білімді секілді. Осылар камерада отырған мерзімде бұған сот барысында қалай жауап беру керектігін, нені баса айту қажеттігін, өзін қалай ұстауын құлағына құйып бақты.

       Апта сайын болмаса да, ара тұра Әскерхан келіп, ас-су жеткізетін. Абақты деген ол үшін өзінің екінші үйі секілді. Осы жерде ретін тауып, түрме басшылығының «аузын майлап», бұны жеке бөлмеге алдырып, екеуі оңаша отырып тамақтанып, ішімдіктің де дәмін тататын.  Бұл жақтағы қылмыс әлемінің біраз адамдары Әскерханды жақсы біледі екен, сол себептен бұған да көзқарастары дұрыс.

Бір таң қалдырған оқиға, Зина кемпірдің қызы Даша да бір мәрте келіп, бұған «свиданка» (свиданка – іздеп келген адамдармен, туыс-туғандармен кездесу) жасап, таза ішкіиімдер мен азырақ азық-түлік әкеліп кеткені бар.

Осынау ауа райы да қатыгез, адамдары да безбүйректеу өлкеде әлі де мейірімділігін жоғалтпағандар бар екен деп ойлаған бұл сонда. Даша сол келгенінде біраз жаңалықтарды да жеткізіп кетіп еді.  Оның айтуынша, кісі өлімінен соң Лена қызметінен кетіп, партия қатарынан шығарылыпты. «Енді оның елге қарайтын беті жоқ, кететін шығар біржола», - деген Даша. Және қалалық партия комитеті мен нан комбинатына үлкен тексеріс жасалып жатса керек. Бұл жай ғана басын изеп қойған.

       Сөйтіп, тергеу камерасындағы ұшы-қиырсыз мимырт күндер аяқталып, ақыры көптен күткен сот процесіне де жетті. Бұған авдвокат етіп бекітілген міңгірлеп сөйлейтін бір қасқабас еді. Оның сот барысында аса пайдасы бола қойған жоқ. Сот отырысына Логиновтың тарапынан да адвокатынан басқа ешкім келмеген екен. Бұны таң қалдырғаны, куә ретінде Ленаның келіп қатысуы. Бет-аузын бөкебаймен тұмшалап орап алған ол бәсең дауыспен болған оқиғаны айтып берді. Бұл қанша тесіліп қараса да, ол көзін салмауға тырысып баққан секілді. Сөйтіп бұл «байқаусызды кісі өлтірді» деген айыппен алты жылды арқалап кете барған.

Көп ұзамай бұл екі ай бойы бой үйретіп қалған камераластарымен қош айтысып, лагерге апаратын этаппен аттанып кеткен еді.

 

ЛАГЕРЬДЕ

            Бұның жазасын өтейтін жері Н қалашығынан алыс емес екен. Сот өткесін, келесі күні бір топ адамды «автозак» деп аталатын көлікке топырлатып тиеп, алып жөнелген. «Автозактың» будкалы қорабының жартысынан көбі темір тормен бөлінген. Тор қамауға өзінен басқа бес-алты адам кіргізілді. Сыртта автоматтарын тізелеріне сүйеп екі жас солдат отыр. Ырғалаңдай қозғалған көлік тайганың ішіндегі кедір-бұдыр жолға шығып, бұлар баратын жаққа бет бұрды. Ауасы тар қапырық будканың ішінде әркім өз ойымен әуре.

       Бұл да әдетінше сонау алыста қалған Айбаттың тауын, алаңсыз күндерін есіне алды. Осындай күйге ұшыраймын деп кім ойлаған деді іштей. «Адамның басы – Алланың добы», - деп отырушы еді ертеде әжесі. Тура солай екен. Не ішім, не кием демей өскен бір әулеттің алақанға салған жалғызы еді. Ақыры, міне, адам аяғы баспас Сібірдің абақтысынан бір-ақ шықты. Бұдан арғы тағдыры не болар екен? Бұның еркінен тыс жазмыш деп аталатын белгісіз күш тағы да қай қиырға сүйрер екен? Кім біледі, осы жақтың мәңгілік тоңын жастанып, біржола қалып қоюы да мүмкін. Бәрі мүмкін. Қайсы бір кітаптан оқыған «фаталист» деген тіркес есіне оралды. Фаталист - бас еркін тағдырдың билеуіне беріп, бәрі де солай болуы керек деп сенетін адам деседі. Қазақша  айтқанда, тағдырдың маңдайға жазғанына көне беретін пенде. Сонда бұл да сондай жігерсіз, әрекетсіз адам болғаны ма?

Қарап отырса, бұны соңынан іздейтін әпкесі Ардақтан басқа тірі жан жоқ екен. Рас, өз қанынан жаралған кішкентай Викториясы бар. Естияр жасқа жеткесін іздер ме екен бұны, кім білсін..? Басқа кімі бар? Өміріне серік болар деп армандаған Құралайдан тірідей айырылды. Осындай шет-шегі жоқ көңілсіз ойларға беріліп, сұп-суық темір торға бетін басты. Шынымен-ақ бұның қалған ғұмыры осы темір тордың аржағында өтпек пе? Сонда осы өмірге не үшін келген, түрмеде өлу үшін бе? Әскерде жүргенде өзінің тәрбиешісі болған майор Субботин: «Өмірге келген әр адамның өзінің орындайтын миссиясы болады», - дейтін. Сонда бұның маңдайына жазылған «миссия» осылай мойнына кісі қанын жүктеп, түрмеге бару ма?

            ...Бұлар осындай жүріспен түннің бір уағында жазаларын өтейтін лагерьге де жеткен. «Кишерлерін» (жазасын өтеушілердің заттары салынған дорба) қолтықтарына қысып, секіріп түсіп жатыр. Айнала ит жетектеген солдаттар. Бұлар бір қолдарына дорбаларын ұстап, бір қолдарын желкесіне қойып жүрелеп отыр. Тек аты-жөндерін айтқанда ғана ұшып тұра келіп, қандай баппен (статья) сотталғандарын айтады. Осындай тексеріс аяқталғасын, бұларды зона ішіндегі отрядтарға бөлген.

Барақта жатар орындарын көрсетіп, лагерь тәртібінің қандай болатынын түсіндірген арықша капитан бұларды бір боқтап алып жөніне кетті.

Ұзамай сау етіп жұмыста жүргендер келіп, барақ іші абыр-сабыр болып жатқанда «сапқа тұрыңдар, кешкі тамақ» деген бұйрықты естіп, бұл да көппен бірге сапқа тұрды.

Асхана есібіндегі тағы бір ұсқынсыз бараққа кіріп, қаз қатар қойылған үстелдерге жайғасып, осы жердегілер «баланда» деп атайтын дәмсіз ботқадан алғаш рет татып, бұның Сібірдің лагеріндегі тұтқындық өмірі басталған еді.

Кешқұрым «отбойдың» алдында әркім өзінше топ-топ болып кәжіүң-күжің сөйлесіп, темекілерін бұрқыратып, бұл шеткерек тұрған. Жанына азиат пішіндес орта бойлы бір адам келді.

Бұған сәл қарап тұрып: «Брат, қай жақтан келдің, ұлтың кім болады?», - деп сұрады. Бұл жөнін айтқан.

    - Мен де қазақпын, - деді әлгі. - Осы жерде жазамды өтеп жатырмын, биыл бесінші жыл. Павлодар жағынанмын, есімім – Сабыр...

Екеуі осылай аз-кем сөйлескесін, бұл Сабыр жерлесінің мән-жайын ұқты. Үлкен бір мекеменің бас бухгалтері болып жүргенде, бір топ адам аса үлкен көлемде ақша жымқырып, кейін ұсталып, барлығы да сотталған екен.

    - Нечё, брат, ұнжырғаң түспесін, әлі-ақ үйреніп кетесің. Алғаш келгенде мен де қатты қайғырғам. Бірақ одан келер апйда жоқ. Қанша қайғырсаң да, мерзімің бітпей босамайсың. Сондықтан шыдау керек. Тек «хозяйнның» айтқанын екі етпей, жұмыс істеп, нормаңды берсең болды. Дұрыс жүрсең, жылына екі мәрте «свиданка» береді. Ара-тұра ел жақтан «грев» (посылка, тамақ, киім-кешек т.б.) келіп тұрады.

Біздер бұнда «экономическийміз» (қаражатқа байланысты сотталғандар)  ғой. Ештеңеге араласпаймыз. Ал, сенің статьяң бұл жерде «уважаемый», бірақ байқа, - деген.

Сабырдың айтуынша бұл жерде жалғыз-жарым жүруге болмайды, «семейкада» болуың керек. Себебі, шағын да болса өз ортаң, сырттан келген азық-түлік те ортақ. Сөйтіп бұл Сабыр жерлесінің «семейкасына» кірген.

    - «Отрядныйға» айтып, сені өз бригадамызға жаздырып алам. Әрине, олар тегін жасамайды, ақырындап «қолын жылтам» (пара берем дегені) ғой. Сосын өзіңмен жата-жастана есеп айырысамыз, - деген Сабыр көп ұзамай осылай жасады.

 «Адам үш күннен соң көрге де үйренеді» деп қазақ бекерге мақалдамаған шығар. Бірер аптадан соң бұл да лагердің қалыпты тірлігіне үйрене бастады. Зонаның арғы бір қиырында үлкен ағаш өңдейтін кәсіпорын бар екен. Бұлардың жұмысы тау болып үйілген бөренелерді тақтай етіп тіліп, қатарлау. Аты түрме демесең, былайынша ауыр жұмыс емес. Айнала биік қоршау, күзет мұнаралары, қарулы солдаттар. Осылай бір-біріне ұқсаған сүреңсіз күндер өтіп жатты.

 

Бірақ... Тағы да бірақ. Бұл кей-кейде жатып алып қияли ойларға берілгенде, өзін қиын шақта қорғап қалатын көзге көрінбес бір жебеушісі бар секілді сезінетін. Әйтпесе баяғыда-ақ бір жерде сүйегі көмусіз қалар еді. Сонымен қоса, бұны ойсыз жерден қасіреті мен қиыншылығы мол қатерлі жолға бұрып жіберетін бір әзәзілі де ере жүретін сияқты.

       Түрме лазаретінің (санчасть – санитарлық бөлім, түрме емханасы) кереуетінде ес-түссіз жатып, сәл есін жиғанда ең әуелі ойына осы түсіп еді. Абақты деп аталатын, қадам басқан сайын қаупі мен тәуекелі қоса жүретін жерде осындайға ұрынам деп ойлаған жоқ еді. Бірақ жазмыш... Тағы да барлығына өзі кінәлі. Тек өзі...

Әрине, адами тұрғыдан алып қарағанда, бұныкі дұрыс. Ғылыми тілмен айтсақ нағыз «гуманитарлық әрекет». Бірақ абақтының өз заңы, өз тәртібі, өз қағидасы бар. Сенің адамдық қасиетің, қайырым-шарапатыңның бұл жерде құны көк тиын ғана.

«Неге сондаймын?», - деп бұл өзін-өзі кінәлаған емхана кереуетінде жатып алып ұзақ ойға берілгенде. Нем бар еді біреуге ара түсіп? Бұны осындай етіп тәриелеген, бала күнінен санасына сіңген: «Нашар көрсең қолдай жүр, қысылғанға қолұшыңды бер», - деген әженің, ата-ананың тәлімі ме? Әйтеуір адам түсінбейтін бір сезім оны осындайға жетелейді де тұрады.

Сонау бір жылы вахтада жылап отырған панасыз орыс қызы Ленаға бұрылып барғанда, кейінгі тағдырының дәл осылай боларын ойлап па еді? Бұл жолы да тура солай болды. Адам баласына жасаған қайырымдылық пен ізгіліктің қайтымы болады деуші еді, бұл тек әзірше қасіретін ғана көріп келеді.

       Оқиға былай болған еді. Бұлар күндегіше түскі тамақтарын ішіп болып, сап түзеп қайтадан жұмыстарына барған. Кәсіпорынның жұмысы толлассыз жүреді, жанталаса қимылдауың керек. Құлаш жетпейтін жуан-жуан бөренелерді трактормен итеріп домалатқанда, байқамасаң, астында қалып мерт болуың оп-оңай. Өзіңді-өзің сақтамасаң, бұл жерде саған ешкімнің жаны ашымайды. Қайта күнделікті бірсарынды тірліктен жалыққан «зектерге» ара-тұра осындай «қызық» керек.

Бұл осындай абыр-сабыр жұмыс барысында бригадирдің жұмсауымен «пилорама» деп аталатын ағаш тілетін барақтың сыртына қарай шыққан болатын. Сол тұста байқап қалды, төрт-бес «зек» бұлардың бригадасындағы бір сорлыны ортаға алып тұр екен. Біраз төпелеп алса керек, ананың аузы-басы қан-жоса. Бұл көз қиығын салып өте шықпақ болып еді, бірақ дәті шыдамады. Күн сайын қатар ұйықтап, бір дастарханнан ас ішіп жүрген адамның мынадай халын көріп тұрып өтіп кетуге адамдық ары жібермеді. Амалсыздан бұрылған.

Бұның жақындағанын байқаған аналардың бірі: «Чё тебе надо, чурбан, иди от сюда на хер, а то и тебя щас на кол посажу!», - деп айбат шегіп еді, бұл керек те қылған жоқ.

    - Жігіттер, жіберіңдер оны... босатыңдар

Аналар осы шынымен айтып тұрма дегендей аң-таң қалып, бір-біріне қараған. Бұлардың ішіндегі пышақ ұстаған біреуі бірезулей күліп: «Босатыңдар дейді мынау, қараңдар, мүмкін кешірім сұрармыз одан, ә?», - деп айналасына мәз бола қарады.

Бұл сонда да елең етпей, жақындай түскен. Оның осы қылығына ыза болған біреуі топтан бөлініп бұған таяна беріп: «Ты чё, козел, не понятно сказано!», - деп өзінше құлаштай ұрпақшы болып еді, бұл үйреншікті әдіспен бір қағып, оп-оңай, ұшырып түсірді. Осыны байқаған басбұзарлар енді ана байқұсты тастай салып, бәрі бұған бұрылған. Сол-ақ екен, сарт та сұрт төбелес басталды да кетті. Бұлардың пышақ ұстап әркімге қожаңдап жүргені болмаса, бәрінің ағзаларын есірткі мен темекі түтіні жеп қойған кілең әлжуаздар. Бұл тіпті еш қиналмастан әлгілерді бір-бір қағып жан-жаққа сұлатып, бет-аузын қан басқан байқұсқа жақындап, жүр деп қолтығынан демеп еді, ол рахмет айтқанның орнына бұның ұсынған қолын серпіп тастап, теріс айналды. Түкке түсінбеген бұл қайтадан жұмысына оралған.

Осы жанжалдың кесапаты кешкі астан соң белгілі болды. Жоғары жақтағы барақтан әлде біреулер келіп, Сабырды шақырып алып кеткен. Әрі-беріден соң өңі әлім-тапырық болып оралған ол дереу бұған бассаалды.

    - Сен, бала, не бүлдіргесің?! Не істегесің сен?!

    - Не болды?

    - Сен бәрімізді құрттың ғой! Кімдермен жанжалдасқаныңды білемісің сен? Олар осы зонаның «блатнойлары» (қылмыс әлемінің серкелері, бұлар лагерде ерекше каста). «Паханның» (пахан – лагердегі қылмыс әлемінің басшысы) адамдары. Мына сорлы олармен карта ойнап ұтылған, - деді бет-аузы көнектей болып таяқ жеген бағанағы байқұсты нұсқап.

    - Есіңде болсын, бұл жерде картаның берешегі деген дауға салынбайтын нәрсе. Не шамаң келсе бірдеңе етіп төлеуің керек, не өлесің! «Блатнойлармен» карта ойнап, мынау қарыз болған. Оған өзі кінәлі. Ешкім бұны зорлаған жоқ ойна деп. Ал, сен барып оған ара түскесің. Ол басқалардың шаруасы. Сенің онда еш жұмысың болмауы керек. Бұл – түрме, бауырым! Бұл жердің өз заңы бар. Бұл жерде адамшылық деген, біреуге қайырым жасау, көмектесу деген ойға келмейтін іс. Жасасаң тек ақылы түрде ғана. Сен мынаған көмектесіп, құтқарып қалдың. Ал, бұл саған рахмет те айтпайды. Ертең «разборка» (разборка – болған оқиғаны талқыға салу) болса, бұл олардың сөзін сөйлейді. Себебі, оған жан керек. Ех, бауырым, сен келмей жатып басыңды пәлеге тықтың. Сенің кесіріңнен «пахан» бәрімізді «счетчикке» (счетчик – белгілі бір көлемдегі қаражатты төлеу үшін берілетін уақыт) қойды. Бір сен үшін енді бүкіл бригада жауаптымыз! – деген Сабыр басын қос қолдап ұстап кереуетке отыр кеткен.

Бұл өзінің не бүлдіргенін енді түсінді. Не істесе екен? Бірақ болар іс болды. Енді өкінгеннен пайда жоқ. Айнала тұрған бригадаластары бұған енді басқаша бір көзбен өшіге қарайтын сияқты.

    - Жарайды, - деді біраз үнсіз отырған Сабыр бұған қарап. - Олардың «счетчигінен» де бірдеме етіп құтылармыз. Бірақ енді сен өліксің. Енді олар бұл жерден сені тірі шығармайды, тек «ағаш бушлатпен» (ағаш бушлат – ағаш табыт деген сөз) ғана шығасың. Бұл жерде енді саған құдайдан басқа көмектесетін ешкім жоқ. Тіпті «хозяйынның» өзі де көмектесе алмайды. Зонаға жаңа ғана келген боқмұрын бала «паханның» адамдарын соққыға жығыпты деген сөз енді бүкіл зонаға тарайды.  Олар үшін бұл – үлкен мазақ. Енді тек сақ бол, олар сені бүгін бе, ертең бе, бәрібір жоқ қылады.

Сабыр осыны айтып, теріс айналған.

 

       Түнде шала ұйқы болып, небір жаман түстер көріп шыққан бұл таңертең көппен бірге жұмысына кетті. Бірақ бұған қауіп төндіретіндей ештеңе бола қойған жоқ. Кешегі жанжалдың мәселесі ұмытылғандай, әркім өз ісімен әуре. Осылай үш-төрт тәулік уақыт өтті. Бұл басында Әскерханмен хабарлассам ба екен деп те ойлағаан. Бірақ оның да мазасын алуға ыңғайсызданды. Байқастайын, бір шешімі табылып қалар деп күткен. Бірақ бұл жердегі ортаның, түрме заңының ешқашан ештеңені кешірмейтінін кейін түсінді.

       Арада бір аптадай уақыт өткен. Бұлар күнделікті жұмыстарын атқарып, соның әлегімен жүрген еді. Шынжыр табанды трактор құшақ жетпес үлкен бөренелерді бері итеріп, бұлар оған қалай қарай жылжытуын нұсқап тұрған. Бұл бір мезетте бір-бірінің үстіне үйілген бөренелерге жақындай беріп еді, тракторшы дәл осыны күтіп тұрғандай, көлігін ышқына гүрілдетіп, тура бұған қарай итерген. Қапелемде сасып қалған бұл артқа қарай шегіне берем дегенде, аяқ асты жатқан бұтаққа сүрініп, шалқасынан құлады. Үстіне төніп келе жатқан үйдей бөрененің астында қалмауға тырысып, құйрығымен жылжи шегініп еді, үлгермейтін болды. Әскердегі үйренген тәсілмен, жандәрмен екі аяғын аспанға серпіп, басымен кері аунап, сәл алыстағандай болды. Енді құтылдым ба деп жақын өскен бір қарағайдың тасасына тығылып, жан сақтамақшы болып шегінген еді, дәл осы жерде қайдан келгені белгісіз, өткенде өзі соққыға жыққан содырлардың екі-үшеуі дәл жанында пайда бола кетті. Бір қауіптің болары сезген бұл бұрылам дегенше болған жоқ, дәл бүйірінен сұп-суық бірдеңе қадалып, ышқына ауырсынған. Дегенмен, өзінші әрекет етіп бұрылам деп еді, бастан иген соққыдан түпсіз қараңғылыққа қарай кетіп бара жатқанын сезді.

Есін бірнеше күннен соң санитарлық бөлімде жиған. Алғашында қайда жатқанын білмей біраз қиналды. Емхананың сылағы түскен төбесі мен қабырғасына бұлдыраған жанарын әрі-бері төңкере қарап, түкке түсіне алмаған. Таңдайы кеуіп, су ішкісі келгенін сезді. Бірақ кезеріп қалған еріндері сөйлеуге келер емес. Басы сәл бұрып, көз қиығын тастап еді, темір тұғырдан төмен салбыраған тамырға дәрі жіберетін түтікті көріп, өзінің емханада екенін түсінді. Есіне еміс-еміс болған оқиға түсе бастаған. Тау болып үйілген бөренелердің үстіне қарай құлап келе жатқаны көз алдына келді. Бұның бәрін ұйымдастырып жүрген «паханның» жаналғыштары екенін енді түсінді.

Әрі-беріден соң бөлмеге ақ халатты ер адам кірген. Бұның көзін ашқанын байқап: «Ну ты, чувак, живучий!», - деген.

Бұл ернін сәл қимылдатып су сұрады. Дәрігер бұның аузына құлықсыздау тосқан ыдыстан судың біразы төгіліп иегінен сорғалап жатса да, ішіне бірер нәр жұтым барғасын, кәдімгідей сергіп қалды.

Бұның тамырына ине тығып, дәрі жіберген дәрігер көп созбай жағдайының қиын екенін айтқан.

    - Жалпы жарақатың сондай кісі өлетіндей емес, рас, бүйрегіңе зақым келген. Пышақ ішегіңе де тиген. Ота жасадым. Сен далада ұзақ жатып қалғасың, содан қан көп кеткен. Өліп қалуың мүмкін еді, әрең дегенде ана дүниеден бері қаратып алдым. Оның үстіне, басыңнан да ауыр соққы алыпсың. Сен енді маған мәңгілік қарыздарсың, - деген.

Тағы да сол, біреуге біреу қарыз, берешек. Түрменің заңы сол, ақысыз ештеңе істелмейді. Бұл үнсіз келісті.

Дәрігер сөзін қайтадан жалғады:

    - Аяғыңа тезірек тұрып кетуің үшін саған қымбат дәрілер, витаминдер қажет. Ол бізде жоқ екенін білесің. Сондықтан сыртта көмектесетін адамың болса жақсы, әйтпесе ұзақ жатып мүгедек болып шығасың, не болмаса мүрдең осы жерден шығуы да мүмкін. Егер сыртта көмектесер адамың болса, телефоны мен мекен-жайын бер маған, хабарласам. Бірақ ол ақылы, сосын менімен кейін есеп айырысасың.

Бұл ерні әрең қимылдап, Әскерханның үйінің телефоны мен мекен-жайын айтқан. Жағдайын естісе, қайтсе де жетер деп көңіл жұбатқан еді.

Бірақ жығылған үстіне жұдырық дегендей, бұған деген тағдырдың тағы да бір соққысы дайын екен. Кешқұрым палатаға келген дәрігер суық хабар жеткізді. Әскерхан кісі қолынан қаза болыпты.

    - Сен берген телефонға хабарласқам, бір әйел адам алды. Сол әйел танысыңның, иә... досыңның қайтыс болғанын айтты. Түсінгенім, біреулермен жанжал үстінде пышаққа түскен секілді...

Бұның көкірегі қарс айырылғандай болды. Тіпті бірер секунд есінен айырылып қалғандай. Әскерхан өледі деп кім ойлаған! Қайран Әскерхан! Бар өмірі ата жұрттан алыста, ұлты басқалардың ішінде өтсе де, ешкімге кеудесін бастырмай жүретін ер мінезді азамат еді. Ақыры топырақ осы жақтан бұйырған екен деді іштей.

Екі көзін тарс жұмып, дәрігердің не айтып жатқанын тыңдамастан, өз ойымен болып кеткен. Қайран Әскерхан! Тым болмаса Қазақстанға барып, ата-бабасының кіндік қаны тамған жердің топырағын бір басып кетсе ғой. «Өлдің, Мамай, қор болдың» - деген осы. Кімге керек енді? Тіпті соңында іздер адамы да жоқ. Жат жерде бір төмпешік топырақ болып қала берді!

Бұл осы сәтте өзін де Әскерханға ұқсатқан. Бұның да мәңгі тоң жамылған осы аймақта біржола қалуы мүмкін ғой. Әбден мүмкін. Тіпті кешегі алған жарақатының өзі неге тұрады? Бірақ үнемі жанынан табылатын бір қағушы періштесі бар секілді. Әзірше сол қорғап келеді. Бірақ бір күні ол да теріс айналуы мүмкін-ау! Осылай жатып көзінің қиығынан аққан жалғыз түйір жастың жастыққа қарай домалап бара жатқанын сезді.

Ендігі тағдырым не болар екен деп ойлады. Бір сенгені Әскерхан еді. Бұның қиын жағдайға түскенін естісе, ол ұшып жетуші еді. Құдай бұған оны да көп көрген екен! Осылай таусылмайтын ойдың жетегінде жатқанда, есіне Надя түсті. Не істеп жүр екен қазір, өзіне серік болар адам тапты ма екен? Тапқан шығар, бұны тосып жүр дейсің бе? Бірақ оған не деп хабарласады? Ұмытып та кеткен шығар бұны.

Дегенмен, суға кеткен – тал қармайды деген, берейін мекен-жайын мынаған, хабарласып көрсін деп шешті. Егер одан қайран болмаса, не істемек, тағдырдың салғанына көнер. Тіпті олай-бұлай болып кетсем, Ардақ әпкем келіп, сүйегімді елге апарар деген де ойдан аулақ емес еді.

Ақыры амалсыздан дәрігерге Надяның аты-жөні мен тұратын елді мекеннің атауын берді.

«Жақсы, хабарласып көрейін», - деген дәрігер палатадан шығып  кеткесін, бұл тағы да ой тұңғиығына батып жатқан. Кенет бұның көңілін жөткірінген біреудің дауысы бөліп жіберді. Бұл осы бөлмеде өзінен басқа тағы да біреу бар деп ойламаған. Басын әрең бұрып, оң жағына көз қиығын салды. Жаңа байқады, көршілес кереуетте отырған аппақ қудай арыған, денесі жұдырықтай шалды байқады.

    - Қалай, есіңді жидың ба? – деді шал бұған қарап, бұрыннан таныс адамдардай.

Бұл бірден тіл қата қоймаған.

      - Даа, братишка, қиын жағдайға түсіпсің сен. Енді бұл тығырықтан шығу саған оңай болмайды. Бірақ сен жарайсың, өжет, батыл екенсің. Дегенмен, түрмеде құр ғана өжеттік пен батылдық серік болмайды саған. Көрдің ғой, бұл жерде үйірлі қасқыр секілді тобыңмен жүрсең ғана күштісің.  Және ешкімді де аямауың керек. Себебі, бұл жерде сені де ешкім аямайды. Егер сен бұл жерде біреуге аяушылық көрсетіп, қайырымдылық жасасаң, оны ешкім де түсінбейді. Ондай түсінік жоқ бұл арада. Жүздеген жылдар бойы қалыптасқан түрме тәртібі бұл. Сондықтан, бостандыққа шыққанша, құдай дегенді, адалдық, әділдік, аяушылық дегенді ұмыт. Бұл жердің құдайы да, пайғамбары да зонаның «хозяйны» мен анау «пахан». Сендердің тағдырларың осы екеуінің қолында.

Мына шалдың бұны «братишка» деп атағаны ұнаса да,  осыншама пәлсапалық сөз саптасынан кейін кім екенін біле алмай отыр.

    - Сіз кім боласыз? – деді бұл дауысы әрең шығып,

    - Міне, көрдің бе, - деді шал күрік-күрік жөтеліп алып. -Сен менімен «сіз» деп сөйлесіп отырсың. Ең әуелі осыны ұмыт. Сен партия жиналысында отырған жоқсың. Бұл жерде әкең болса да «сен» деп сөйлесуің керек.

Қалтасынан темекісін алып тұтатқан шал тағы да күркілдеп ұзақ жөтеліп, алқынып біраз отырды. Сосын бұған қарап: «Мурза дегенді естіп пе едің?» - деп сұраған.

Есіне енді түсті. Кешқұрым «зектердің» өз арасындағы әңгімеде осы зонада «Мурзаның» да бар екенін айтып отырғанын құлағы шалған. Бірақ оған дұрыстап мән бермепті. Олардың айтуынша, Мурза қылмыс әлемінің белгілі бір тұлғасы деп түсінген. Мына бір жұдырықтай шал дәл сол екен деп кім ойлаған.

    - Егер естісең, сол Мурза деген мен болам. Ойлап отырған шығарсың, мына шүйкедей шал шынымен сол ма деп. Мурза деген – Мурзилов деген фамилиямнан шыққан ғой. Е-е-еһ, бауырым бір кезде мен де сендей болғам. Мен де осындай лагерьлердің «паханы» болып, айтқанымды істеткем. Бірақ қартаямын, осындай боламын деп кім ойлаған. Енді, міне, өмір деген маршруттың ең соңғы аялдамасына келіп отырмын... Айтпақшы, сенің ұлтың қазақ деп естіген секілдімін.

Мына шал бәрін қайдан біліп отыр деп іштей таң қалса да, бұл басын изеген.

Шал осыны сезсе керк:

    - Қайдан біледі деп таң қалма. Бұл жерде біреу қатты жел шығарса да, бүкіл зона біліп отырады. Зерігіп отырған «зектер» үшін бәрі жаңалық. «Стукачтар» да (стукач – сөз таситындар) жетерлік. Сөз таситын «хозяйнның» өз адамдары, «паханның» өз адамдары бар. Жарайды, осында тірі жүрер болсаң, бәрін де өзің түсіне жатарсың.

Сен қазақпын дедің ғой... Қазақ деген ұлтты жақсы білем, момын халықсыңдар. Біреуге қолұшын беруге, барыңмен бөлісуге дайын тұратын халықсыңдар. Кезінде қазақтардың жақсылыған көргем...

Бұл кәдімгідей елеңдеп қалды.

    - Солай, братишка, біздер балалық шағы соғыс уақытына тап келген ұрпақпыз ғой. Сол кездері кілең ұсақ балалар ішкі Ресейден қазақ жеріне эвакуациямен бардық. Әкем соғыстан оралмады, шешемді немістер Германияға айдап әкеткен, сол бетімен хабарсыз жоғалды. Біздер, бір топ бала Алматының түбіндегі бір жетімдер үйіне келіп түстік. Жетімдер үйі деген де түрменің бір түрі ғой. Бір үзім нан үшін, жатар орын, ішер ас  үшін қырық пышақ болып төбелесесің. Сол жерден шынын айтқанда, нағыз баскесер болып шығасың. Кейін сол жетімдер үйінен алған «тәрбиенің» арқасында біржола теріс жолға түсіп кеттік. Тамақ асырау үшін базар аралап, қалта қақтық, дәулетті адамдардың үйін тонадық. Сөйтіп, бірінші «срогымды» (срок – сотталу мерзімі) Алматыда алған едім. Осылай менің бар өмірім тек лагерлерді адақтаумен өтіп кетті.

    - Сол кезде менің біраз өмірім қазақ жерінде өткен, - деп жалғады әңгімесін Мурза. - Тіпті, елуінші жылдардың басында кезекті бір «оқиғадан» соң «менттерден» бой тасалап жүргенімде, танымайтын, білмейтін бір қазақ мен арбасына салып, қаладан алып кетіп, тау арасындағы үйінде біраз паналатып еді. Қазақ деген халықтың қайырымдылығын сонда көргем. Сені де кешегі жанжалға ұрындырып жүрген сол  қаныңа біткен қайырымдылық қой...

       Бұл сөйтіп Мурзамен танысып, тар жердегі тіршіліктің біраз құпиясына қанық болған. Уақыт өте келе, шалмен әңгіме барысында оның кәдімгідей бір кісілік білімі бар, әдебиет пен өнерден жап-жақсы хабардар екенін аңғарған. Осы жайлы өзінен сұрап еді, шал: «Көп адамдар қылмыскерлерді сауатсыз, топас деп ойлайды. Менің өмірімнің негізгі бөлігі «зоналарды» кезумен өтті ғой. «Арестант» үшін бос уақыт деген жеткілікті. Сосын амалсыздан кітап оқуға дағдыланасың. Нансаң, мен осы жерде жүріп, орыс пен шет ел классиктерінің бәрін болмаса да, біразын оқып шықтым. Кез келген адаммен пікір таластыра алам», - деген.

Осылай Мурза шалмен сұхбаттасқасын, соның әсері ме, бұның да беті сәл бері қарай бастағандай болған. Оның үстіне  шалға сырттан тамақ жеткізіп тұрады. Шал ауқатымен бөлісіп, жылы-жұмсағы болса ұсынып жатады. Бірақ бұның қарбытып асайтын шамасы жоқ. «Же, - дейді шал бұған ара-тұра. - Тамақ ішсең ғана аяғыңа тұрып кетесің».

Сөйтіп жүргенде, байқатпай екі-үш күн өте шыққан. Бірде бұл әдеттегідей шалдың небір хикаятқа толы әңгімелерін үнсіз тыңдап жатқан. Сырттан кіріп келген дәрігер екеуінің сөзін бөліп:

     - Надяңмен сөйлестім, - деді бұған төбеден ұрғандай етіп. - Айттым жағдайыңды, осы араның адресін бердім оған. Келер-келмесін білмеймін.

Дәрігердің осы сөзінен соң бұл сәл абдырап, апырмау, Надя менің халымды естіген екен ғой деп, әртүрлі ойға кетті. Жол үстінде кездейсоқ танысқан орыс әйелі үйіне бірер қонып кеткен қазақтың баласын іздеп келер дейсің бе деген ой іштей сенімсіздік туғызса да, көңіл түпкірінде бір үміт сәулесі көрінгендей болды. Кім біледі... күтейін деген іштей.

Осылай жатқанда, ойын тағы да Мурза шалдың қарлығыңқы дауысы бөлді.

    - Тыңда, мені!  

Бұл басын бұрған.

    - Тыңдап ал, саған көмектескім келеді. Естіп жатырсың ба? Қарап отырсам, мен өмірімде адам баласына жақсылық жасап көрмеген екем. Әрине, ондай мүмкіндік те болған жоқ. Бірақ енді өлер алдымда тым болмаса бір адамға қайырым жасайын дедім. Ана дүниеге барғанда, менен де сұрау болатын шығар...

    - Сен «паханның» адамдарымен жанжалдасып, қиын жағдайға ұрындың. Олар оны ешқашанда кешірмейді. Бұл жерден сауығып шықсаң да, саған бәрібір бір қатер жасамай қоймайды. Қылмыс әлемінің бұлжымас заңы солай. Бұл жерде «пахан» болып отырған Симон деген мықты. Кезінде біздің қоластымыздан шыққан адам ғой. Мен төсек тартып жатсам да, әлі де сөзім өтеді ол ортаға. Себебі, оның да маған «должогы» (должок - қарызы, міндеті) бар.  Бұл баяғыда болған оқиға. Симон алғашқы «срогын» алып «зонаға» келгенде, ол да сен секілді «косякқа» (қиындыққа) түскен. Сонда мен оны қорғап қалып едім. Солай, Казах, мен сен үшін өлмелі шал болсам да, олар үшін әлі де «авторитетпін» (авторитет – қылмыс әлемінде құрметі бар адам). Жер қойнына енгенше, олар үшін сөзімнің салмағы жоғалмайды. Бізде тәртіп солай. Анау темір тордың аржағындағы бостандық өмірде тұғырдан түскен немесе қызметінен айырылған адам ешкімге керексіз болып қалады ғой. Ал, бұл жақта бәрі басқаша. Менің қылмыс әлемінде өз орным бар, ол соңғы демім таусылғанша сақталады. Көріп отырсың, күн сайын сырттан «грев» (грев - азық-түлік, т.б.)  келіп жатыр. Мен өлгенше ол үзілмейді. Солай, Казах...

Мен бүгін Симонды кездесуге шақырдым. Сен жайлы сөйлесем онымен. Сосын ол саған тиіспейді Бірақ есіңде болсын, бұл ортада ештеңе ешқашан кешірілмейді. Симон өте зұлым адам. Ол сені өлтірмесе де, кейін өзінің бір шаруасына пайдаланады. Тек соған дайын болуың керек!

       Бұл үнсіз тыңдаған. Осы бір қатыгездік пен қатер  жайлаған ортада мына бір өлмелі шалдың бұған ықыласы түскеніне таң қалды. Әлде шынымен-ақ сонау алыста қалған жастық шағында қазақтардан көрген шарапатының қайтарымы ма екен? Әлде...

Иә, бұл шал да көп тұрмас, бүгін бе, ертең бе, мәңгіліктің әлеміне аттанар. Алыста жүрсе де, Әскерханды көңілге медеу етуші еді. Ол да опат болыпты. Шындығын айтқанда, бұның енді бір құдайдан басқа сенер ешкімі жоқ. Ертең осы жерден сауығып шықса да, лагерьдегі мыңдаған адамның арасында жападан-жалғыз болары сөзсіз. Енді тек өзіне ғана сену керек. Сақ болу керек деді іштей.

            Күтпеген оқиға келесі күні болды. Әдеттегідей Мурза ара-тұра булыға жөтеліп алып, өзінің өткен өмірінен хикая шертіп, бұл үнсіз тыңдап отырған. Шал сөз арасында «зонаның» «паханы» Симонмен кездесіп, бұл жайлы сөйлесіп, оның тиіспеймін деген уәдесін алғанын айтты. «Дегенмен, Симон менің саған соншама ара түскеніме түсіне алмай кетті. Бірақ саған қатер жасамаймын деген уәдесін берді. Біздің ортада берген уәде бұзылмайды. Бірақ сақ бол!», - деген.

Бұлардың әңгімесін арсы-гүрсі кіріп келген дәрігердің дауысы үзіп жіберді.

    - Так, Абатов, тосып жатқан Надежда деген ханымың келіп жетіпті. Жаңа көрдім, санчастьке кіруге рұхсат құжатын жастатып жатыр. Дайындала бер! – деген.

Бұл сенерін де, себесін де білмей дәрігерге аңырып қарап қалған. Әп сәтте жүрегі атқақтап аузына келді. Қуаныш пен таңданыс аралас бір сезім лезде бойын билеп, сасқанынан көрпесін қымтана берген. Ертеде бір кітаптан: «Егер әйел сені бір рет құлай жақсы көрсе, ол сезімі өмір бойы жоғалмайды», - дегенді оқып еді. Сол сөз рас  шығар. Арада бірнеше жылдар өтсе де, Надя бұны ұмытпаған екен. Сонша жерден іздеп келіпті. Бұл енді не демек оған? «Жанжалдасып пышаққа түсіп қалып едім, сосын хабарласып едім» дей ме?! Осыны ойлап, маңдайынан суық тер бұрқ етті. Сөйтіп әрі-сәрі ой үстінде жатқанда, Надя да палатаның есігін ашқан.

Өзімен бірге бір керемет хош иіс ала кірген келіншектік жүзіне қысыла қараған бұл. Қолында әжептәуір қомақты сөмкесі бар ол әуелі жан-жағына бажайлап қарап алып, кереуетте жатқан бұған жақындап: «Привет, как ты?», - деген аянышты көзбен қарап. Бұл да өзінше амандасқан болды.

Сол бұрынғы, осыдан бірнеше жыл бұрын көрген Надя. Аздап толысыпты. Әсем қимылдап, анадай тұрған орындықты алып, бұның қасына жайғасты. Бұлардың әңгімесіне бөгет болмайын деді ме, Мурза орнынан әрең деп тұрып, дәлізге беттеген.

Арада сәл ғана ыңғайсыз тыныштық орнап, екеуі де не айтарларын білмей үнсіз қалған.

    - Не болды саған, қалай түсіп жүрсің бұл араға, кім жарақаттаған? – деп бірнеше сұрақты қабатынан қойған Марина бұның жүзіне қараған.

    - Осылай болып қалды аяқ астынан.., - деп күмілжіді бұл.

    - Түсінем, Аргун, сен тым батылдау едің, бірдеңеге ұрынғасың ғой. Мен саған сонау жылы поезда келе жатып айтып едім ғой, бұл жақтың жағдайы мүлдем басқа, ешкімді ешкім аямайды деп. Анау дәрігер менімен хабарласып, жағдайың тым ауыр дегесін, бөгелмей жеттім.

Осыны айтқан ол орындығын жақындатып, бұның маңдайы мен бетінен аялай сипаған. Бұл жан-жүрегі елжіреп, рахаттана көзін жұмып еді. Керемет бір әтірдің исі аңқыған келіншектің қолын бұл өз еркінен тыс сыртынан сипап, ішіндегі бар қасіретін сыртқа шығарғандай, солқ етіп бір күрсінген.

Осыдан кейін барып сөздері жарасып, екеуара әңгіме өрбіп, бірталай нәрсе айтылды. Надя тағы бір мәрте тұрмыс құрып, ажырасып кеткенін айтты. «Менің маңдайыма жатып ішер жалқау мен ішкіштер ғана кездесетін болды», - деп мұңая әңгімелеген.

Бұл да өз басынан өткен оқиғаны жасырмай айтып шықты. «Ех, Аргун, Аргун, баяғыда менімен неге қала салмадың, мүмкін бәрі де басқаша болар еді. Сенің де тағдырың менікіндей қырын кеткен екен. Жарайды, енді оны айтқанмен не болады, бәрі құдайдың еркінді», - деген келіншек бір күрсініп.

Осылай таусылмас әңгімемен отырып, бұларға бөлінген бір сағаттың қалай өткенін де байқамай қалыпты. Сырттан қарауыл солдат келіп: «Уақыт бітті, палатаны босатыңыз», - дегенде ғана бұла қоштасар сәттің жеткенін білді.

Еңкейіп келіп бұны ернінен бір сүйген келіншек орнына тұрып, қимас көзбен тағы да бір қарады.

    - Жарайды, Аргун, мен кетем енді. Қажетті дәрі-дәрмектің бәрін әкеліп, дәрігерге бердім.. ...Иә, сенің оған аздаған «должогың» бар екен, оны да төлеп кеттім. Мына сөмкеде азық-түлік, киім-кешек бар. Қолымнан келгені осы болды. Мен енді саған келе алмаспын...  қажет десең өзің хабарлас. Мен сол бұрынғы орнымдамын. Мына жерде өзіңді сақта, жанжалға ұрына берме. Басқа не айтам, сау болып тұр! Түрме деген мәңгілік емес қой. Босағасын келем десең, менің есігім ашық, хабар бересің, - деген.

Бұл: «Сау бол, Надя, көп рахмет саған!» - дегеннен басқа ештеңе айта алмады.

     Надяның әкелген дәрі-дәрмегінен соң, бұның жағдайы түзеле бастаған. Оның үстіне Мурза шал да дәрігерге «әкелген дәрілерді басқа жаққа жытырып жүрме» деп ескертіп қойған болатын. Олай істесе, өзінің оңбайтынын білетін дәрігер: «Жо-жоқ, Мурза, бәрі ойдағыдай болады!», - деген. Соның арқасы шығар, күн санап жағдайының түзеліп келе жатқанын өзі де сезіп жүр. Қазір аяғына тұрып, дәлізге емін-еркін кіріп-шығады.

Бірақ бұның жағдайы жақсарғанмен, Мурзаның халы күн санап төмендеп барады. Бірер апта өткесін тіпті төсегінен де тұра алмайтын болды.

Бірде таңертең қырылдай сөйлеп бұны жанынан шақырған.

    - Менің соңғы сәттерім жақындаған сияқты. Солай, Казах, сүйегім Сібірдің қиян даласында қалады деп кім ойлаған, осылай болды... Тіпті ана дүниеге аттандырып салатын жанымда бір діндар да болмады. Бірақ священник (священник - христиан діндары) келіп оқығанмен, мен ұжымаққа барады дейсің бе, тірлікте жасаған күнәм жетеді ғой.., тозақ дайын шығар ана жақта. Сен өзің аттандырып сал мені соңғы сапарға, құдай осылай жазған шығар...

Бұл өзінің еркінен тыс шалдың сұп-суық тарамыстанған қолынан ұстаған. Қырылдай дем алған шүйкедей шалдың қиналған жүзіне қарап отырып, мен де бір кез осылай абақтыда жүріп өмірмен қоштасар ма екем деп ойлады.

Шалдың дем алысы тіпті қиындап кеткенін байқап, дәлізге шығып дәрігерді шақырған. Бұндайдың талайын көз алдынан өткерген ол сәл қарап тұрып: «Да, Мурза кетіп барады ана жақтағы қожайынына, бұл жерде менің ешқандай көмегім жоқ», - деген жайбарақат. Айтқандай шал бірер минуттан соң, үзіліп жүре берді. Бұл жерде іздеушісі жоқ адамды түрменің сыртындағы қорымға апарып жерлейді. Сөйтіп, бұған біраз күн серік болып, бір қатерден алып қалған Мурзаның демі осылай таусылған еді.

            Біраз күннен соң бұл сауығып шығып, бараққа ауысқан. Бүйіріндегі пышақ жарасының орны тыртық болып тартылып, басының зеңгіп ауыратыны да басылғандай. Таңертең тұрғасын бұрынғы қалпына келмек үшін түрлі жаттығулар жасап, денесін шынықтырған болады. Бригадасына еріп жұмысқа барып жүр, бірақ тигізіп жатқан пайдасы шамалы. Олар да бұның жағдайын түсініп, көп қыстай қоймайды. Тіпті Сабырдан бастап, бригадаластары бұған көп жақындай қоймайтынын сезіп жүр. Ол да түсінікті. Егер «пахан» жақтан бір қатер бола қалса, пәлесіне ұрынбайық дейтін секілді.

Осылай бір-біріненен айнымайтын тасбақадай жылжыған күндер баяу өтіп жатты. Бұл қазір кәдімгідей өз-өзіне келіп, елмен бірге қимылдап, күнделікті жұмысқа белсене араласа бастаған. Осылай жүргенде, бұл аймақтың жылдам өте шығатын жазы да таусылып, күн салқындай бастаған болатын. Бірақ жерде әлі қар жоқ.

Кешқұрым кешкі астан соң қолдары сәл босаған барақтағылар сыртта болып жатқан саясатты әңгіме қылады. Бір ғажабы, қай жақтан еститіні белгісіз, Одақ бойынша болып жатқан, немесе болатын өзгеріс, жаңалықтарды елден бұрын осы «зонадағылар» біліп отырады.

Осыдан бірнеше жыл бұрын мемлекеттің басшылығына келген Горбачев деген «қайта құру» реформасын жүргізіп, арақ-шарапқа тиым салып, біраз шаруаны өзгертпекші болған еді. Енді осы адам басшылықтан кетеді, коммунистік партия тарайды деген сөз лагерь ішінде желдей есіп жүр. Ақыры шынында да солай болды. Әр республика өзінің тәуелсіздігін алып, жеке дара мемлекет болып жатқанын бұл кейде лагерь ішіне жететін ақпарат құралдарынан оқып, біздің Қазақстан не болды екен деп ойлайтын.

Осылай зонаның іші күнде гу-гу әңгіме. Енді бұндағылардың бәрін таратып, әрқайсын өз елдеріндегі лагерьлерге жібереді деген де сөз айтылады. Әйтеуір сыртта болып жатқан саяси өзгерістердің бұл жерге де әсері мол.

Осылай бейқам өтіп жатқан күндердің бірінде кешкі астан соң баяғы «блатнойлардың» бірнешеуі келіп, бұны сөйлесуге шақырған. Келгендер «паханның» адамдары екенін сезгесін бұл сыртқа шықты. Күдігі алдамапты. «Сені Симон шақырып жатыр» - деді келгендер.

Есіне Мурзаның «сені қайтсе де бір шаруасына пайдаланады» деген сөзі түсті. Сол расқа айналатын секілді. Сонда ол маған не шаруа жүктейді екен? Не болса бара көрейін деді.

«Зонаның» жоғарғы жағында орналасқан барақтардың біріне кіріп, қатар-қатар тізілген кереуеттерді жағалап, ең түпкірдегі тақтаймен бөлінген «паханның» жайына да жетті.

Төрдегі кереуетте қолына бір колода карта ұстап, оны олай-былай сапырып ойнаған,  алтын тісті, орта жастағы, мығым денелі адам бұған: «О, кел, кел, жоғарыла, батырым», - деген. Симон деген осы болар деп жобалады.

Орындыққа тізе бүккен бұған сынай қараған ол: «Дааа, Казах, қалайсың санчастьтан кейін?», - деп сұрап, жанындағыларға иек қағып еді, олар дереу күйбеңдесіп, шағын үстелдің үстіне дастархан жая бастады. Бұл таң қалып отыр. Бостандықта әркімнің қолына түсе бермейтін қымбат арақ, қант-кәмпит, сапалы жұжық дейсің бе, әп-сәтте үстел үсті небір дәмді тағамға толды да кетті. Қайдан алады екен деп ойлады. Тіпті бұндай мәзір зонаның қожайынының да үстелінде жоқ шығар.

    - Кел, Казах, - деді бұған күле қараған Симон, - сен бүгін менің қонағымсың, кел, жеп, ішелік.

«Ішімдікке қалай едің?» - деп бұның алдына қалайы кружкаға орталай құйған арақты жылжытқан. Бұл бас тартпады. Сөйтіп біраз қаужаңдап алғасын, алдында жатқан қымбат сигареттің бір талын алып ерніне қыстырған Симон жанындағыларға иек қағып еді, бәрі дүркірей көтеріліп шығып кетті.

Бұған әлі де тесіле қарап отырған «пахан»: «Солай, казах, жақса шарап ішіп, дәмді темекі шеккенге не жетсін. Тар жерде жүрсек те, шама келгенше, осыдан қол үзбейміз. Солай.., дегнемен енді негізгі әңгімеге көшейік», - деген.

    - Мен сенің кім екеніңді, қайда туғаныңды, қандай әскерде болғаныңды, не үшін «срок» алғаныңды бәрін зерттеп білдім. Сыртта бұның бәрін анықтайтын адамдарымыз бар. Байқаймын, сен батыл, жүректі жігіт тәріздісің, қолыңнан іс келетін секілді. Ол өз алдына бөлек әңгіме. Мурза айтқан шығар, сенің жасаған қателігің бұл жерде кешірілмейтін іс. Сен баяғыда-ақ «ағаш бушлат» киіп, еліңе кетуің керек еді. Бірақ Мурза сен үшін өтінді. Ондай адамның бір тілегін орандау маған міндет. Бірақ менің алдымдағы сенің «должогың» өтелген жоқ. Оны өтеуің керек. Бұл жердің заңы солай. Егер оған келіссең, айтқанымды орындасаң, бұдан былай менің жанымда боласың. Егер келіспесең, бұл біздің ең бірінші және ең соңғы кездесуіміз деп есепте.

    - Сонда не істеуім керек? – деген бұл сәл ойланып.

    - Асықпа, айтам қазір. Мен бұл істі өзімнің жанымдағыларға да тапсырар едім, бірақ олардың қолынан келмейді. Ал, сен атқара алсың.

Симон темекісін сорып сәл ойланып, бірз үнсіздік орнады. Бұл түрмеде отырғанына қарамастан, соншама адамға билігін жүрігізе білген осынау алтын тісті, түсі суықтау адамның жүзіне тесіле қарап, не айтар екен деп отыр.

    - Тапсырма былай, - деді Симон өз ойынан арылып. - Лагердің «хозяйнының» көзін жоюымыз керек. Білесің, бұл бізге жаңадан келген адам. Бұрынғы «хозяйнмен» тіл табысып, жап-жақсы тірлік жасап келгеміз. Ол қазір кетті. Ал, мына жаңадан келген полковник Пасмуров деген бұл жерде «қызыл зона» (қызыл зона – түрме тәртібіне бағындыратын, қылмыс әлемінің басшыларын жөнге салатын, оларға қысым жасайтын зона) жасағысы келеді. Бірақ мен оған жол бермеуім керек. Қазір осы аймақтағы барлық «зоналардағы» «братвалар» (братва – қылмыс әлемінің серкелерлі) не болар екен деп қарап отыр. Сондықтан Пасмуровтың көзін жоюымыз керек. Әйтпесе, лагеррьдегі жағдай біз үшін қиын болады.

    - Қалай жоямыз? – деген бұл шыдай алмай.

   - Асықпа, қазір түсіндірем. Ертең емес, арғы күні «отбойдан» соң, қоқыс артқан машина «зонадан»  сыртқа шығады. Сен сол машинамен шығасың. Шофермен, басқалармен келісілген. Машина сені кенттегі Ангарская көшесінің он бесінші үйінің тұсынан түсіріп кетеді. Ұмытпа, Ангарская он бес! Ол Пасмуровтың үйі. Машина қоқысты кенттің сыртына шығарып төгіп, жарты сағаттан соң қайта оралады. Сен сол екі арада жұмысты бітіруің керек.

    - Қалай..?

    - Оны сен өзің білесің, тапсырма осы. Қолыңа тапанша берілмейді, себебі, мылтық дауысын шығаруға болмайды. Тек пышақ қана аласың. Оның үйінде иті бар. Әуелі соның үнін өшіру керек.

    - Бұл мүмкін емес қой! – деген бұл сәл абыржып.

    - Бәрі мүмкін. Егер мүмкін болмаса, мен саған айтпас едім. Осы жұмысты дұрыс атқарып келсең, сен менің командамда боласың. Сосын еш адам бұл жерде сенің бетің келмейді. Бар, ойлан. Егер келіссең ертең түсте хабарын бер. Екеуміздің арамызда болған осы әңгімені біржола ұмыт, - деген Симон сөз осымен бітті дегендей, кереуетіне қисайған.

            Бұл сол түні көз ілген жоқ. «Не ісетесем екен?» деген жалғыз сұрақ бар санасын билеп, дөңбекшумен таңды атырған. Не істесе екен? Егер бас тартса, Симонның адамдары бұны бәрібір тірі қоймасы белгілі. Келісейін десе, жазықсыз адамның қанын мойны жүктегісі келмейді. Онсыз да бір адамның ажалы мойнымда, енді соның жазасын тартсам да жетер деген іштей. Бірақ енді не істемек? Тіпті бұл келісіп, түрме бастығын өлтіріп, соңынан бұл қылмысы ашылып қалса, онда қалған ғұмыры біржола осындай лагерьлерде өтері анық. Не істеу керек? Әлде Симонмен келіскен болып, сыртқа шыққасын Пасмуровтың тура өзіне барып, болған жайды жасырмай айтса. Онда ол бұны әрине, басқа бір қауіпсіздеу жерге ауыстырар еді. Бірақ Симонның адамдары бұны ол жерден де тауып алары сөзсіз.

Ақыры жүз ойланып, мың толғанып, Симонның ұсынысымен келісуге бел байлаған. Бірақ өз есебі бар. Пасмуровқа барғанмен, оны өлтірмейді, жай ғана жарақаттайды. Кейін Симон неге өлтірмедің десе, бұл «өлген шығар деп ойладым» дер. Басқа амал жоқ. Сосын әрі қарай көре жатар. Ол осыған бекеніп, күндіз ретін тауып  Симонға барып келісетінін білдірді. «Жақсы, - деген ол, - ертең кешке кездесейік».

       Ертеңінде «отбойдан» кейін Симонның адамдары кезекші офицердің тілін тауып, бұны барақтан шығарып алған. «Паханның» алдына барғасын, ол бұның міндетін қайта бір түсіндіріп, соңғы тапсырмасын берді.

    - Менің сырттағы адамдарым хабарлады, барлығы ойдағыдай болуы керек. Сен бірақ ол жақтан біржола қашып кетем деп әуре болма, онда сені тек «менттер» ғана емес, «братва» да қоса іздейді, одан соң жағдайың тіпті қиын болады! Мә, мына сағатты тағып ал, уақытты осыған қарап байқайсың, - деп, цифрлары түнде жарық беретін электронды сағатты алдына тастаған. Сосын «осылардан таңдағаныңды ал» деп, бұның алдына бірнеше пышақ әкеліп қойды. Бұл әрі-бері қарап, өзіне бұрыннан таныс, лақтыруға ыңғайлы әскери болат пышақты таңдап алған.

       Симонның адамдары бұны келісім бойынша шаруашылық бөліміне жеткізіп, бұқпантайлап қоқыс артып жатқан машинаның тұсына барған. Айналада ешкім көріне қоймайды. Бұл қараңғылау тұстан барып, машинаның қорабына секіріп мініп, қоқыс арасындағы бірнеше қабат картон қағаздардың астына тығылды. Жылжи қозғалған машина тексеру пунктіне барып тоқтаған. Биіктен қараған қарауыл солдат күдік тудырар ештеңе көрінбегесін, қақпаны ашты. Сөйтіп бұлар түрме ауласынан сыртқа шығып еді.

Ойқы-шойқы жолмен жарым сағатқа таяу жүргесін, машина баяулап барып тоқтады. Басын шығарып қараған бұл айнала жанған электр жарығын көріп, кенттің көшесінде екенін түсінгесін, абайлап жан-жағына қарап алып, жерге секірген.

Үйлердің терезесіндегі шамның жарығы болмаса, айнала тастай қараңғы. Бұл бір тасалау жерге барып, кеудесін кере демалып, денесін әрі-бері қимылдатып өзінше жаттығу жасап алды. Сосын Симонның адамдары берген бес саусақты жұқа қолғапты киді. Бұқпантайлап қарсы көшеге өтіп, бетон плиталармен қоршалған дуалдағы жазуға қарап еді, іздеген үйіне тура келіпті. Әуелі жағдайды біліп алмаққа дуалды жағалай жүріп еді, бұның аяқ тықырын сезген іштегі ит үріп дауыс бере бастады. Бұл дуалдың үйге жақындау тұсына секіре артылып ішке көз салып еді, иттің үрген дыбысынан сыртқа шыққан бір адам жан-жаққа қарап біраз тұрды да, қайтадан ішке кірді. Ендігі қиындық иттің үнін өшіру. Не істесе екен? Қараңғыға көзі үйренгесін байқады, ит байлаулы, үйшігі дуалға жақын екен. Шынжырын сүйретіп, ара тұра үріп, олай-былай жүрген төбеттің төбесіне дуалдың үстінен қараған бұл енді кешіксе уақыттан ұтыларын біліп, тура өзінің астынан өте берген дәу төбеттің үстіне секірген. Абайсызда үстіне түскен адамның салмағынан жапырыла құлаған төбет есін жиғанша, бұл оның өкпе тұсынан пышақты бойлата сұққан еді. Қаңқ етіп бір қыңсылауға ғана шамасы келген тайыншадай ит серейіп аяғын соза берді. Осы кезде үйдің кіре берісінің шамы да жарқ етіп жанған. Бұл жандәрмен домалай аунап, жақын тұрған бір топ бұтаның түбіне барып тығылды. Үйден шыққан адам ашық есіктен түскен шамның жарығымен анық көрінді. Дес бергенде, үстінде ақ жейде киген екен. Ақ жейде қараңғыда анық нысана болады. Бір қолында тапаншасы бар адамның Пасмуров екеніне күмәні қалмады. Ол сақтана басып, дауыстап итін шақырып келеді.

Бұл иттің қанына былғанған пышақты ақырындап шөпке сүртіп, қимылдауға ыңғайлы болсын деп жүрелей отырды. Тек анау тапаншасын атып үлгермей тұрып бұл пышағын лақтыру керек. Әйтпесе өлгені. Осыны сезгендей, тапаншалы адам да бұл тығылған бұта жаққа қаруын кезеп сәл тұрды да, әуелі иттің жағдайын білейін деді ме, солай қарай жылжыды. Екі ара жақындап қалды. Енді кешіксе, бұл өзі мерт болары сөзсіз. Орнынан сәл көтеріле бере әлгінің жүрегінен төмендеу тұсын көздеп пышағын лақтырған. Бір жақсы жері бұрынғы машығынан әлі жаңылмаған екен. Болат пышақ оқыста қабырғадан төмен барып қадалғанда, «ах» деп бір ышқынған ақ жейделі тапаншасының шүріппесін басуға да шамасы келмей, бүйір тұсын ұстап еңкейе берді. Бұл дереу өзі бой тасалаған бұтаның түбінен кері шегініп, бірер секіріп дуалға жетіп, әрі асып кете барған.

Келісілген жерге жетіп, сағатқа қарап еді, бас-аяғы жиырма минуттың ішінде үлгеріпті. «Уһ» деп кеуде кере бір күрсінген бұл енді машина уақытында келсе екен деп іштей тілеп, жол бойына жақын өскен жуан ағаштың түбіне барып  жүрелей отырған. Сәл-пәл демін басып, жұлдызы сиректеу түнгі аспанға қарады. Түннің ызғарлы суығы кәдімгідей білініп, жалғыз қабат «робаның» (роба – тұтқындар киетін қара түсті киім) сыртынан өтіп, денесін мұздата бастағандай.

«Симонның бұл сынынан аман өткен секілдімін, енді не болар екен? Ең бастысы, Пасмуровты өлтірмеген секілдімін. Бірақ біраз қан жоғалтары сөзсіз. Егер әйелі соңынан тезірек іздеп шығып, жедел жәрдем шақыртса, аман қалуы анық. Бірақ ол ал аман қалса, ертең Симонмен екі арада үлкен әңгіме болары белгілі. Енді осыған дайын болуым керек», - деп ойланды іштей.

Көп ұзамай қоқыс төгуге кеткен машина да салдыр-гүлдір етіп көрінді. Қасына тоқтар-тоқтамастан бұл қорабына бір-ақ секірмекші болып еді, шопыр бұны ішке шақырды. «Кабинаға отыр, кузовты қарауыл солдат қарайды, көріп қоюы мүмкін. Жақындағанда төменге жатасың, үстіңді жауып тастаймын», - деген.

            ....Ертеңгі күні бұл бригадасымен бірге жұмысқа шыққан.  Бірақ «зонаның» іші гу-гу әңгіме: «Біреулер түнде Пасмуровты өлтіріп кетіпті! Жоқ өлмепті, жараланған екен! Енді «зонада» үлкен «шмон» (шмон - тексеріс) болады екен!». Бұл осы алыпқашты әңгімелердің бәріне сырттай құлақ салып жүр. Іштей «Пасмуров аман болса екен, тағы бір адамның қанын мойныма жүктемесем екен» деп тілейді.

       Сол күні кешкі астан соң Симон шақыртты. Бұған тұнжырай қарап біраз отырып: «Сен тапсырманы жартылай ғана орындадың, неге?» - деген. Бұл өзінің дәлелін айтты: «Оның қолында тапанша болды. Егер пышақты лақтырып үлгермесем, ол мені өлтірер еді. Сосын менің өлігім ол жерден табылса, күдік ең бірінші саған түсер еді», - деді.

Бұның дәлелінің орынды екенін түсінсе де, Симон темекісін сорып ойланып ұзақ отырды.

    - Даа, енді біраз шу болары сөзсіз. «Зонада» «шмон» жүреді, күдікті заттардың бәрін тығып, дайын болу керек. Әрине, олардың менен күдіктенері сөзсіз. Бірақ дәлелдері жоқ. Қазір «хозяйнның» міндетін Пасмуровтың орынбасары майор Бирюков атқарып жүр. Ол өзіміздің адам, келісуге болады. Та-ак, жақсы, сен отрядыңа бара бер. Әзірше мен сені бұнда ауыстырып ала алмаймын, күдік болады. Керек болсаң өзім тауып алам деген.

            Симонның айтқаны келіп, «зонада» үлкен дүрбелең басталды. Күнде тексеріс, тәртіп тіпті күшейіп кетті. «Отбойдан» соң бақылау қатаң. Әр барақтағы «стукачтар» арестанттардың сыбыр-күбір сөздерін жансыз тыңдап, жоғарыға жеткізуде. Әрине, басты күдік Симонда. Бірақ нақты дәлел болмағасын, кінә таға алмай отыр оған. Осы шудың аяғы ақыры Симонды басқа «зонаға» ауыстырумен тынды. Кетпес бұрын ол бұларды жинап, «қоштасу» шайын ішкен.

    - Ал, «бродягалар», мен кетем, өздерің «зонаға» ие болыңдар, «қызылдарға» ерік бермеңдер. «Братваның» шешімімен, енді Гаврилыч «смотрящий» болады бұнда. Ол «дұрыс зек», тіл табысыңдар онымен, - деген.

Сөйтіп лагерьде бірнеше күн толассыз жүрген тексеріс аяқталып, күдікті деген біраз адамдар басқа «зоналарға» лақтырылды. Әйтеуір бұған көп күдік бола қоймады да, сол бұрынғыша қала берген.

Осылай жүргенде Сірдің қаһарлы қысы да келіп жетті. Жұмыс сол баяғы ағаш өңдеу. Сақылдаған сары аязда бөренелерді тіліп, тақтай дайындайды. Бірақ күн санап, бұл жұмыстан да мән кетіп барады. Бұрындары «Ленин бөлмесі» деп аталатын «қызыл бұрышта» ара-тұра саяси сабақ өтіп, сырттан біреулер келіп лекция оқитын. Коммунистік партия құлағалы, бұндай лекциялар да тоқтатылды. Бір жақсы жері «зонада» шағын кітапхана бар. Бұның негізгі ермегі сол, үзбей кітап алып оқиды. Бұрын кеңес уақытында цензураның себебінен жарыққа шыға алмаған кітаптар енді басылып шығып, олардың біразы осы жерге де жеткен. Бұл кітаптарда миллиондаған совет халқы талай жылдар бойы табынып келген коммунистік жүйенің бетпердесі ашылып, әшкере болуда. Осыларды таласа-тармаса оқитын «зектер» жұлма-жұлмасын шығарып тастаған.

Жуырда Евгения Гинзбург деген еврей ұлтты әйелдің «Крутой маршрут» атты кітабын оқып шықты. Адам баласының жаны сірі, темірден де мықты екенін осы кітапты оқып отырып түсінген. Кітап отыз жетінші жылдардағы қуғын-сүргін трагедиясына арналған. Өмірінде қаламсаптан артық ауыр нәрсе көтеріп көрмеген, жылы үйде пианинода ойнап, кітап оқып, зиялы ғұмыр кешкен әйел жазықсыз тұтқындалып, бірнеше жыл Сібір ормандарына ағаш құлату жұмысында болады. Сақылдаған сары аязда керзі етікті қоңылтаяқ киген осындай әйелдер бірнеше жыл бойы адам төзбес ауыр жұмысқа шыдап, ақыры лагерьден аман шығады. Осы кітапты оқып шыққасын, біздің бұл тірлігіміз оларға қарағанда ұжымақ екен ғой деп ойлаған.

Кейде қыстың ұзақ түндерінде жатып алып алыста қалған елді, әпкесі Ардақ пен Құралайды ойлайтын. Ардаққа бірер мәрте хат жазуға оқталды да, ол ойынан бас тартқан. Біріншіден, осынау қиын заманда Сібірге мені іздеп келем деп қатерге ұрынып жүрер деп сақтанған. Екіншіден, күйеуі «жалғыз інің осындай болған екен» деп әпкесінің бетіне баса ма деп те ойлады. Аман-есен шықсам, бірден елге тартып, бәрімен көрісе жатармын деп шешкен. Және кейінгі жылдардағы аласапыранды оқиғалар, түрмедегі тасбауыр тірлік бұның да жан дүниесін көнтерідей қатқыл, қатігез етіп жібергендей. Бұрынғыдай елді ойлап, Құралайды еске алып, өткен күндерді аңсай сағынудан арылған еді.

            Осындай бірқалыпты күндермен қыс өтіп, бұл жақтың кешірек келетін көктемі де белгі бере бастаған. Қыстың аяғына таман «зонадағы» жағдай да ауырлай берді. Ең бірінші, азық-түлік тапшы болып барады. Бұл жөнінде лагерьдің жаңа басшысы әр отрядты жеке аралап жүріп түсіндірген. «КСРО деп аталатын үлкен мемлекет ыдырап, әр республика өзінің тәуелсіздігін алды. Барлық жерде нарықтық қатынас, жекешелендіру жүріп жатыр. Мыңдаған адамдар еңбек ететін үлкен кәсіпорындар мен зауыт-фабрикалар жұмыстарын тоқтатқан. Ел ішін жұмыссыздық жайлап жатыр. Жағдай ауыр, енді күнделікті берілетін тамақ рационы да қысқарады, шыдайсыңдар», - деген лагерь басшысы. Күн жылына бере, бұрынғыдай ағаш тілу жұмысы да тоқтады. Тұтқындардың бәрінің қолы бос, тек күні бойы босқа сенделіп жүру. Ең аяғы махорка темекінің өзі «зектер» арасында таптырмас тауарға айналып, кәдімгі саудаға айналып кеткен.

Жаздың ортасына қарай жағдай тым ауырлай бастады. Тұтқындарға тамақ жетіспейді, «зектердің» арасында осы жөнінде жиі-жиі қақтығыстар болып, аяғы кісі өліміне әкеліп соғып жатыр. Қарындары аш халық неге де болса дайын. Тек әйтеуір тауып жейтін тамақ болса болды. Ақыры күзге қарай осының соңы үлкен бүліктің шығуына себеп болды. «Зектердің» тілінде бұны «кипиш» дейді. «Зонаның» бүгінгі «смотрящийі» Гаврилычтің ұйымдастыруымен басталған бұл бүлік екі-үш күнге созылып, сырттан әскер кіріп, ондаған адам оққа ұшып, әрең деп басылған. Бірақ бұнымен лагерьдегі жағдай жақсарып кеткен жоқ. Енді бұл жерде жан сақтаудың өзі қиын болғалы тұр.

Бұл әрі-бері көп ойланып, ақыры осы жерден қашып шықпаққа бел буды. Бұрын «зонада» кісі өлімі деген үлкен «ЧП» (чп – төтенше жағдай) болып есептелетін. Қазір күн сайын бірнеше адам аштан өліп жатыр. Осылай жүре берсе, көппен бірге бұл да өлуі әбден мүмкін.

Бірақ қалай кетеді бұл жерден? Қандай амал бар? Ойлана келе, бұл  жерден шығатын жалғыз жол тек өзен арқылы екенін ғана түсінді. Бірақ онымен қалай кетпек? Күзет бар. Ақылдасатын сенімді кісі де жоқ. Ақыры лагерьдің «смотрящийі» Гаврилычтың өзіне баруға бекінді. Өйткені басқа амал жоқ еді. Сөйтіп бір күні тәуекелге бел буып, өзіне таныс жоғарыдағы бараққа барып кірген.

Түпкірдегі тақтаймен бөлінген «паханның» жайына жақындай берген еді, жандайшаптарының бір-екеуі алдынн шығып бөгеген. Бұл Гаврилычке жолықпақшымын деп жөнін айтты.

    - И какое у тебя дело к нему? – деп бұған менсінбей қараған екеудің бірі сыңарезулеп күлген.

Екеуін екі ұрып құлатсам ба екен деп сәл тұрды да, қой, тағы да басыма пәле тілеп алармын деп, ана екеуіне жағдайын түсіндірген болды. Ақыры біреуі амалсыздан ішке кетіп, әрі-беріден соң қайта шығып, бұны шақырды.

Гаврилыч – жас алпысты алқымдап қалған, бет-аузын әжім басқан кәдімгі шал деп айтуға келетін адам екен. Карта ойнап отырған төрт адам бұған еңсеріле бұрылды.

    - Так, мен сені тыңдап тұрмын, «сынок», - деді әдейі кемсіте сөйліп бұған қараған Гаврилыч.

    - Жеке сөйлессем бе деп едім.., - деген бұл.

    - Охо, жеке дейсің бе? Айта бер, менің бұлардан жасыратын ештеңем жоқ.

«Паханмен» әңгіменің болмайтынын түсінген бұл сәл тұрды да, «жақсы, онда кеттім» деп деп кері бұрыла беріп еді, бағанағы екеудің бірі «ты смотри, какой он обидчивый» деп бұған менсінбей қарап, тағы да жолын кес-кестеген. Бұдан әрі тұра берсе өзінің мазақ боларын сезген бұл шалт қимылдады. Не де болса көре жатармын деп ойлаған. Жағасына қол жүгірте берген жаңағының төрт саусағынан бүре ұстап төмен қарай тартып қалғанда, әлгінінің жан дауысы шықты. Бұл сосын өзіне белгілі әдіспен әлгінің тамағының астынан саусағымен бір түртіп, үнін өшірген. Мына жақтан тап берген екіншісіне де көп күш жұмсамай, осындай әдіспен жерге сылқ еткізді. Әп сәтте не болғаны түсінбей қалған басқалар орындарынан ұшып тұрып еді, бәрін бақылап отырған Гаврилыч: «А ну ка, успакойтесь!», - деп еді, бәрі жым болды.

Сосын бұған қарап: «Ты кто супермен, что тебе нужно?» - деген.

Бұл бағанағы сөзін қайталап, жеке сөйлескім келеді деді. Сөйтіп «пахан» мен екеуі оңаша қалған. Бұл әуелі өзінің «погоняласы» Казах екенін айтқанда, шал бір елең етіп қарап қалған. «Менің кім екенімді Симоннан сұрап білуіңе болады» дегенде, ол енді түсіндім дегендей, қасынан орын нұсқады.

    - Білем, естігем, Симон екеуіңнің оқиғаларыңды. Сен екесің ғой Казах. Иә, маған не шаруамен келдің?

Бұл көп созбай өзінің лагерьден қашу жоспарын айтып, көмек көрсетуін сұраған.

Гаврилыч төмен қарап біраз отырды. Сосын бұған қарап:

    - Жалпы сен не ақымақсың, не болмаса көзсіз батыл жігітсің. Зонадан қашқың келеді, ол үшін келіп менен көмек сұрайсың. Менің кім екенімді білесің бе? Қазір «хозяйнға» ұстап берсем ше?

    - Сен олай жасамайсың, әйтпесе мен келмес едім саған, - деді бұл оның көзіне қарап.

    - Дааа, Казах, сен шынында да басқаша адам екенсің, - деді ол бұған біраз көз салып отырып. - Ойланып көрейік... Сонда сенің жоспарың қандай, қалай қашып шықпақсың?

Бұл өзен арқылы кетсем бе деген өзінің ойын айтты. «Шағын сал буып кетсем, әйтеуір бір жерден шығармын».

Темекісін түтіндетіп ұзақ ойланған Гаврилыч: «Жақсы, мен ақылға салып көрейін», - деген.

            Гаврилыч ойланғанша тағы бірер күн өтіп кетті. Бұның дегбірі таусыла бастаған. Себебі, күн салқындап барады. Күн суытқасын, өзен арқылы кетем деу өте қауіпті, ешкімге ұсталып қалмасаң да, суықтан ұшып өлуің мүмкін. Осын ойлап мазасы кетіп жүргенде, бір кеште бұны Гаврилыч шақырды.

    - Хабарластым Симонмен, - деді бұны қапталына отырғызып.

Осы арадан аяқ жетпес алыста, басқа бір лагерде жазасын өтеп жатқан Симонмен қалай хабарласты екен деп ойлаған бұл. Бірақ түрмеде мүмкін емес нәрсе жоқ. Оған талай мәрте көзі жетіп жүр.

    - Оның сен туралы пікірі дұрыс екен, көмектесуімді қолдады. Енді сенің қалай кетуің мәселесін ойланайық. Өз жоспарың қалай? – деген бұған қарап.

Бұл өз ойын айтты. «Бәрі дұрыс болып шығып кетсем, тайга арқылы Қазақстанға қарай жетем бе деп ойлаймын», - деген.

Гаврилыч мырс етіп күлді.

    - Ол айтар ауызға оңай. Мың шақырымнан артық тайгамен жүру ойыншық емес саған. Оның үстіне қыс та жақындап келеді. Бір жерде аштықтан немесе суықтан қатып өліп қалуың оп-оңай. Бірақ кетем деген екенсің, сондықтан тәуекелге бел бууға тура келеді. Енді мәселе былай, - деді сосын бұған қарап. - Менің жігіттерім көмектеседі. Ертең емес, арғы күні түнге дайын бол. Бөренеден шағын сал буып, дайындайды. Біразға жететін азық аласың. Әрине, сені іздейді дереу. Бірақ лагерь басшылығында бұрынғыдай әскер шақырып, күндіз-түні вертолетпен шарлайтын қауқар жоқ. Бұларда да қазір қаржылық қиыншылық бар. Сондықтан құтылып кетуің ғажап емес.

Сөйтіп бұл екі күнді дегбірі кете тосып, әрең деп өткізген. Шынымен-ақ мына қасірет жайлаған жерден шығып кете алар ма екем деп ойлады. Не болар екен алдағы күнім?! Сосын ертеде әжесінің көп айтатын «бәрі бір Алланың билігінде» деген сөзі есіне келді. Алланың жазғаны болар деп шешті іштей.

       Айтылған күні кешқұрым бұл өзінше дайындалып, жолға деп жинаған шағын дорбасын пилорама жаққа апары тыққан. Ана жылы Надяның әкеліп берген жылы кеудешесі мен шалбарын іштен киіп алды.

Түн ортасы ауа бұл келісілген уақытта өзен жағасына жеткен. Гаврилычтың бір-екі адамы осы жерде тосып тұр екен.  Жарқабақтан төмен түсіп, судың жиегіндегі бір-біріне қоса байланған жуан-жуан үш бөренеден буылған сал іспетті дүниені көрсетті. Жақындап байқап еді, өзінің айтқанындай жасалыпты. Ортадағы бөрененің ортасын бір адам сиярлықтай ұзынынан қуыс етіп ойған екен, бұны соған жатқызды да, үстін тоқымдай-тоқымдай ағаш қабығымен жақсылап жауып, «давай, брат, в добрый путь!» - деп, өзеннің ағысына қарай итеріп жіберді. Қайдан алғаны белгісіз, шығарып салғандардың бірі: «На, тебе пригодиться в пути, Гаврилыч передал, спирт», - деп бұның қойнына бір шишаны тыққан. Сөйтіп, үш бөренеден жасалған шағын сал баяу қалқып судың ортасына қарай шыққасын, ағынға ілесіп, кейде шыркөбелек айналып, кейде бұралаңдай жылжып ағып жөнелді.

Бұл Сібір өлкесіндегі көп өзендердің бірі. Негізі ағып барып, бір үлкен дарияға құятын секілді. Әйтеуір астымдағы бөрене-сал бірдеңеге тіреліп тұрып қалмасам екен деп іштей құдайына жалбыранып келеді. Бір жақсы жері, Сібір өзендерінде бұтақ, бөренелердің өзен бетінде қалқып жүруі таңсық емес. Сондықтан бұл жасырынған шағын салды ешкім байқай қоймас деп үміттеніп келеді.

Біраздан соң түннің салқыны мен судың ылғалы сезіліп, денесі тоңазый бастады. Бірақ неге де болса шыдау керек. Гаврилыч бұған «шамаң келсе ертеңгі кешке дейін басыңды шығарма, аға бер» деген.

Осылай ой үстінде жатып, шамалы көзі ілініп кеткен екен. Түсіне тағы да әжесі кірді. Баяғы ауылдағы жаймашуақ кезең. Әжесі аулада құрт қайнатып отыр екен дейді. Анда-санда қазанды араластырып қойып, «кел, ботам, көбігін жалайсың ба» деп бұны шақырып, қолындағы кәпкірін ұсынады. Осылай жатқанда, астындағы бөрене гүрс етіп біреңеге ұрынып, лоқси секіргенде, шошып оянған. Негізі су астындағы тасқа ұрынса керек. Бұл дереу есін жиып, уҺ деп естірте дыбыстап, есін жиған еді.

Әжем неге түсіме енді екен деп ойлады сосын. Мүмкін жолым болар, сол кісінің рухы шығар жебеп жүрген деп жұбатты өзін. Біраз тоңып қалғанын сезіп келеді, бірақ қозғалып қимыл жасауға шама жоқ. Тек екі білегін шама келгенше денесіне үйкелеп, аяғының басын тынымсыз қималдатқан болады. Әйтеуір әрекетсіз жатпай, шама келгенше қан айналдыру керек. Онсыз болмайды.

Есіне баяғы әскерде өзін тәрбиелеген командирі майор Субботинның сөздері түсті. «Кез келген қиындықты жеңуге болады, тек соған ішкі  сенімің мықты болсын. Өзіңнің барлық ішкі жан дүниеңді соған бағытта. Сонда аштықты да, суықты да, аптап ыстықты да жеңуге болады», - дейтін. Бұл сосын «бәріне шыдап бағайын, ең бастысы «тар жерден» шығып кеттім ғой, алдағы тірлікті көре жатармын» деп өзін-өзі қайраған.

       Осылай ішкі арпалыспен небір түрлі ойларға кетіп жатқанда, Сібірдің төзіміңді тауысып барып ататын таңы да білінген. Қарнының ашқанын сезді. Сәл қырындап жатып, қапталындағы дорбаға қолын сұғып, ішіндегі бөлке наннан қомақтылау етіп үзіп алып аузына салды. Алда әлі не қиындықтар күтіп тұрғаны белгісіз, қолда бар азғана азықты да үнемдеу керек деп ойлады сосын. Денесін суық жайлап бара жатқасын, қойнындағы шишаны шығарып, бірер жұтпақшы болды. Әупірімдеп бір қолын кеудесіне апарып, қойнындағы шишаның тығынын тісімен жұлып алып еді, спирттің исі мұрнын жарып жібере жаздады. Тағынды ақырындап саусағының арасына салып, отты сұйықтан бір жұтқан. Шынында да таза спирт болса керек, жалғыз жұтым өңешін жандырып өткендей болды да, бұл дем ала алмай тұншығып қалған. Сәлден соң тамағы құрғап, жөтелгісі келіп булыға бастады. Иегіне төгілген спирт терісін тырыстыра құрғатып жатқынын сезді. Бүкіл денесімен дір етіп барып тыныстаған. Біраздан соң ішінде қызу білініп, денесіне бір рахат жылу тарай бастады.

Үстіне бірнеше қабаттап жабылған ағаш қабығының саңылауынан түскен сәулеге қарап, күннің біраз көтерілгенін сезіп келеді. Сыртқа көз салмақ мақсатпен басын сәл көтермекші болды да, ол ойынан тез айныды. Бұны іздеп шыққандар немесе жағалауда жүрген кездейсоқ адамдар болса, көзге шалынуы мүмкін. Не де болса көз байланғанша шыдайын деп шешкен. Дегенмен, бұны іздеп шыққандар болса, моторлы қайықтың дыбысы шығуы керек еді. Әзірше ондай дыбыс естілмейді.

       Күн көтеріле, ауа жылынғасын, бұның да денесіне жылу тарап, тағы да көзі ілініп кеткен. Шым-шытырық түстер көрді. Лена мен кішкентай Викториясы екен дейді. Қызы бұған келем деп талпынатын сияқты, бірақ шешесі жібермейді. Бұл бірдеңе дейін десе, дыбысы шықпайды, тіпті қозғалуға дәрмені жоқ. Осылай жатып селік етіп оянып, өзінің кәдімгідей бұлқынып, қара терге түсіп жатқанын сезді. Әжептәуір ұйықтап қалса керек. Саңылаудан түскен жарық күндізгідей сәулелі емес, Сібірдің қысқа күні батысқа қарай ауған сынды. Бұл астындағы салдың тоқтап тұрғанын жаңа сезді. Апырмау, не болді екен деді іштей. Бірдеңеге тірелдік пе екен? Осылай біраз ойланып жатты да, не де болса басын көтермекке ниеттенді. Үстіне бірнеше қабаттап жапқан тоқымдай-тоқымдай қарағай мен қайыңның қабыған олай-былай жылжытып, басын сыртқа шығарып, жан-жағына көз салды. Енді байқады, бұл ара өзеннің ағысынан бұрыс, айлақтау жер екен. Астындағы бөрене-сал осы тұста бұрыннан жиналып қалған шіріген бөренелер мен небір қоқыр-соқырға салындыға тіреліп тоқтапты. Бұл енді кәдімгідей жүрелеп отырып, айналаға барлап қарап алды. Секем аларлық ештеңе көрінбейді. Өзеннің екі жағы қалың орман. Енді не де болса жағаға шығу керек. Одан арғысын көре жатар.

       Әуелі екі аяғына тұрып, олай-былай қозғалып, құрысып қалған денесін жазды. Көз тастап байқап еді, бұл жерден жағаның қышықтығы қырық-елу метрдей бар екен. Енді шама келсе, осы шіріген бөренелер мен салындының үстінен абайлап басып, жағаға жету керек. Өкінішке орай, қолында тым болмаса судың тереңдігін өлшеп көретін бірер құлаш сырығы да жоқ. Осылай әрі-бері тұрды да, қолдорбасын мойнына асып алып, салындының салмақ көтереді-ау деген қалыңдау тұсына қарай ырғыды. Табанының асты былқ ете түскенімен, адам көтерерлік жағдайы бар екен. Осылай ептеп басып жағаға қарай жақындай берді. Ана бір тұста бір-бірінің үстінде үйме-жүйме болып су сіңген бөренелер жатыр. Аяғым соларға бір іліксе, жағаға да шығып кетер едім деп абайлап басып келе жатқан. Бірақ қанша сақтанғанмен болмайды екен, келесі бір салындыға аяғын сала бергені сол еді, асты бос екен, күмп етіп түсті де кетті. Бұл тұс жағаға жақын болса да, әжептәуір терең көрінеді, кеңірдегінен келсе де, табаны жерге тиер емес. Жанталаса қимылдап, жақын тұстағы бөренінің біріне қол іліктіріп, әупірімдеп кеудесін артып, сәл есін жиды да, бір ырғып әрі шығып, әйтеуір қауіпсіздеу тұсқа жетті. Осылай бір құлап, бір тұрып жүріп, үсті-бас малмандай су болып, жағаға да іліккен. Құрғаққа шығысымен ең бірінші мойнындағы дорбасын алып, ішіндегісін былай бөлек қойып, суын бір сығып алды. Бірер бөлке наны онша бүліне қоймапты. Ең бастысы, целлофан дорбаға ораған сіріңкелері аман екен. Оған да тәуба деді. Екі етігінің суын төгіп, шұлғауы мен шұлығын, киім-кешігін шешіп, бір-бір бұрап сығып алды. Енді тездетіп қалың ағаштың ішіне қарай еніп, алау жағып, киімін кептіру алу керек. Әйтпесе, тайганың кешкі ызғары ұзамай-ақ қалтыратары белгілі.

Жылдам басып қалың ағаштың ішіне қарай жүрді. Орманның бұл тұсы кісі аяғы тимеген тым жынысты екен. Жол тауып қадам басу қиын. Әйтеуір сенделіп жүріп, жағадан біраз алыстаған секілді. Енді түнемелікке отырып шығуға ыңғайлы жер іздеу керек. Орманның кей тұсы алаңқай, кей жерлерде тереңдеу өзек, сайлар кездеседі. Өзектердің табанында балдыр мен су салындысының шіріген қалдығы да байқалады. Негізі бұл өзектермен көктемде су ағатын секілді. Әр тұстан қожыр-қожыр тастар да көзге шалынып қояды. Осылай сағатқа жақын жүріп қалды. Жанталаса қимылдағасын ба, тоңғыны байқалмайды, қайта денесі сәл қыза түске секілді. Өстіп жүргенде, құдай оңдап, биіктігі кісі бойындай бір тасқа киліккен.  Бұл кезде әлсіздеу күннің көзі биік ағаштардың тасысына түсіп, тайганың іші күңгірттене бастап еді. Жаңағы тастың түбін мүк басқан, отыруға ыңғайлы, алды ашық алаңқайлау екен. Осыдан ыңғайлы жер табылмас деген бұл көп ойланбай қолдорбасын тастың түбіне тастап, жан-жақтан қу шырпы, ағаш қалдықтарын жинап, әп-сәтте әжептәуір етіп үйтіп, от қойды. Шыртылдай жанған қу ағаш лезде жан-жаққа сәуле шашып, мұрынға жанған қарағайдың жағымды исісі жетіп, кәдімгі тіршілік белгісі пайда болғандай. Бұл пышағын шығарып, екі-үш сырғауыл кесіп әкеліп, алаудың төңірегіне айнала шаншып, киімдерін іліп кептіріп алды. Әудем жерден құлап жатқан бөрене сынықтарын тауып әкеліп отқа салды. Енді алаудың таң атқанша сөнбейтіні сөзсіз. Қолдорбасынан нанын алып, бірер үзіп аузына салды. Шишадағы спирт сонда ғана есіне түсіп, одан бірер жұтып еді, өңешін тіліп түсіп, көзінен жас шығарған. Бірақ әрі-берідесін ішімдіктің қызуымен бойы жылына бастағанын сезді. Сақтықта қорлық жоқ деп, бір құлаштай жұмырлау келген сырғауылды кесіп алып, бір ұшын назай секілді ұштап, жанына қойған.

Осылай баяу жанған отқа көз тастап жатып, небір түрлі ойға кетті. Ендігі тірлігі не болар екен? Өзінің ойы, шама келсе, Омбыға қарай жету. Аржағында Қазақстан алыс емес. Мүмкін сәтін салып елге қарай өтіп кетер. Өзінің жобалауынша, осы арадан Омбы оңтүстік-батыс тұсқа қарай. Қолында компасы болмаса да, ертең күннің шығар тұсынан төрт құбыланы жобалауға болады. Тек әйтеуір тоқтамастан жүре беру керек. Қолындағы азғана наны таусылса, жағдайы не болар белгісіз. Күн суытып, қар түскенше, бір жақты болуым керек деп шешті.

            Таң біліне қалайы кружкасымен су қайнатып ішіп бойын жылытып алды да, жанған оттың қоламтасын топырақпен жауып, жолға шықты. Сол кешегідей, жынысты орманда аяқ алып жүру қиын. Тіпті алаңқайлы жердің өзімен жүру оңай емес, белден келетін шілік пен шалғын аяққа оралып, жүрісің мандымайды. Бұл не де болса жылжи берейін деп, тоқтамастан жүріп келеді. Бұл жерді неше ықылым заманнан адам аяғы баспаған секілді. Тек әйтеуір аю секілді түз тағысы жолықпаса екен деп тілейді. Қолында пышқтан басқа қаруы жоқ. Күн тас төбеден ауа, бұл бір мөлдіреп аққан шағын бұлаққа кездесіп, сәл аяқ суытқан. Шырпы жинап от жағып жіберіп, су қайнатып ішті. Бір байқағаны, салқын су ішкеннен гөрі, қайнаған су адамға кәдімгідей әл береді екен. Нанынан бірер үзіп аузына салып, тағы да әрі жылжыды.

Көз байлана тағы бір ыңғайлы жерге аялдап, алау жағып, ара-тұра қалғып кетіп таңды атырған. Ертеңінде тағы да сол жүріс. Ең бастысы жүрер бағыттан адаспау. Бұрынырақ бір кітаптан оқығаны бар, тайганың ішінде адасу оп-оңай дейді. Себебі, түзу жүріп келе жатқандай болсаң да, қиыс кетіп, бұрынғы өзің шыққан жерге қайтадан айналып баруың мүмкін. Көп адамдар қалың орманның ішінде осылай адасып, ақырып сілелері қатып өледі екен. Бұл шама келгенше таңертең күннің шыққан жағын жобалап алып, содан сәл оңға қарай алып жүрген болып келеді.

Қалың ағаштың ішінде ара-тұра мойыл мен қарақат, жабайы таңқаурайдың бұталары кездеседі. Бірақ жемісі ағып кеткен. Бұл сәл аялдап, бұтақтардың басындағы ағып кеткен жемістердің қалдығын алақанына жинап алып, аузына салып шайнап нәрін алады. Осындай митың жүріспен аптадан аса орман кезген бұның жағдайы ауырлай бастады. Азғана наны таусылған. Таңертең бір мезгіл қайнатып ішкен су тек қарнын ашырғаннан басқа пайдасы жоқ. Енді аштықтан әлсіздік билеп, қол-аяғында діріл пайда болып, жиі-жиі тоқтап демалатынды шығарды. Шынымен осылай тайганың ішінде адасып өлер ме екем деп ойлайды іштей.

       Осындай жүріспен қайсыбір күні сылдырай ағып жатқан шағын өзеншеге тап болған. Суы тобықтан келетін саяздау тұсынан кешіп өте берем дегенде, ойнақтап жүрген шабақ балықтарға көзі түсті. Топ-топ болып жүйтки ағып жүр. Есіне баяғы Иірсудан ішкөйлекпен балық аулайтын балалық шағы есіне түсті. Неге екені белгісіз, бұндай ұсақ балықтарды ауылда итшабақ деп атайтын. Аштықтан басы айналып келе жатқанда, бұл да құдайдың берген ырзығы шығар, аулап көрейін деп түйген. Белуарына дейін шешініп, үстіндегі ақ матадан тігілген түрме жейдесін шешіп, екі жеңі мен жағасын түйіп, шалбарының балағын түріп суға түсті. Жейденің бір жағын тісімен тістеп, екі етегін қолымен кере тартып, аяғының астынан топталып өте берген шабақтарға тоса қойып еді, шүпірлеп толды да кетті. Бұндай қуанбас. Дереу от жағып жіберіп, шабақтарды талға шаншып, аз-маз қақтаған болды да, шикілі-пісілі аузына салған. Аштық дегеннің не екенін жаңа түсінді. Адамның хайуанға айналып кетуі оп-оңай екен ғой деп ойлады сосын. Сырты күйелеш-күйелеш, су татыған шабақтарды бірінен соң бірін асап жатыр. Тіпті бұрын-соңды отқа қақталған шабақтан артық дәмді ас жеп көрмегендей. Жуандығы сұқ саусақтай болатын балықтардың жиырма шақтысын өңештен әрі асырғансын ғана барып есін жиғандай болды. Қой, тоқтайын, аш өзегіме түсіп кетер деп ойлаған. Сосын су қайнатып ішіп еді, ішіне ас барғасын, кәдімгідей маужырап ұйқы айналдыра бастады. Жақын маңдағы ағашқа арқасын сүйеп қалғып кетіпті. Оянса, әжептәуір тынығып қалған екен. Күн де еңкейе бастапты. Бұл енді осы жерге түнемекке шешті. Ертең тағы да жолға жетерлік шабақ аулап алайын деп ойлаған.

Таңертең су қайнатып ішіп бойын жылытқасын, тағы да суға түсіп, біраз шабақ аулап алып, жолға шықты. Балық деген жәндік көп ұстауға көнбейді, бұзылып кетеді. Түске қарай бір жерге аялдап, тағы да отқа қақтап жермін деп шешкен.

       ...Бұның осылай орман кезіп жүргеніне өз есебі бойынша жиырма шақты күннен асқандай. Басында әр күнді санап жүр еді, бір аптадан асқасын, шатасып кетті. Әйтеуір таң атады, күн батады, осылай жүріп келеді.

Бұрынғыдай емес, орман іші суытып келеді. Бүгін таңертең жатқан жерінен қалтырап оянды. Ағаш бұтақтарына қырау тұрыпты. Түнде жаққан алауы өшіп қалған екен. Икемге келмей қалтыраған қолымен әрең деп сіріңке тұтатып, от жақты. Бұрынғыдай емес, қыстың ызғары күн санап білініп келеді. Тек бір жақсы жері, тайга ішінде үп еткен жел болмайды. Әйтпесе, суықтан баяғыда ұшып өлер еді.

Бұл күндегі әдетінше су қайнатып ішіп, тәлтіректей басып жолға шықты. Қазір аштықтан басы айналып, көзі қарауытатын болған. Санасында тек қайтсем де жылжи беру керек деген ой ғана. Бір басын ұштап алған құлашқа жетер таяғын қолынан тастамайды. Соған сүйеніп жүретін болған.

«Енді бірер күн.., бірер күндік қана халым бар секілді, сосын осы адам аяғы баспайтын орманның ішінде көмусіз қалытын шығармын» - деп ойлады іштей. Осыншама күн жүргенде, жолында аңшылардың ескі тұрағы, не бір елді мекен кездеспегеніне таң қалып келеді. Әлде басқа бір жаққа қиыс кетіп қалдым ба екен деген ой да мазасын алады.  

       Осылай митың жүріспен қас қарая әлі мүлдем таусылып, бір шоқ теректің түбіне жетіп құлаған. Көзі сәл ілініп ұйықтап кеткен бе, әлде ояу ма, өзі де түсінбейді. Әйтеуір әжесін көрді. Қасына келіп тұр екен дейді. «Құлыным, түрегел, бауырыңнан сыз өтеді ғой!» - деп, етпетінен жатқан бұның басынан сипағандай болды. «Мә, мынаны жолыңа алшы!» - деп ораулы бір түйіншекті ұстатып жатыр. Бұл ыңырана аунап, шалқасынан жатты. Көзін ашып еді, сонау ағаштардың ұшар басында жұлдызы жайнаған бір шөкім аспан көрінеді. Айнала тастай қараңғы. Қинала басын көтеріп, жан-жағына қарады. Әжесі қайда, ешкім көрінбейді... Жаңа сезді, суықтан бойы қалтырап, бақайларының басы мұздап қалыпты. Тырбанып орнынан тұрып, төңірегіндегі қу шөптен шамасы жеткенше жұлып, от қойды. Қолы жеткен жерден қу бұтақтарды сындырып алып отқа салған болып жатыр. Кенет жаңа байқады, айналада бірдеңе қараңдағандай. Иә, бірдеңенің сұлбасы көрінеді. Бұл енді қараңғыға үңіле қарап еді, оттың сәулесімен жат еткен бір жарық көргендей болды. Көз! Иә, аңның көзі! Әп-сәтте жүрегі мұздап, дереу бойын жиып, таяғын қолына алған. Адамға сасқан кезде күш бітіп кететін тәрізді. Қалай ұшып тұрғанын білмейді, айналадағы қу бұтақ, қолға түскен ағаш сынығын әкеліп отқа сала берді. Жалын лаулап жанған сайын, айнала анығырақ көріне бастаған. Анадай жерде қарайып тұрған екі аңның сұлбасын енді ғана анық байқады. Қасқыр! Түнде жарық түскенде, қасқырдың көзі отша жанады деп ертеде үлкендер айтып отыратын. Бұл енді отты бұрынғыдан да лаулатып, өзіне үнсіз қарап тұрған түз тағыларына барынша айқайлап үркітпекші болған. Адам дауысы шыққанда сәл селк етіп кейін шегінген олар, ұзап кетпей әлі қарап тұр. Бұл енді білектің жуандығындай ағаш сынығының бір басын отқа күйдіріп, қызыл шоқ болып жанған кезде, қасқырларға қарай құлаштай лақтырды. Олар дәл осыны күтпесе керек, әрі қарай шорши секірген.

Бұл енді алау сөнсе жағдайының қиынға айналатынын сезіп, төңіректегі қолған ілінгеннің бәрін әкеліп отқа салып жатыр. Жуандығы адам беліне пара-пар жартылай шірік бөрененің қалдығын әкеліп салып, үстіне қу бұтақ тастап еді, от бұрынғыдан да шалқи жанып, айналаны жап-жарық етті. Енді байқады, бағанағы екі қасқыр көрінбейді, оттан сескеніп өз жөндеріне кеткен секілді. Бұл сосын артындағы ағаш діңіне арқасын сүйеп, ара-тұра қалғып кетіп, ағашқа от салып отырып таңды атырған.

       Таң біліне, бір жақ бүйіріне қарай қисайып, сәл қалғып кетіпті. Құлағына бір дүрсілдеген дыбыс жеткендей болып оянды. Әуелде түсім шығар деп ойлаған. Жоқ, түсі емес сияқты. Жаңағы дыбыс жерден естіліп жатқандай болғасын, жата қалып, бір жақ құлағын жерге төсеген. Иә, алыстан белгісіз бірдеңе кәдімгіше дүңк-дүңк еткендей. Апырмау, бұл не, жүрегімнің дүрсілі ме, болмаса құлағым шулап жатыр ма деп түкке түсіне алмай біраз жатты. Сосын бір қырындай жылжып, ағаштың діңіне құлағын тосып еді, алыстан талып естілген бір дыбыс бар секілді. Бұл не болды екен деп ойлады. Неше күннен бері тайганың сыбдыры мен құс үнінен басқа ештеме естімеген бұған осы бір түсініксіз дыбыс қуат бергендей, орнына ширақтау көтеріліп, өшуге айналған отқа бұтақ тастады. Қас қылғандай, бүгін құтысында қайнатып ішетін су да қалмапты. Жанған отқа біраз қарап отырды да, орнынан тұрып аяғымен таптап өшіріп, жерден құм жинап сепкен болды. Осылай түрегеп тұрып құлағын түріп еді, бағанағы дыбыс әлі де естілетін секілді. Қой, не де болса жылжи берейін, шынымен төңіректе елді мекен болса, бір анығына жетермін деп орнына тұрды. Енді тек дыбыс естіліп жатқан бағыттан адасып кетпеу керек.

Өзінше жобалап жүріп келеді. Әлсіздіктен аяғын әрең басып, маңдайынан шып-шып тер шығып, ара-тұра ағашқа арқасын сүйеп демалып алады. Осылай түс ауғанша жүрді. Кенет көзі қарауытып, тәлтіректей барып құлаған. Қанша жатқаны белгісіз, есін жиса, бір түп қарағанның түбіне келіп құлаған екен. Көзіне қараған басында өскен баданадай-баданадай қызарған бірдеңелер түсті. Анықтап қара еді, итмұрын екен. Бала кезінде өзен бойынан талай теріп жеген итмұрын. Орнынан тәлтіректей тұрып, семіп қалған итмұрынның бес-алтауын жұлып алып аузына салды. Қышқылтым дәмі бар, бірақ жеуге болады екен. Жемістің басындағы қураған жапырақшасы көмейіне кетіп қалып, жыбырлатып, булыға жөтеліп алды. Бірақ оған қарап жатқан жоқ, тағы да бір-екі уыс теріп алып шайнаған. Ас – адамның арқауы деп тегін айтылмаса керек. Тізерлеп біраз отырып еді, сәл де болсын қуат пайда болғандай. Баяғыда бала күнінде Бердібек Соқпақбаев деген жазушының «Өлгендер қайтып келмейді» деген кітабынан оқып еді. Соғыс уақытында ФЗО-дан қашқан кейіпкері жолда арып-ашып келе жатып, шалшықтың суын ішеді. Сонда шалшықтың астыңғы жағын қопарып жіберіп, лайын шығарп ішеді екен. Себебі, лай су көз көрім жерге жеткізеді дейді. Бұл да жаңағы теріп жеген бір-екі уыс итмұрынның біразға жеткізетінін сезгендей.

Осылай сәл отырып еді, дүңкілдеген дыбыс тағы да құлағына жетті. Таңертеңгіден гөрі анығырақ естіледі.  Кәдімгіше бірдеңені дүрсілдетіп ұрып жатқандай. Құлағын түріп, қимылсыз тыңдады. Иә, дүрсілдеген бір дыбыс ап-анық естіледі. Не болды екен бұл? Әйтеуір адам қолымен жасалған дыбыс екені даусыз.

Тағы да орнынан тұрып, солай қарай тәлтіректей аяңдады. Әлсіздік пе, болмаса, жаңағы итмұрынның әсері ме, таңдайы кеуіп шөлдей бастады. Осылай ағаштан ағашқа соғылып теңселіп келе жатып, шағын өзекшеге тап болған. Негізі бастау басында бұлақша бар болса керек. Өзек түбінен жылтырап су ағып жатыр. Тізерлей отыра қалып, қалайы кружкасымен көсіп алып құмарлана жұтты. Тағы да бірер мәрте алып ішкесін, сәл отырып, есін жиғандай болған.

Апырмай, - деп ойлады сосын. Күнделікті қарны тоқ жүрген адам біле бермейді екен. Ашыққанда бірер жұтым су мен бір уыс жемістің өзі адамға қаншама қуат береді. Кәдімгідей қуаттанып, әлі де біршама жүрерліктей әл пайда болғанын сезді.

       Құтысына су толтырып алып, әрі жылжыған. Осылай жүріп келе жатып, ұзыннан көлбей созылған әжептәуір биік белеңге тап болды. Тайганың ішін неше күн кезсе де тау мен төбешік кездестірмеп еді. Мынау кәдімгі адам алқынып шығардай биік белес. Тайганың қалың өскен ағашы осы белеске көтерілер тұста тым сиреп, бас жағы жап-жалаңаш екен. Әр жерде қожыр-қожыр қызылала тастар көрінеді. Өзі әлсіреп келе жатқанда, мына биіктің басына шығу оңай емес екенін сезеді. Бірақ не де көтерілу керек. Мүмкін аржағынан көңілге медеу боларлық бірдеңе көрініп қалар.

       Бұл осылай бір тоқтап, бір жүріп төбенің басына шыққанша, күн де еңкейіп қалған. Ентігін басып, жан-жағына көз салды. Бұл арадан біраз жер алақандағыдай көрінеді екен. Енді байқады, осы тұстан шақырымнан аса жерде ауылдың орнындай үлкен алаңқай бар секілді. Ортасында бірдеңелер қарауытады. Дүңкілдеген дыбыс осы жақтан шығып жатыр екен. Тіпті ара-тұра адам дауысы да естілетін секілді. Бұл осыған көз салып біраз отырған.

       Иә, ақыры неше күн тайганың ішін кезіп, енді өлем бе дегенде адамы бар жерге жеткен сияқты. Бірақ бұлар кімдер екен екен? Адам аяғы баспас орманның ішінде не істеп жүрген жандар? Сол жақтан дүрсілдеп тынымсыз шығып жатқан дыбысқа қарағанда, бұл адамдар мекендеген деревня емес секілді. Әлде кәсіпорын сияқты бірдеңе ме екен? Бұл оларға жетіп барғанымен, қабылдар, қабылдамасы да екіталай. Мүмкін ұстап алып, қайтадан милицияға апарып беруі де ғажап емес. Әлде елсіз орманның ішінде жасырын бірдеңе өндіріп жатқан біреулер ме екен? Осыны ойлап біраз отырды.

Әрі-берідесін өзінің қатты шаршап, әлінің тіпті азайғанын сезді. Анау адамдарға жету үшін менің мына жүрісіммен түннің ортасы ауып кетер. Не де болса, төмен түсіп, анау бір ағаштардың қалың тұсына жетіп, от тұтатып, бойымды жылытып, таңды атырайын, не де болса күндіз көрермін деп шешкен.

       ...Таң ата тағы да дүрсілдеген дыбыстан оянды. Бұл шамалы от жағып, қалайы кружкасымен су қайнатып ішіп, кешегіден қалған бір уыс итмұрынды аузына салып талмады. Осылай сәл бойын жылытқасын, дыбыс шыққан жаққа қарай беттеген.

Күннің салқындағаны соншалық, қолына ұстаған таяғы алақанын қарып келеді. Адам даусын естігесін бе, кешегідей емес, жүрісі ширақ. Сағатқа жақын жүріп, діттеген жеріне таянып қалған. Жақын маңдағы ағаштардың тасасында тұрып көз салды. Дар-дұр еткен дизель мотордың дыбысы, гүрсілдеген бір үлкен құрылғы, тау болып үйілген топырақ, қараң-құраң адамдар жүр. Екі жерде ағаштан биік етіп жасалған қарауыл қарайтын мұнара. Арсылдаған иттің де дыбысы шығады. Негізі жер астынан бірдеңе өндіріп жатқан секілді. Не де болса жақындайын деп ойлады.

       Бұны ең әуелі байқаған мұнара басында тұрған қарауыл. Жердегілерге белгі берсе керек, анау тұстан бір-екі кісі қарсы жүрді. Сақал-шашы өсіп, аруақша арып, тәлтіректеп әрең келе жатқан бұның қасына тяған әлгі екеуі үн-түнсіз біраз қарап тұрған.

    - Кімсің, қайдан жүрген адамсың? – деп сұрады біреуі.

Бұл бірдеңе деп міңгірлеген болды. Бейтаныс адамның қауіпсіз екенін түсінген екеудің біреуі бұған таяп келіп, жағасынан алып: «Мен сенен сұрап тұрмын, кімсің, қайдан жүрсің бұл жерде?» - деп сілкілеп қалып еді, әлі құрып тұрған бұл гүрс етіп құлаған.

    - Не істейміз? – деді екеудің біреуі жанындағыға қарап, - әлде атып тастаймыз ба, иттерге тамақ болады, бұл секілді аш-арықтар өзімізде де жетеді ғой.

    - Жоқ, - деді екіншісі,  - Потап өзі сөйлессін. Сосын атып тастау қиын емес қой.

Сосын бұны етігінің ұшымен түртіп: «Тұр орныңнан!», - деген. Бұл сүйретіле тұрып, екеуінің соңынан ерді. Жаңа байқады, анау бір тұста бараққа ұқсас ұзынша келген ағаш үй бар екен. Жұмыскерлердің жатар орны ғой деп шамалады. Одан әрі вагон тәріздес  екі-үш баспананы бір-біріне жалғастыра қойыпты. Бұны сонда алып келді.

Үстел басында әлдебір қағаздарды қопарыстырып түсі суық, көзілдірік киген, жасы елулерден асып кеткен біреу отыр. Потап деген осы болар деп шамалады. Көзілдірікті кірген үшеуіне аңтарыла қарап, бұны иегімен нұсқап:

    - Бұл кім? – деп сұраған.

    - Білмедік, тайгадан шықты...

Бұған біраз қарап отырған көзілдірікті түсінікті дегендей, ана екеуіне шыға беріңдер деп иек қағып, қағаздарын былай жинап қойды.

    - Так, чувак, кім боласың, қайдан жүрсің, қалай келдің бұл жерге? – деп бірнеше сұрақты үстемелетіп бір-ақ қойды. - Тек шыныңды айт!

Бұл әуелінде адасып жүрген аңшы немесе балықшы едім деген жалған әңгіме құрастырып айтармын деп ойлаған. Бірақ мыналардың кім екенін білгесін, өтірік айтудың қажеті жоқ екенін түсінді. Себебі, бұл жер де сол өзі қашып шыққан түрменің бір түрі секілді. Тек заңсыз түрме.

    - Я беглый... – деген сосын

    - Даа, өзім де сезгем. Қай зонадан қаштың, қай уақытта?

Бұл басынан өткенінің барлығын айтып берді.

Потап бұған отыр деп орындық нұсқап, басын шайқап біраз ойланды.

    - Погонялаң қалай?

    - Казах...

    - Қазақстаннан болдың ғой?

    - Иә...

    - Даа, Казах, сенің татар дәмің таусылмаған екен. Ты в рубашке родился! Сен қашып шыққан лагерь мен бұл екі араның қашықтығы мың шақырымға таяу. Сен тайга ішінде адасып аштан өліп, не болмаса аюға азық болуың керек еді. Бірақ жетіпсің... Таңқаларлық оқиға!

Бұл өзінің лагерьден қашып шығуын ұйымдастырған Гаврилыч екенін айтқанда, Потаптың жүзінде сәл жылылық пайда болғандай көрінді.

    - Даа, Гаврилыча я знаю, вместе чалились когда то в Воркуте по молодости, давным-давно. Если он устроил тебе побег, значит ты не простой зек был.

Осылай бұған көзін қадап біраз ойланып отырғасын:

    - Бір кезде сен секілді мен де қашқам лагерьден. Сондықтан түсінем жағдайыңды. Мен сені қазір бір оқпен ғана атып, иттерге жемтік етіп тастуым керек еді. Өйткені бұнда сен секілді «доходягалар» (аш-арықтар) жетеді. Бәрі де иттерге азық болып жатыр. Бірақ сен құдай сақтап, сонша жерден өлмей аман-сау жетіпсің. Құдай сақтаған адамды біз қалай өлтіреміз, - деп мырс еткен.

    - Так, былай болсын, әзірше мен саған он күн демалыс берем, барақтан орын алып жат. Тамақ ішіп, қалпыңа кел біраз, сосын жұмыс істейсің. Мен сенің Гаврилыч жайлы айтқаныңды әлі тексерем өз каналдарым арқылы. Егер сөзің өтірік болса, өз қолыммен бауыздап өлтірем, енді бар! – деген.

Сөйтіп барақтың бір бұрышынан орын алып, тәлтіректеп жүріп асхана есебіндегі вагонға барып, аз-кем жүрек жалғаған. Тамақты көп жеуге болмайтынын біледі, аш өзегіне түсіп, өліп кетуі оп-оңай. Аспаз болып жүрген адам әлде өзбек, әлде тәжік, әйтеуір славян ұлтынан емес, бұның азият пішіндес екенін байқағасын, күн сайын артық ауыс ботқа мен нан болса, алдына қойып жүреді. Осылай он шақты күннің ішінде бұрынғы қалпына келмесе де, әжептәуір есін жиып қалған.

Екі аптадай уақыт өткесін, Потап бұны өзіне шақырып, жұмысқа шығасың деген бұйрық айтты. «Сенің Гаврилыч жайлы сөздеріңнің анығын сұрап білдім, рас екен. Егер бұнда дұрыс жүрсең, бақылаушы етіп қоям, әзірше бар, жұмыс істе» - деген.

       Бұл жердегі жұмыс өзі ойлағандай, жасырын алтын өндіру болып шықты. Негізі кәсіпорынға иелік ететін жоғарыда бір мықты бар секілді. Керек-жарақтың бәрін тікұшақпен жеткізеді екен. Күні бойы кәсіпорынға электр қуатын беретін дизель моторы дарылдап тынымсыз жұмыс істейді. Бір шағын экскаватор жерді қазып топырақ шығарса, тағы бір кішіректеу шынжыр табан трактор оны итеріп үйеді.  Жұмыскерлер осы топырақты тынымсыз айналған транспортер лентаға лақтырып, ол аржағындағы темір торға түсіп, сумен жуылады. Одан шыққан тастарды іріктейтін тағы да бір құрылғы бар. Сосын тастар үгітіліп, тағы да жуылып, құрамындағы металл бөлінеді. Күні бойы атқарылатын осындай тынымсыз жұмыс.

Жұмыстан соң бұл барақтың бір бұрышында кереует есебіндегі ағаш сәкінің үстінде жатып алып, әдетінше небір ойларға кететін. Осы жолы да ажал атты тажалдан аман қалдым, енді не  болар екем дейтін өзіне-өзі. Сонша жерден қатерге ұрынбай, жан сақтайтын жерге жеттім. Басқа біреу болса мүмкін тайганың ит тұмсығы батпайтын жынысының ішінде адасып өлер ме еді? «Менің бір қағушы періштем бар секілді, қашанда көзге көрінбес бір күш әзірше аман сақтап қорғап келеді. Осы жерге де жетелеп алып келген сол жебеушім болар. Иә, әзірше қорғап келеді. Бірақ оның да бір күн теріс айналар кезі болар ма екен?» - деп ойлайтын іштей.

Жұмыстың адам төзгісіз ауыр екенін бұл қолына күрек алғасын түсінді. Азаннан кешке дейін дамыл болмайды. Тек әйтеуір, үш мезгіл тойдырып тамақ береді. Аш адамның ауыр жұмысқа жарамайтынын Потап та түсінсе керек.

Бір өзгешелігі, жұмыскерлерге күніне үш мезгіл спирт береді екен. Кезінде ішкілікке салынып, ақыры осы арадан бір-ақ шыққан талайлар тек сол екі-үш жұтым спирт үшін жүрген секілді. «Выпей, братан, отличный спирт!» - деп қояды үстел басында бұнымен қатар отыратын сақалы қауғадай Жора деген бір мүскін. Бұлардың бәрі өмірден баз кешкен, қоғамның сыртқа лақтырып тастаған қоқысы секілді жандар. Бейнесі адам секілді болғанымен, ішкі дүниелері хайуанға айналып кеткен. Оларға осы күнделікті ішетін тамағы мен бой қызыдыратын ішімдік болса болды. Басқа ештеңе де керек емес. Адами түсініктен ада болғандар. Сызығы таусылған күні өле салады. Дәл бір иесіз хайуан секілді. Жалпы бұл жердегілердің бәрі адам бейнесіндегі хайуандар екенін енді байқап жүр. Жұмыскерлер де, оларға бұйрық берушілер де адам бейнесіндегі аңдар. Тіпті боқтап сөйлемесең, адамша тілді бұл арада ешкім де ұқпайды. О дүниеде адам түріндегі құбыжықтар билейтін тозақ деген әлем бар екенін кітаптардан оқып жүретін. Егер ол бар болса, тура осындай шығар.

       ...«Қытай спирті» дегеннің не екенін осында келгесін білді. Негізі бұл да жаңадан орнаған нарық заманының арзан тауары болса керек. Осындай спирт толтырылған үлкен-үлкен екі-үш бөшкені көзі шалған. Жұмыс ауыр болғасын бұл да тамақ үстінде спирттен амалсыз ішеді. Ақыры осылай жүріп, бұл да ішімдікке бой алдыра бастаған. Күнде іше бергесін, адамның ағзасы өзі тілеп тұрады екен. Әсіресе, күн суытып, қар түскесін, ішімдік деген бой жылту үшін тіпті қажет. Осылай атың өшкір араққа деген бұның жақындығы осы жерде басталып еді...

       Кейде қыстың ұзақ түндерінде оянып алып ойға кететін. Күндізгі уақытта ой ойлайтын шама жоқ, сәл аялдасаң, желкеңде балағаттап ақырып бақылаушылар тұрады. Содан болар, кей түндері ұйқысы шайдай ашылып, көкірегін бір белгісіз сағаныш билеп, терең-терең күрсініп, төсегінде жүз аунайтын. Ойына Құралай мен әпкесі Ардақ оралады. Бұл үшін олар енді қайтып көрмейтін, алыста қалған бір ертегінің адамдары секілді болып елестеуші еді. Енді не болар екем, осы жерде иттерге жем болып қалар ма екем, әлде құтылып шығар күн туар ма екен деп ойлайтын. Бірақ таң қылаң бере бақылаушының «қане тұрыңдар!» деген дауысынан кейін, күнделікті азапты ит тірлік қайтадан басталып жүре беруші еді.

Осындай бір-біріне ұқсас сүреңсіз күндер баяу жылжып, қыстың ортасы ауып, наурыз туған шақ еді. Жазмыш шіркіннің бұған деп сақтаған сынақтарды әлі де таусылмапты. Күтпеген жерден тағы да бір қатерге ұшыраған.

Бақылаушылардың қарауында төрт-бес ит болатын. Ірілігі кішігірім тайыншадай бұл хайуандар адамға жақындамай-ақ, алыстан қарағанның өзінде қорқыныш туғызатын еді. Ең сұмдығы, бұл жерде аштық пен аурудан, ауыр жұмыстың азабынан өлгендерді жерге көмбей, осы иттерге тастайды. Сондан болар, бұл иттер кез келген адамға өзімнің күнделікті азығым деп қарайды. Тек өздеріне ие болып жүрген бақылаушыларға ғана бағынады. Бұлар түнге қарай арнаулы тордың ішіне қамалып, күндіз оларды бақылаушылар шынжырға байлап жетектеп жұмыс орнын айналып жүреді. Шындығында, бұл жерде итпен күзететіндей сонша қауіп жоқ,  ешкім бұл арадан қашып кете алмасы белгілі. Қашқан күнде де тайганың ішінде адасып өлер еді Иттер тек жұмыскерлерге қорқыныш тудыру үшін ұсталатын секілді.

Сол күні бұлар әдеттегіше жанталаса жұмыс істеп жатқан. Бақылаушылардың бірі күндегідей ит жетектеп жұмыс орнын айналып жүрген. Сабалақ тарғыл жүнді тайыншадай төбет жұмыскерлерге қарап арс-арс етіп, шынжырын жұлқи ұмтылады. Кенет иттің қарғыбауы үзіліп кетсе керек, жұмыскерлерге қарай ырылдай ұмтылды. Бұл оны алғашында байқамаған. Тек біреудің «сақтан!» деген дауысы шыққанда ғана, өзіне қарай төніп келіп қалған төбетті байқады. Ол бұның тура кеңірдегінен алмақ болып секіргенде, жандәрмен жалт бұрылып, бұғып үлгерген. Бұның басынан аса домалап топырақ қазатын шұңқырдың ішіне түскен ит тұра сала долдана тағы ұмтылды. Бұл сасқанынан айналасын қарманып, уысына бір жұдырықтай тасты алды. Екпінмен келген ит кеңірдегіне аузын салам дегенде, бұл сол жақ білегін иттің аузына тосып үлгерді. Сосын тайыншадай төбеттің салмағымен шалқалай құлап бара жатып, жанталаса қимылдап, оң қолындағы таспен оның дәл тұмсығынан бір ұрған. Сол-ақ екен, тайыншадай төбет бір қаңқ етіп, бір жақ бүйіріне сырғи құлап бара жатты.

Осы кезде алқынып бақылаушының бірі жеткен еді. Жалмажан иттің басын көтеріп, оның жаны шығып кеткенін білгесін, әлі де есін жия алмай тұрған бұған тап берген.

«Ты, козлина, собаку убил, я тебя убью теперь!» - деп аңадусыз тұрған бұны мылтықтың дүмімен басқа ұрған еді. Одан арғысы есінде жоқ. Кейін естуінше, бақылаушылар ессіз жатқан бұны аямастан басқа-көзге тепкілеген көрінеді. Дегенмен, Потаптың қаһарынан қорықса керек, ес-түссіз жатқан бұны бараққа сүйреп апарып тастапты.

Осылай екі дүниенің арасында жатқан бұл бірер тәуліктен соң ғана көзін ашқан. Бірақ алған соққы сонша қатты болса керек, есін жиғанымен, жүрегі айнып, лоқсып құсқысы келіп, орнынан тұса басы айналатын болды. Оның үстіне бір жақ көзі де бұлдырып қана көретін болыпты. Екі құлағы шыңылдап дәл осы күйде төсектен тұра алмай бірнеше күн жатқан. Бақылаушылардың аяусыз тепкісінен кейін бірнеше қабырғасы да сынған секілді, әйтеуір денесінде ауырмайтын жер жоқ.

Бұлай жатып аштан өліп қалуы бек мүмкін еді. Бірақ аспаз боп жүрген адам күндіз ешкімге байқатпай аузына бірер қасың ботқа салып, жастығының астына нан тастап кетеді. Бірер жұтым спирт ішкесін, бойы жылынып, басының тынымсыз ауырғаны да басылғандай болатын. Кейде тіпті бас ауруы шыдатпағасын, қалайы кружкаға орталай құйылған спиртті бір-ақ ішіп, ессіз ұйқыға кететін.

Адами сезімнен әлі де ада бола қоймаған жұмыскерлердің кейбірі бұның төбетті ұрып өлтіргенін көздерімен көргесін, басқаша қарай бастаған секілді. Кейде кешқұрым жұмыстан соң артық-ауыс жыртық жамылғы секілді бірдеңелерді үстіне әкеліп жауып, көрсетпей алып шыққан бірер жұтым спирті болса бұның аузына тосып жатады. Бұл сонда «осылар қанша азғындап кетті дегенмен, адамның аты адам ғой» деп ойлайтын.

Бір ғажабы, осыншама адамның арасында дәрігер де бар екен. Бірде кешқұрым шағын бойлы, шашы қудай болып ағарған біреу кереуетінің шетіне келіп отырды. Бұны сырттай көріп жүргенімен, тілдескен жері жоқ еді. «Ну, как ты?» - деген ол. Бұл жай ғана басын изеді.

    - Менің аты-жөнім – Павел, ііі.. Павел Аркадьевич... мен негізі дәрігермін, - деген ол.

Павелдің сөзінен түсінгені, мамандығы дәрігер-хирург, біраз уақыт Қазақстанда да қызмет еткен екен. Кейін Красноярскіде тұрып, отбасы жағдайына байланысты ішкілікке салынып кетсе керек. Ақыр осы арадан бір-ақ шығыпты. Павел аз отырғасын, рұхсат етсең көрейін деп бұның басы мен мойнын сипалап байқап, тамыр соғысын тыңдады. Денесінің о жер, бұ жерін біраз қарап көрді де:

    - Сенің аяққа тұрып кетуің қиын болады, басыңнан қатты соққы алғасың, миыңа зақым келген, денеңде де гематома көп. Екі қабырғаң сынған секілді. Ине салып, система қою керек. Бірақ ондай жағдай бұл жерде жоғын білесің. Дегенмен, Потпата жақсы медициналық аптечка бар. Егер оның тілін тапсаң, ішінен аз да болса керек дәрі-дәрмектерді алар едік, - деген.

Павел дәрігердің сөзінен соң бұл тағы да ойға кетті. «Ажал шіркін мені осы жолы да айналып өтті. Егер сол жерде бақылаушылар атып тастаса, құным сұраусыз еді. Бірақ атпады. Әлі де татар дәмім бар екен. Енді бірдеңе етіп аяққы тұруым керек. Әйтпесе осылай жатып өлерім анық».

Ертеңінде қалтақтап орнынан тұрған. Басының айналғаны соншалық бір сәт жер-дүние төңкеріліп бара жатқандай сезінді. Ірге жағалап, Потаптың тұрағына қарай жүрген. Жиырма-отыз метр жердегі есікке жеткенше бірнеше рет тоқтап, тұтқаға қолы зорға ілікті. Бөлмесіне біреулер рұхсатсыз кіреді деп ойламаса керек, үстел басында қағаз ақтарып отырған Потап бұған біраз уақыт бастан-аяқ үнсіз қарап, сосын не керек дегендей иек қаққан.

Бұл шамасы жеткенше жағдайын айтып, көмек сұрады. Тіпті күндердің күнінде саған да бір керегім болар деген.

Потап бір езулеп мырс етіп: «Керегім болар дейсің бе, мүмкін, мүмкін», - деген. Сосын біраз ойланып отырып:

    - Жақсы, көмектесейін, Казах, тек қана сенің «дұрыс зек» болғаның үшін. Сен туралы біраз әңгімені естідім өз адамдарым арқылы. Лагерьдегі «авторитеттердің» сен жөніндегі пікірі дұрыс екен. Мен жуық арада өзіңді бақылаушы етіп қоям ба деп жүргем, бірақ көрдің ғой... жағдай өзгерді. Бар, орныңа бара бер, докты (доктор дегені) өзім жіберем, - деген.

Потап алдамапты. Бірер сағаттан соң қолында қобдитшасы бар Павел доктор жетіп, Потаптың сейфінен бұған керекті біраз дәрі-дәрмектің табылғанын айтқан.

    - Так, Казах, саған күніне екі укол салып, екі система қоям. Сосын мына таблеткаларды ішесің күн сайын. Жалпы бұндай жағдайда ең жоқ дегенде екі апта жақсы ем алу керек. Бірақ Потап бес күнге ғана рұхсат берді. Егер осы бес күннің ішінде аяғыңа тұрып кетсең жақсы. Әйтпесе мүгедек болып қаласың, - деген.

Бұл дәрігердің осы сөзінен кейін тек қана дәрі-дәрмекке сенбей, өзімді-өзім іштей қайрайын, жігерленейін, алдағы күндерге қайтсем де сау жетем деген мақсат қояйын деп шешкен. Есіне тағы да әскердегі командирі майор Суботтинның: «Ең бастысы адамның өзіне-өзі сенуі, сол ғана сені қиындықтан алып шығады», - деген сөзі түсті.

Павел дәрігердің уколы мен системасынан кейін аздап өз-өзіне келгендей. Бір қуанарлығы, азиат пішінді аспаз жігіт бұған кәдімгідей бүйрегі бұрып, Потаптың мәзірінен қалған жылы-жұмсақ бірдеңелер болса, жасырып әкеліп бұның аузына тығады. Бұл сосын бірде аспазды ақырындап сөзге тартып еді, ұлты тәжік екен. Ол да Ресей жерінде жүріп адам өлтіргені үшін сотталып, дәл өзі секілді лагерьден қашып жүріп, Потапқа жолыққан көрінеді.

«Бұл жерде екі мұсылман ғана бармыз» - деген аспаз жігіт бұған. Оның өзіне деген ықыласының себебін бұл сонда түсінгендей болып еді. Дін деген қай жерде де ұмытылмайды екен. Сонау бір қиырда, елсіз тайганың ішінде басбұзарлардың арасында жүріп, өзінің мұсылман екенін есінен шығармаған аспаз тәжікке риза болған. 

       Сонымен Павел доктор айтқан бес күн өткенде, бұл да ептеп аяғына тұрып, әрі-бері қиналмай жүре алатын болды. Бұл сәуір айының ортасы еді. Тайганың ішінен қыс кетіп, күннің шуағы молая бастаған уақыт. Бұл күндіз аздап жүрек жалғап алғасын, вагонның сыртындағы күншуаққа шығып отыратын. Бір жақсы жері, Потап ескерткен бе, бақылаушылар мазасын ала қоймайды. Бұл осы күншуақта отырып, тайга деп аталатын  құпиясы көп әлемнің қалай өзгеретінін көз алдынан өткізгендей. Орман ішіндегі алаңқайлардағы қардың бірер апта ішінде қалай еріп кеткен, қарағай бұтақтарына қонақтаған қардың қалай тамшы болып төмен аққаны, алғашқы құстардың қалай сайрап бастағаны, тіршілік атаулының тіріле бастағаны, бәрі-бәрі көз алдынан өтті.

Иә, өмір деген осы. Бәрі ауыспалы. Кеше ғана осы төңіректі барынша басып, мәңгілік қалатындай болған қалың қар уақыты келгенде суға айналып жоқ болды. Жарқырып көктем келе жатыр, соңынан жаз ілеседі, бірақ бәрі уақытша, мезгілі жеткенде ол да кетеді. Адамның өмірі де осындай, бәрі ауыспалы. Бұл да біреудің алақанға салып өсірген жалғыз ұлы еді. Бүгін мынадай халде жүр. Дегенмен, бұл қиыншылық та уақытша шығар. Барлығы да ауысар, өзгерер...

Осындай бірқалыпты тыныш күндердің бірінде аспанды дар-дұр айырып тікұшақ келіп қонды. Бұндағылар үшін тікұшақ жаңалық емес. Айна бір мәрте азық-түлік, солярка, басқадай керек-жарақтарды жеткізіп тұрады.  Бірақ осы жолы айға жетпей келгесін, барлығы елеңдесіп қалған. Тікұшақтан түскен үш-төрт адамды Потап жүгіре шығып қарсы алып,  сосын вагонына кіріп, ұзақ кеңескен. Кейін білді, бұлар бұл жерден көшетін болыпты. Себебі, бұл жердің кені таусылған секілді. Енді алыс жердегі бір приискіге (алтын жуатын орын) кетеді екенбіз деген кешқұрым жұмыстан келгендер. Айтқандай, келесі күні шағын эксковатор мен трактор, топырақ жуатын құрылғылар бөлшектеніп бұзылып, басқадай дүниелер буылып-түйіле бастады.

Бұны Потап шақырған. Тұнжырап біраз отырды да: «Сен бізбен кетесің», - деді. Бұл түкке түсінбей, «қайда?» деген.

    - Көшеміз бұл жерден, алыста тағы бір жерде прииск бар. Әкетуге жарайтын дүниелер тікұшақпен сонда тасылады. Ол жаққа он-он бес адам ғана барады. Қалған аур-сырқау, жұмысқа жарамайтындар осы жерде мәңгілік қалады, не иттерге жем болады, не болмаса олардың денесін тайганың құрт-құмырсқасы азық етеді. Бірақ сен бізбен кетесің, сол жақта бір керегің болады, бір үлкен жоспар бар, - деді Потап көп созбай.

Сыртқа шығып «уһ» деген бұл Потаптың соншалық қанішерлігіне таң қалған. Адам өмірін қию деген ол үшін жай бір жәндікті аяқпен жаншып өлтіре салған секілді. Тіпті еш қиналмайды, күнделікті бір шаруа сияқты. Енді жұмысқа жарамайтындар осы жердің топырағын жастанып мәңгілікке қалмақ. Бұл әйтеуір әзірше сауығып кетпесе де, олардың қатарында жоқ екен. Соған тәуба деді. Осы жолы да ажалдан аман қалдым, ендігісін көре жатармын деді іштей.

       Бұның ойынша, Потап деген бұл жерде жай ғана орындаушы секілді. Кәсіпорынның шын иелері жай адамның қолы жете бермейтін сонау биік лауазымдарда отырғанға ұқсайды. Әйтпесе, елсіз орманның ішінде осыншама адамды жұмысқа жегіп, заңсыз жолмен бағалы металл өндіру екінің-бірінің қолынан келмейтін шаруа екені белгілі. Басқасын айтпағанда, тікұшақтың бірер сағат ұшуының өзі ұшан-теңіз ақша тұратынын бұл білетін. Ендеше, осы заңсыз кәсіптің артында аса ықпалды адамдар тұр деген сөз. Ал жұмыскер деген олар үшін тірі адам емес, жай бір жұмыс құралы секілді. Істен шықса, лақтырып тастай салады. Және оларды үнемі қорқынышта ұстау үшін Потап секілді қатігез, қанішер адам қажет. Бұл өзінші осылай ой қорытты.

Сөйтіп жүргенде, бір күні кешқұрым көз байлана он шақты адам тікұшыққа отырған. Әзірше жұмысқа жарайды дегендерді іріктеп алған секілді. Араларында Павел дәрігер де бар екен, туысының үйіне бара жатқандай, бұғын жымыңдап көз тастап қояды. Түн тыныштығын айырып дарылдай көтерілген тікұшақ шамамен екі сағаттан артық ұшып, межелі жерге жеткенде сәл қисайып айнала бастаған. Бұл шағын дөңгелек терезеден төмен қарап еді, бірнеше жерде жағылған алауды байқап қалды. Негізі тікұшық қонатын жерге қойылған белгі болса керек. Айтқандай бұлар осы тұсқа келіп қонды.

       Таңертең тұрғасын байқады, бұл ара да сол бұрынғы өздері жұмыс істеген алаңқайға ұқсас екен. Ағаш барақ, қатар қойылған вагоншалар, анау тұста алысырақ шағын карьер байқалады, үйреншікті құрал-жабдық. Таңғы асын ішкен жұмыскерлер абыр-сабыр болып құрылғылар мен таракторды құрастырып бастаған.

       Бұны тағы да Потап шақырып алды. Буы бұрқыраған кофе ішіп, әдетінше қағаз қарап отыр екен. Есіктен кірген бұны көріп, кел-кел деп дастарханға шақырған. Жанындағы біреуге иек қағып еді, ол бұның алдына бір тостаған кофе әкеліп қойды. Потап не айтар екен деп бұл да үнсіз тосып отыр. Қағазын қопарып отырған Потап бір мезетте бұдан жағдайың қалай деп сұраған. Бұл іштей таң қалса да сыр берген жоқ. Себебі, бұл арада жұмыскердің жағдайын ешкім сұрамайды. Бұлар үшін жұмысқа жарап тұрсаң, барсың, тірісің. Жарамай қалған күні жоқсың, иттерге азық боласың.

      - Сен әбден түзеліп ал, - деді Потап бұған тесіле қарап. - Айттым ғой өткенде, бір жоспар бар. Бірақ бұл арада емес, басқа бір жерде. Өте жауапты жұмыс. Соны орындауың керек. Егер ол жоспар ойдағыдай іске асып кетсе, сен біздің командаға кіресің. Одан кейінгі өміріңде ешқандай проблема болмайды. Түсіндің бе? Сондықтан дайындал, мен бақылаушыларға айттым, саған тиіспейді. Анау докқа айт, сұраған дәрілерін  берем, сені емдесін.

Бұл үнсіз басын изеген. Сыртқа шыққасын, зәулім қарағайдың түбіне барып отырып, өзінше біраз ойланды. Бұлардың маған ұсынары қандай жұмыс екен? Дәл де болса тағы біреудің өмірін қию керек шығар. Әйтпесе, бұған басқа не міндеттеуі мүмкін? Жарайды, не де болса уақыты келгенде көре жатармын деп шешкен сосын өзінше.

       Потаптың өзі рұхсатын бергесін, Павел доктор бұны жанын сала емдеп, күніне бірнеше мәрте уколын піскілеп, тамырға ине қадағасын, күн өткен сайын халының жақсарып келе жатқанын сезіп жүр. Тамақ ішіп, ем алғаннан басқа уақыты бос, айнала төңіректі аралап, шайыр аңқыған қарағайдың иісімен рахаттана демалып, шалғынға аунайды. Тайганың кеудеңді ашатын хош иісінен кәдімгідей басы айналып, сонау алыста қалған ауылы, балалық күндері есіне келеді. Мамыр туа алғаш жаңбыр себелеп, күн  күркіресе, бұлар «ура, күн күркіреді, енді суға түсе беруге болады» деп топ бала Иірсудың жағасына барып, әлі жыли қоймаған өзенге қойып-қойып кетіп, жағадағы иісі бұрқыраған құраққа аунайтын. Ол жақта да көктемнің иісі дәл осындай болуыш еді.

       ...Бір ғажабы, ем алып, басының ауырғаны басылған сайын, санасы да айқындалып келе жатқан секілді. Кейінгі кездері есіне көп түсе қоймайтын Құралай мен әпкесі Ардақты, қиырды қалған ауылын жиі ойлайтын болып жүр. Санасының қалпына келгені шығар, осындай бір ұшы-қиырсыз ой үстінде шама келсе бұл жерден қашу деп шешкен. Және Потаптың айтқан «жоспары» басталмай тұрып кету керек. Егер ол іске араласса, тағы да жазықсыз біреудің қанын мойнына жүктеуі әбден мүмкін. Одан кейінгі тағдыры Потап секілді адам бейнесіндегі хайуандармен мәңгілікке байланып қалмақ. Сондықтан шама келсе тезірек кетуі керек бұл жерден. Бірақ бұл өздерінің қай жерде жүргенін де білмейді әзірше. Қашқан күнде де қалай қарай кету керек, қайда барып паналайды, ол жағы да белгісіз. Тым болмаса, қолымда осы жердің картасы болса ғой деп ойлайтын.

Бір байқағаны, бұл ара бұрынғыдай елсіз тайга емес, төңіректе елді мекендер бар секілді. Себебі, айналадағы орман ішін аралап жүріп бұрынғы автокөлік жолдарыны ескі сілемдерін байқаған. Яғни жақын маңда ел бар деген сөз. Бірақ қай ара, Ресейдің қалың тайгасының қай тұсы екені жұмбақ.

Осылай күн ұзын төңіректі кезіп, ара-тұра жұмыс істеп жатқандардың жанынан барады. Бақылаушылар бұған тістене қарағанымен, Потаптың бұйрығынан соң батып жақындай алмайды. Осылай жұмыскерлердің жанынан өтіп жүріп, арбаға жегулі бір жылқыны көрген. Осы арбамен әудем жердегі өзеннен су тасиды екен. «Апырмау, бұл жерге қайдан келген жылқы, кім әкелген?» - деп таңқала ойлаған. Сосын бірде жақындап жанынан барып, мойнынан сипап, жалынан тарап еді, ол да мені мүсіркейтін адам бар екен дегендей, басын бұның иығына сүйкеді. Тұрқы шағындау келген жирен қасқа ат екен. Қолдан жасалған рәзеңке дөңгелекті арбаға жегіп қойыпты. Есіне елде қалған әкесінің сары аты түсті. Қазір бар ма екен әлде біреулер соғымға сойып алды ма екен деп ойлады.

       Енді күндіз бой жазып олай-былай жүрсе, осы жирен атқа барғысы келіп тұратын болды. Бұны осы атқа қарай тарта беретін бойындағы қазаққа тән қан ба, әлде елге деген сағыныш па, әйтеуір арбаға жегіліп мүлгіп тұрған жануардың жанынан барып, басы мен мойнынан сипап, ұзақ тұратын. Кейде ерінбестен төңіректен шөп жұлып әкеліп аузына тосады. Жирен ат хайуан болса да, бұның өзіне деген ықыласын сезетін секілді, кейде көрген кезде оқыранып қоятын болды. Бір байқағаны, жұмыскерлердің ешқайсы атқа көңіл бөліп жүрген жоқ. Тек әйтеуір су тасуға жараса болды. Тіпті суармайтын да секілді. Кейде түннің біруағына дейін арбаға жегулі қалпы тұрады. Бұл сосын бақылушылардан өтініп, атты өз қарамағына алған. Солардың рұхсатымен суды да өзі таситын болды. Күндіз өзеннен бірер бөшке су әкелгесін арбадан доғарып оттатады, жетектеп апарып суарады, кешқұрым жұмыстан соң анау тұстағы адаңқайға апарып арқандайды. Осылай болғасын, бірер аптаның ішінде жирен ат кәдімгідей көтеріліп қалды.

Бұның енді жатса-тұрса ойланатыны қайтседе бұл жерден қарасын батырып кету. Бірақ қайда барады, қалай қарай кетеді? Жаяу кетіп алысқа ұзай алмасы анық, иттерді ізіне салып тауып алады. Одан арғы тағдыры белгілі...

Енді не істеу керек? Бірде өзен басында алаңсыз жайылып жүрген жирен атқа қарап отырып, апырмау, мен жаяу емеспін ғой, мына атты мініп неге қашпаймын деп ойлаған. Иә, әйтпесе, бір түннің ішінде бұл жаяулап жүріп алысқа ұзамасы белгілі. Ақыры бірер күн ойлана келе, осыған біржола бекінген. Енді дайындалу керек деп шешті сосын.

Бірер құты су мен қолына түскен азын-аулақ азықты аулақ апарып, ағаш қуысына тығып қойған. Тәуекелге бармас бұрын, тағы да біраз ойланды. Егер қашатын болса, қайтып қолға түспеу керек. Егер ұстала қалса, бұған бір ғана жаза бар, ол – өлім. Иттерге азық болды. Не істесе екен? Әрі-бері біршама толғанып, ақыры кетпекке бел буды.

Ауылда өскен қазақ баласы болған соң, жайдақ атқа мініп ұзай алмасын да білген. Сосын күндіз ескі көрпелердің бірін барақтан байқатпай алып шығып, аулақтау жерге апарып тастады. Аспаз тәжіктен қажеті болып тұр деп бір жөпшенділеу пышақ сұрап алған, әзірше бар қаруы осы.

Бір жақсы жері, Потапты да сол күні біреулер тікұшақпен келіп алып кеткен. Сәске түстің шамасында айналасына жел ұйытқытып дарылдай келіп тікұшық қонған болатын. Одан түскен екі адам Потаптың вагоншасында біраз бөгеліп, сосын барлығы қайтадан отырып ұшып кетті. Бұл бір сәті келген іс болды, енді осы түннен қалмау керек деп шешті бұл.

       ...Түннің ортасына қарай күбір-күбір сөйлесіп, темекілерін шегіп болған жұмыскерлер ұйқыға кеткен. Бұл ақырын басып далаға шықты. Енді шама келсе, ешбір сыбыс білдірмей ұзап кету керек. Иттер сезіп қойып үрсе, бұл ара у-шу болады. Онда қашудан күдер үзу керек. Біраз тың тыңдап тұрды да, жер бауырлай жылжып, барақтан ұзай берді. Азығын тыққан ағаштың тұсына жетіп, дорбасын алып мойнына асып, бүкшеңдей басып ат арқандап кеткен жерге де жетті. Жайдақ аттың арқасына жаман көрпені тастай салып, ырғып мінген.

Бұрын өзі межел қойған ескі соқпақтың сорабына түсті. Не де болса таң білінгенше солай жүре бермек. Қараңғыда атпен жолсыз жүру мүмкін емес. Бір шақырымдай атты аяңдатып жүргесін, сәл тебініп шоқыраққа басты. Әйтпесе құр аяңмен ұзай алмасы белгілі.

Тілеуің бергір жирен қасқа ат та бұның ойын сезгендей, ескі соқпақтың сорабымен салып келеді. Осындай жүріспен жаздың қысқа таңы да біліне бастаған. Өз ойынша жиырма-отыз шақырымдай ұзаған секілді. Енді жылдамдатпаса болмайды. Алдынан айдау жол кездесті. Ескі жол емес, жуырда ғана әрі-бері көлік жүрген, шаңы бұрқырап жатқан жол. Яғни жақын маңда ел бар деген сөз. Енді күн көтірілгенше тездетіп бір таса жер табу керек. Осылай жанұшырып келе жатып, қалың қарағайдың арасынан өте бере, өзеннің жарқабағының үстінен шыққан. Осы аймақтағы көп өзендердің бірі болса керек, келесі жағасына дейін қозыкөші жер. Су бетін тұман түстес селдір бу басқан. Арғы бетте биік-биік таулардың сұлбасы көзге шалынады. Өзенді жиектей аласа бұта, қалың қамыс өскен. Не де болса бой тасалауға ыңғайлы екен деп ойлады. Бірақ  шама келсе бұл жерде бөгелмей, өзеннің арғы бетіне өтіп алуы керек. Аулақтан үрген иттің дыбысы естіліп, жақын маңда елді мекен бар екенін білінді.

Аттан секіріп түсіп, аз ойланды. Бұны іздегендер болса, әуелі атты көреді де, сосын бұның кеткен ізін шамалайды. Не істеу керек? Көп бөгелетін уақыт жоқ. Жиреннің жүгенін сыпырып, мойнынан бір сипап, «бар енді» деп сауырына бір салып қоя берді. Дүр сілкініп бір пысқырған ат осы мені шынымен босатты ма дегендей бұған қарап аз тұрды да, жүре оттап ұзай берген.

Бұл жарқабақтан секіріп түсіп, өзен жиегіне келді. Арғы бетке жүзіп өтуге шамам жетер ме екен деп сәл тұрды да, жағалауды бойлап біраз жүрген. Сәл бұлдырап мұнартқан жағалаудан қарауытқан бірдеңелер көрінгендей болды. Жүгіре басып жақындай бере, құдай берді деді іштей. Өзеннің құмқайрақ жағасына сүйреп шығарып қойған үш-төрт қайық тұр екен. Жақын маңайдағы деревнялардың балықшылары қалдырған болар деп ойлады. Енді көп тұруға болмайды. Көлемі кішірек бір қайықты суға итеріп түсіріп, секіріп мінді. Қайықтың табанында жартысы сынған шолық есеке жатыр екен, осыны алып, жандәрмен екі жақтан кезек есіп, судың ортасына қарай жылжыған болып келеді. Кей уақытта ағыс қайықтың тұмсығын төмен қарай бұрып әкетеді. Бұл ағыстың ырқына көнбеуге тырысып бағуда. Осылай жанталаспен қанша уақыт ескені есінде жоқ, бір қараса қарсы жағалауға таяп қапты. Жантері шығып алқынғанын жаңа ғана сезді. Жиекке арқан бойы қалғанда қайықтан суға секіріп, малти жылжып жағаға жеткен. Жеңіл қайық ағыспен шыркөбелек айналып кете барды. Тіпті жақсы болды деді бұл іштей. Құрғаққа шыққасын жылдамдата киімдерін бір сығып алып, екі етіктің ішіндегі суды төкті де, бөгелместен жүріп кетті. Күн жаңа ғана тайганың ұшар басынан шығып келе жатыр. Бұл жаңа байқады, алды биік-биік қызыл жартас, арғы беті кілең өркешті таулар екен. Енді шама жетіп, анау таулардың биігіне бір іліксе, құтылып-ақ кетер едім деп келеді. Осындай оймен асыға басып, ағаштардың қалыңдау өскен тұсымен жүріп келеді.

Ана жақтағылар у-шу болып бұны енді ғана іздеп жатқан шығар. Бұның қашып кеткенін білгенде, Потап не істер екен? Бақылаушылардың оққа байланатыны анық. Дұрыс деді іштей, олардың мойнына қанашама адамның қаны бар.

Таға қарай өрлей біткен ағаштардың бір қоюлау тұсына келгенде, сәл тізе бүгіп, дорбасындағы құтысын алып, судан бірер жұтып, нанан моларақ үзіп алып қарбытып асады.

Бір ғажабы көңілінде еш қорқыныш, қобалжу жоқ. Құтыларына сенімді секілді. Ең бастысы, былтырғы жылғы лагерьден қашқан кездегідей емес, қазір күн жаз. Тек алға қарай жүре беру керек. Ең бастысы, өзінің қай жерде екенін анықтап алса, сосын бір сәті болар.

Осылай тоқтаусыз жүрген бұл кешқұрым таудың ұшар басына да жақындап қалған. Бұл арада қуыс-қуыс тас көп болғанымен, бой тасалар қалың ағаш жоқ екен. Енді не де болса осы арада аялдап, түнді өткізу керек. Тау басына шыққасын жан-жағына көз тастап еді, біраз жер алақандағыдай көрінеді екен. Өзі кешіп өткен өзеннің арғы бетінде, ағаш арасында ағараңдап үй шатырлары көрінетін секілді. Бұл тастың қуысынан өзіне ыңғайлы бір орын тауып, төңіректен шөп жұлып әкеліп астына төсеп, қисайған. Бір түн және бір күнгі тоқтаусыз жүріс шаршатқан екен, дереу ұйықтап кетіпті. Түннің ортасы ауа тура төбе тұсынан шыққан әлдебір құстың жағымсыз дауысынан оянып кетті. Аз жатты да, орнынан тұрып жан-жаққа көзін салған. Жаңа байқады, айналадағы елді мекендердің жарығы түнде көрінеді екен. Әрбір тұстан жылт-жылт еткен шағын деревнялардың оты байқалады. Өзі бағыт ұстап бара жатқан тұстан бір үлкен жарықтың шұғыласы көрінеді. Біраз қарап тұрғасын, сірә, бір үлкен қала шығар деп түйген. Енді не де болса солай қарай жүру керек.

       Ертесінде тұрып, аз-маз оразасын ашқасын, солай қарай жылжыған. Көзге түспеуге тырысып, күндіз тасалау жермен жүреді. Осылай тынымсыз қозғалыспен үш күнді артқа тастаған. Жолына деп алған азғана наны тусылуға айналды. Бір жақсы жері әйтеуір, су мол. Жол бойы бұлақ, өзеншелерден шөлі қанғанша ішіп, құтысын толтырып алады. Өзіне алғашқы түні көрінген жарықтың шұғыласы әр түн сайын бұрынғыша алыстан мұнартып көзге шалынады. Бірақ жеткізбей келеді. Тек төртінші күні түнемелікке бір биіктің басына шыққанда, құлағына талып жеткен түсініксіз гуіл естілген. Бұл алғашында біраз құлағын тосып, не екенін түсіне алмап еді. Тек қараңғылық түскесін ғана белгілі болды, алыстан олай-былай жүйітки жылжыған жарықтар көріп, алдында үлкен автокөлік жолы бар екенін сезді. Енді ертең не де болса солай қарай жақындау керек.

            Бұның карьерден қашып кеткені сол күні тек түске қарай ғана белгілі болды. Ең әуелі аспаз тәжік асханаға су керек екенін айтқан. Бақылаушылардың бірі қаңқиып тұрған арбаның қасына барып, бір айналып, жан-жағына қарап, мүмкін арқандаулы атқа кеткен шығар деп біраз күткен. Бірақ ешкім көріне қоймады. Бұның барақтағы орнының да бос екенін көргесін, дереу шу көтірілген. Зығырдандары қайнап, амалы таусылған бақылаушалар жазықсыз жұмыскерлерді балағаттап жүр. Бір-екеуі ит жететеп төңіректі шарлап іздеген болып еді, бірақ ол әрекеттерінен нәтиже шықпады. Енді не істейміз деп шарасыз отырғанда, түс ауа дар-дұр етіп тікұшық келіп қонған.

Казахтың қашып кеткенін естігенде, Потап көп сөйлеспестен тапаншасын суырып алып, бақылаушының бірін табанда атып тастады. Қаруын екіншісіне кезей бергенде, жанына еріп келген екеудің біреуі қолынан шап берген.

    - Тоқтат, Потап, сен мына түріңмен жұмыс істейтін адам қалдырмассың! Тоқтат! Бұларды өлтіргенмен, еш пайда жоқ. Егер жазалағың келсе, бақылаушылардың бәрін қара жұмысқа сал!

Осына айтқан көзілдірікті адам Потапқа әмірі жүретін кісі болса керек. Оған зілдене қарап:

    - Сен өзің кінәлісің, Потап, Казахқа соншама еркіндік беріп қойғасың, ол соны пайдаланды. Есіңде болсын, егер ол табылмаса, ең бірінші сенің басың кетеді. «Орталық» бұны естісе, бәрімізді де оңдырмайды, түсіндің бе?! Енді бос сөзден пайда жоқ, қимылдауымыз керек. Ол ешқайда ұзаған жоқ, әрі кетсе, 100-150 шақырымның төңірегінде. Егер жоғары кетсе, Барнаулдың тас жолына барып тіреледі. Оны тек сол жолдың бойынан іздеу керек. Мен қазір тікұшақтағы рациямен Ішкі істер басқармасымен, генералдың өзімен хабарласам. Милицияның қимылдауға жарайтынын түгел жол бойына шығарсын, сол жердегі дәмханаларды, қонақүйлерді, кемпингтерді түгел тексеру керек. Так, Потап, сен бізбен бірге кетесің, сен де бірге іздеуің керек. Бұл жерге бақылаушы етіп басқа адамдарды жіберем ертең. Сөз осымен бітті, -  деген.

*                       *                  *                 *

            Бұл кеше түнде алыстан көрінген тас жолға бүгін түс ауа жеткен. Негізі республикалық маңызы бар жол болса керек, көлік дегеніңіз олай-былай тынымсыз ағылуда. Көбі ауыр жүк тасыйтын фуралар. Жол жиегіндегі ағаштардың тасасында тұрып, бұл өзінше жоспар жасады. Енді шама келсе, жол үстіне шығып, ешкімнің көзіне түсуге болмайды. Қазір бұны іздегендер міндетті түрде осы тас жол бойын шарлауы әбден мүмкін. Сондықтан аса сақ болу керек деді өзіне өзі. Ең әуелі бәрін сырттай байқап, бақылап алу керек. Осылай шешкесін, қараңғы түскенше бой тасалайын деп, қалың ағаштың ішіне қарай шегінген.

Қарнының қатты ашқанын жаңа сезіп келеді, тіпті көзі қарауытып, басы айналғандай болғасын, әрірек кетіп, ағаштың қаракөлеңкелеу тұсына барып қисайды. Енді қараңғы түскесін жүрек жалғарлық бірдеңе тауып жемесе, мына түрімен ұзаққа бара алмасы белгілі. Бірақ не де болса шыдау керек. Есіне әскердегі сүйікті командирі болған майор Субботинның: «Ең бастысы шыдам және шыдам, шыдау керек, сонда ғана нәтиже болады», - деген ақылы түсті.

       Осыны ойлап жатып көзі ілініп кеткен екен, кешқұрым қараңғы түсе бір-ақ оянды. Кәдімгідей тынығып қалыпты. Аяңдап тас жолдың бойына шығып, енді қалай қарай жүрсем екен деп біраз тұрған. Ойына әжесінің көп айтатын «құлыным, қашанда оңға жүр» деген сөзі оралды. Сосын не де болса оңға қарай кетейін деп жол жағалап жүре берген. Алды-артынан машинаның жарығы түскенде, бой тасалайды. Осылай сағаттан аса жүргенде, жол жиегіндегі бір шағын дәмханаға келіп тірелді. Айналасында ірілі-ұсақты жолаушы көліктер. Бірнеше фуралар да  қатарымен тұр екен. Шіркін, мыналардың бірінің ішіне кіріп алсам, біраз жерге барар едім деп армандап қояды. Дәмхананың артқы жағына шығып, бірауық айналаға көз салып қарап отырды. Ішіне бас сұғуға болмайды. Біраз отырғасын, көзі анау бір тұстағы қоқыс салатын үлкен темір қорапқа түсті. Жағалап солай қарай барып, жан-жағына абайлап қарап алып, жәшіктің ішіне үңілген. Мұрнына бұзылып иістенген тамақ қалдығының, пияздың, көкөністің иісі келді. Жүрегі айныса да, қолын тығып, олай-былай қопарыстырып көріп еді, қолына бір целлофан дорба ілініп шықты. Әлгіні алып бұрыла бергенде, арқа тұсынан иттің ырылдаған дыбысы шыққан. Жалт бұрылды. Жүні ұйқы-тұйқы болған бір қара ала төбет екен. Негізі осы қоқыс жәшігінің «қожайыны» болса керек, менің иелігіме неге рұхсатсыз кіресің деп айбат шегіп тұрғандай. Бұл іштей бір күліп: «Кешір, бауырым, мен де сен секілді ашпын, бөлісіп жейік», - деп сыбырлап, кері шегініп, қалың ағаштың тасасына қарай кетті. Сіріңке тұтатып жарық түсіріп қарап еді, дорбада желінбеген тамақтың қалдығы екен. Иістене бастаған көкөніс пен түрлі салаттың жұқанасы. Тек әйтеуір ішінде төрт-бес тілім нан барын көріп қуанған. Асығыс-үсігіс наның сыртын қолымен үйкелей сүрткен болып, ашқарақтана асады. Дорбаның қалдығын соңынан ере келген қара ала итке лақтырған. Сосын құтысын шығарып, бірер жұтым су ішкесін, кәдімгідей әлденіп қалғанын сезген еді.

            Ертеңгі күні дәмханының тұсына қайтадан оралып, сырттай бақылап ұзақ отырған. Бар ойы бұны іздеп жүргендер бар ма екен, соны анықтау. Егер ізіне түскендер бар болса, бұл жерге бір соғары анық. Сонда бәрі белгілі болар еді.

Иә, бұл босқа қауіптенбепті. Түске таман екпіндете келіп тоқтаған шағын автобустан қару асынған бес-алты адам секіріп түсіп, екі-үшеуі дәмхананың ішіне кіріп, қалғандары сыртта тұрған көліктерді тексере бастады. Бұл көріп отыр, қару асынғандар арнаулы форма киген, ОМОН деп аталатын милицияның ерекше бөлімі. Енді түсінікті болды. Бұны ізіне түсендер қарапайым адамдар емес, осы аймақтағы милиция бөлімдеріне де әмірі жүретіндер екен. Иә, тегін адамдар болмады. Яғни жер астынан шығып жатқан қазынаға бұл аймақтағы құқық қорғау қызметі де ортақ деген сөз. Тіпті билік басында отырғандар да солай шығар.  Әйтпесе, ОМОН-ды кез келген шаруаға жұмсай бермейтінін бұл білетін. Енді тіпті сақ болуы керек. Бұны іздегендер жол жиегіндегі барлық дәмхана, қонақүйлерге «күдікті адам көрсеңдер, дереу хабарлаңдар» деп тапсырма беріп кеткені айдан анық. Сондықтан күндіз орман ішінен шығуға әсте болмайтынын түсінді.

Осылай барлығын сырттай бақылып тапжылмастан күн ұзын отырған. Ақыры оның да нәтижесі болды. Түс ауа жүйіткіп келіп бір «джип» тоқтап, біраз адам түсе бастағанын байқады. Кенет денесін тоқ ұрғандай селк ете қалған еді. Көліктен түскендердің бірі Потап екенін жазбай таныды. Иә, сол! «Ох, қанішер, сен де шыққан екесің ғой іздеуге!» - деп іштей күбірледі.

Потап әдетінше «тексеріңдер» дегендей, айналада тұрған көліктерге қарай қолын нұсқап жанындағыларға бұйрық берді, өзі дәмханаға қарай беттеді. Аналар тұрақта тұрған көліктердің асты-үстін түгелдей тінте қарап, түк таппағасын топырласып Потапты тосқан.

Әрекеттерінен нәтиже болмағасын олар біраз ғана бөгеліп, аттанып кетті. Бұл енді не істемекпін деп шынымен ойланды. «Мені олар қанша күн іздер екен, осылай тығылып жүріп жазды өткерем бе? Әлде басым ауған жаққа жүре берем бе? Мына жолдың бір бағыты Қазақстанның шекарасына қарай кетуі мүмкін. Бірақ қалай қарай? Оңға ма, солға ма? Қалай қарай жүргені дұрыс? Әлде Қазақстанның бағытын анықтап алып, түнделетіп жол жағалап солай қарай жүре беру керек?». Осылай қинала ойланған.

Сосын бір мезет ойын үзіп дәмхана жаққа көз салды.  Кешегі жеген үш-төрт тілім нанның қуаты таусылған секілді. Енді қолдан келсе талғажау қыларлық бірдеңе тауып алу керек. Не істемек? Дәмхананың артындағы қоқыс жәшігіне бара алмайды, көзге түсуі мүмкін. Осыны ойлап дел-сал болып отырғанда, бір жеңіл көлік тас жолдан бұрылып, автотұрақтағы көп машиналардың тұсына аялдамастан дәмханының артына қарай келіп тоқтады. Бұның тығылып отырған тұсынан алыс емес. Көліктен шыққан екі адам ері мен әйелі болса керек, дәмханаға қарай беттеді. Әрі-беріден соң қайта оралған олардың қолында қомақты пакет барын байқаған. Екеуі пакетті машинаның ішін қойып, әрі-бері сөйлесіп, сосын әйел адам қайтадан дәмханаға қарай кетті. Ер адам сонау тұстағы әжетханаға беттеген. Қарап отыр, көліктің есігін кілтке жапқан жоқ. Бұл көп ойланбастан орнынан сырғи жылжып бүгжеңдей басып машинаға жетті де, артқы есігін ашып, өзі көрген пакетті ала салып, қайтадан ағаш ішіне жүгірді. Сол бетімен тоқтамастан біраз жүгіріп, ұзап алып бір-ақ тоқтаған.

Осы арада біраз отырып, маңдай терін сүртіп, алқынған демін басып, жаңағы келеңсіз қылығын санадан өткізіп, өзінен-өзі ұялған. «Не істедім мен? Біреудің адал дүниесін ұрлап кеттім. Дәл осындайға жетем деп кім ойлаған? Аштық адамға не істетпейді деп отырушы еді әжесі бұрынғы замандағы бір оқиғаларды есіне алғанда. Рас екен, аш адам бәріне барады екен.  Жаным үшін ұрлауға мәжбүр болды, Алла өзі кешірсін!» - деп күбірледі.

        Сәл отырғасын пакетті алдына алып ақтарып көріп еді, ішінде бұған біразға жетерлік азық бар екен. Екі шиша ішімдік те жүр. Кәдімгідей қуанып қалды. Енді бұл арадан алысырақ кету керек. Дүниесін жоғалтқандар дәмханаға барып шу көтеруі мүмкін, ал олар дереу Потаптың адамдарына хабарлайды. Не де болса тезірек кету керек. Пакеттегі нан мен колбасадан апыл-ғұпыл асап, шишаның тығынын алып, ішімдіктен бірер жұтты да, азықтың біразын жолдорбасына салып, әрі жөнелді. Енді шама келсе, тас жолдан тым ұзап барып, орман ішімен жиырма шақырымдай шеңбер жасап, қайтадан жолдың басқа бір тұсынан шығу керек. Осындай оймен әйтеуір тынымсыз жүре берген. Бар ойы тек дәмханадан алыс кету. Кенет желке тұсынын шыққан бір сыбдырды естіп еріксіз жат бұрылған. «Кет!» деген дауысы шығып кетті еріксіз. Тағы да сол кешегі қара ала төбет екен. Пакеттегі азықтың иісін сезіп, ізінен қалмай еріп келе жатқан ғой. Мейлі деді сосын, бұл да бір мен секілді мүскін шығар.

       Осындай жүріспен кешқұрым бір шағын деревняға тап болған. Бұл оны қай жағынан айналып өтсем дұрыс болар деп азырақ тұрып қалды. Ауыл қарасын көрген қара ала төбет дереу алға жүгіріп, шеткі бір үйдің тасасына жоқ болған. Әлгіндей уақыт өтпеді, арсылдай үрген иттерің дауысы шығып, бір мезгілде топ иттен қаңсылай қашқан қара ала төбеттің бұған қарай салып келе жатқанын байқады. Бұл сасқанынан не істерге білмей, аңырып тұрып қалған. Осы кезде гүр еткен машинаның дыбысы естіліп, үйлердің тасасынан бүйірінде көк жолағы бар милицияның «УАЗ» көлігі шыға келген. Бұл ұрынып қалғанын сонда ғана білді. Қас қылғандай қашып тығыла қоятын жер де жоқ, бұл араның ағашы тым сирек екен. Орманның қалыңдау тұсы тым әрірек, оған жеткенше, милицияның көзіне түсіп қалары анық. Бірақ не де болса сол қалың ағашқа қарай жүгірген, басқа тығылар жер жоқ. Осы кезде топ иттен жанұшыра қашқан қара ала төбет жүгіріп бара жатқан бұның аяғының астына келіп тығылмасы бар ма. Дәл осыны күтпеген бұл сүріне жығылып, омақаса құлады.  Соңдарынан қуып жеткен төрт-бес ит әп-сәтте қара ала төбеттің басына мініп, айналаны қаңсылай үрген ит дауысы басып кетті. Бұл есі кетіп, дорбасын бір қолынан тастамай, құйрығымен жылжып шегіншектей берген. Орнынан тұра сала жығылып-сүрініп қаша берем дегенде, алдынан орай шыққан милиция машинасы бұны байқап қалды. Көліктен секіріп түскен қарулы милицияның бірі бұған автоматын кезеп: «Стой, где стоишь, сука, а то пулю заработаешь!», - деп жүгіріп келеді. Екі ара 40-50 метрдей. Бұл қашсам ба деп бір ойланып, бірақ ол ойынан тез айныған, қашқанмен құтыла алмайтынын сезді. Милицияның өзі қуып жетпесе де, автоматтың оғы жетері анық. Сосын амалсыз дорбасын жерге тастып, екі қолын жоғары көтерді.

    - Ну что, голубчик, попался? – деген ол автоматын кезеніп жақындай берген.

Милиция екеу ғана екен. Оған да тәуба деді. Енді бір есебін тауып олардан құтылу керек. Тұтқын болып Потапқа қайтадан бару, өлу деген сөз. Не де болса тосайын, қалай болар екен деп екі милиционерге бір көз жүгіртіп қарап өтіп еді, жас жігіттер екен. Қашқынды елден бұрын өздері ұстағанға мәз болған екеуі бұдан ешбір сескенбестен жақындап келеді. Сақал-шашы өсіп жүдеген азиат пішінді мүскіннен еш қауіп жоқ деп ойласа керек, екеуі де тым жайбарақат Біреуі белбеуіне іліп алған кісенін шығарып, «әкел қолдарыңды» деді.  

Егер қолына кісен салынса, күнінің қараң болатыны белгілі. Не де болса тезірек қимылдап, құтылу керек мыналардан деп шешті. Біреуін қиналмай-ақ құлатармын, бірақ мылтығы бар екіншісіне қалай үлгерсем деген ой  санасынан зу еткен. Бірақ көп ойланатын уақыт жоқ. Жайбарақат жақындап келген милицияның біріне ешбір қарсылықсыз қос қолын соза берді де, жақындады-ау дегенде, төрт саусақтың ұшымен өндіршектен ұрған. Ол қыр ете түсіп құлай берді. Бұл әп-сәтте не болғанын түсіне де алмай абдырап қалған екіншісіне ұмтылды. Әйтеуір оның автоматына екі қолы ілігіп, өзіне қарай жұлқа тартты да, баспен бір ұрып шалқасынан түсірді. Тырбанып тұрам дегенше, иектен тағы бір ұрып, есінен тандырған.

Енді асығу керек. Өзіне бойы шамалас біреуінің кителін мен формалы қалпағын шешіп алды. Ессіз жатқан екеуінің қолдарын арттарына қайырып, өз кісендерін өздеріне кигізді. Қалталарын қағып, қажет болар деп, шамалы тиын-тебендерін алуды да ұмытқан жоқ. Екеуінің тапаншаларын алып, автоматтың оқшантайын тексеріп еді, толық екен. Енді бөгелмей кету керек. Милицияның кителін үстіне киіп, қобыраған шашын жинап ішіне салып, қалпағын да киіп алды.

Бұл кезде ымырт түсе бастаған. Машинаға от алдырған бұл деревняға соқпай қалай өтіп кетсем екен деп аз-кем ойланып, машинаның келген ізін тауып алған, бірақ бәрібір деревняның ортасымен өтуге тура келді. Дегенмен, көз байланған уақыт, бұны байқап жатқан адам көрінбейді. Осы кезде машинадағы рация быжылдай шулап қоя берді: «Маяк, Маяк, вы где, вы где, какие результаты?», - деген дыбыс жетті. Егер үндемей қалса күдік туарын білген бұл рация тұтқасын алып: «Мы рядом, пока ничего не обнаружили», - деді. Сосын: «Хорошо, возвращайтесь на базу», - дегенді естігеннен кейін, мазамды алмасын деп, рацияны біржола өшіріп тастаған.

       ...Қай жаққа апарарын білмесе де, әйтеуір бір жерден шығармын деп, орман ішіндегі дала жолымен ызғытып келеді. Екі көзі жолда болса да, ойы әлемтапырық. «Бұрын милиция мені қылмыскерлердің тапсырмасымен іздесе, енді шын қылмыскер ретінде өздері іздейтін болды. Олар көп, мен жалғызбын, ендігі тағдырым не болар екен? Ең бастысы, әлі ешкімнің қанын мойныма жүктеген жоқпын. Бірақ қауіп төнер болса, оған барудан басқа амал жоқ. Не де болса аяғына дейін күресем», - деді іштей өзіне-өзі дем беріп. Осындай оймен келе жатып, сағаттан аса жүргесін тас жолға қалай жеткенін байқамай қалған. Қай жаққа жүрерін білмей аз-кем тұрды да, тәуекел деп оңға қарай бұрылды. Бірер шақырым жүргесін жол жиегіне орнатылған жүру бағыттарының схемасы сызылған тақтаға көзі түсті. Сәл аялдап оқып еді, «Барнаул – 150 км» деп тұр екен. Бұл теріс бағытқа кетіп бара жатқанын енді түсінді. Мына жол Барнаулға апарса, Қазақстанға қарай жүру үшін артқа бұрылу керек. Сосын осы жерден шұғыл бұрылып, артқа қарай кеткен.

Не істесем екен деген ой әлі де маза берер емес. Әйтеуір тәуекел деп жүріп келеді.  Ең бастысы Қазақстан шекарасының бағыты қай жатқа екенін біліп алды. Енді шама келгенше солай қарай жақындай беру керек. Кездйсоқ бірдеңе болып қалмаса, таң білінгенше жүрейін, сосын машинаны ағаш ішіне тастап кетермін деп келеді. Жолшыбай тағы да бір дәмхана мен кемпингтің тұсынан өткен еді, тура жол жиегінде тағы да бір милиция машинасы тұр екен, бұны тоқтатпады. Оған да тәуба деп өте шыққан.

Енді біраз жүрсе, таң білінетін түрі бар. Бұл бір ыңғайлы тұстан қалың ағаштың ішіне қарай бұрылып, біраз жүріңкіреп барып, тоқтаған. Бұтағы мол, жапырағын жая өскен бір кәрі теректің астына көлігін тоқтатты. Үстінен қараса да көріне қоймайтын сияқты. Сосын ерінбестен айналадан жапырағы мол бұтақтарды кесіп, машинан жан-жағынан көрінбестей етіп жапты.

Жолдорбасын алып, азырақ ауқаттанып алғасын алдағы жоспарын ойлаған. Бүгін енді осы арадан ұзаңқырап барып, бір жерге бой тасалау керек. Сосын қараңғы түсе шығармын деп шешті.

Керегі болар деп, екі тапаншаның бірін жолдорбасына салып, екіншісін беліне қыстырып, автоматты иығына асынып әрі кеткен. Сол бетімен жолдан алыстау ұзап, түс ауғанша жүрді. Ара-тұра тоқтап, жан-жаққа құлақ салып тыңдай ды. Әзірге бөтен дыбыс білінбейді. Осы жүріспен ағашы қалыңдау бір жерге барып, ыңғалы орын тауып қисайған. Кешелі-бергі дамылсыз жүрістен шаршаған екен, бас жерге тиісімен қор ете түсіпті.

       Түсіне көп кіре қоймайтын әкесі кіріпті. Жаз айы екен дейді. Марқұм біртоға мінезді адам еді, сол әдетінше есіктің алдына жайбарақат әлде қамшы саптап, әлде жүген өріп, бірдеңені шұқылап отыр. Бұған қарап: «Сары атты суарып келсейші», - дейді. Бұл өзіне сүйікті сары атты сауырынан бір сипап, қарғып мініп, өзенге қарай кетіп бара жатып оянып кеткен. Сосын сол көрген түстің әсерінен айыға алмай біраз жатты. Көкірегін бір ащы өксік тіліп, есіне анасы мен әкесі, жаулығы қарқарадай болып отыратын әжесі түсті. Сол бір мамыражай тірлік қайтадан көз алдынан өтіп, жан дүниесін бір өкініш пе сағыныш жайлап, ауыр-ауыр күрсінген.

Баяғыда әжесі таңертеңгі шайда «түсімде пәленбайды көрдім, бағы колхоз уақыты екен» деп өзінше жорып отыратын. Бұл да көрген түсін өзінше ырымдап, жақсылыққа жорыды. Әкемнің Сары атын мініп барады екем, Алла жазса осы қыспақтан шығып кетермін деп ойлаған.

       Бұл кезде ымырт түсіп, көз байланып қалған шақ еді. Жолдорбасындағы қалған азықтан қарбыта асап, ішімдіктен де молырақ жұтып алды. Сосын қайтадан тас жолға қарай бет түзеді. Ұйықтап демалған соң, әжептәуір тыңайып қалыпты. Жүрісі ширақ. Осылай тоқтамай жүргесін, түннің ортасында қайтадан тас жолдың шетіне шығып, жағалап жылжи берді. Алды-артынан жарық түссе, ағашқа кіріп бой тасалайды. Осылай жеті-сегіз шақырымдай өткесін, жол жиегіндегі тағы да бір шағын дәмханаға тап болған. Әуелі алыстан орағатып, баспалап байқап алды. Уақытша тоқтаған жүргіншілердің машинасы болмаса, милиция көлігі көріне қоймайды. Дегенмен сақ болу керек деді өзіне-өзі. Біраз жақындап, тұрақтағы автокөліктерге бажайлап қараған. Бетін әрі бұрып тұрған тіркемелі «КАМАЗ» көлігінің мемлекеттік номері Қазақстандікі секілді. Жүргізушісі дәмханада тамақ ішіп жатқанға ұқсайды. Бұл біраз тұрғасын, осы көлікті беті Қазақстан шекарасына қарай бұрылып тұрған секілді, тіркемесіне мініп алсам ба деп бір ойлады. Бірақ жолда милиция немесе Потаптың адамдары тоқтатып тексеруі мүмкін. Одан да әзірше жүре берейін, күн жаз, жолазығым бар, біраз күн байқастайын деп бастапқы ойынан айныған.

       Осылай тоқтамастан әрі кетті. Таң ата тағы да қалың ағашқа бойлай еніп, алыстап барып, бір тасалау жерге жатқан. Осылай күндіз бой тасалап жатып, үш түн тоқтаусыз жүрді. Өз ойынша біраз жерді артқа тастаған сыңайлы. Төртінші күні азығы тусылуға айналғасын, түс ауа жолға қарай шыққан. Мақсаты – жолазыққа талғажау қылар бірдеңе тауып алу. Осылай ағаш-ағашты тасалап, тас  жолға жақындай бергенде, шуылдасып сөйлескен адам даусын естілді. Алғашында бұл не болды екен деп біраз тұрды да, сақтана басып алға жүрген.  Әне тас жол. Жаңа байқады, жол жиегінде үлкен ғимарат тұр, негізі үлкен дәмхана болса керек. Айналасында бірнеше «КАМАЗ» жүк көліктері тіркемелерімен тұр екен. Өзінше санап көріп еді, жиырмаға тарта машина. Айнала сапырылысып жүрген адамдар, бірақ бұл жақтағы орыс ағайындарға ұқсамайды. Бұлар кімдер, не қылған адамдар деп біраз қарап отырды. Сосын азырақ жақындай түсті. Енді дауыстары анық естіле бастады. Тағы біраз жақындап, тасада тұрып тыңдап еді, қазақша сөйлеп бара жатқан секілді. Бұл қазақ тілін естімегелі не заман. Құдай-ау, шынымен қазақтар ма бұлар? Кімдер сонда, қайда бара жатқан адамдар деп таң қалды.  Машиналарға көз салып еді, артып алғандары кілең үй мүлкі секілді. Тіркемелеріне артқан жүктері - киіз үйдің жабдықтары, шаңырақ, уық, керегі. Бұл осы көргенім өңім бе, түсім бе деп біраз отырды. Сосын тәуекелге бел буып, жақындап барған. Иә, қазақтар, бірақ киім киістері өз еліндегі қазақтардан сәл өзгешелеу секілді, егде әйелдердің бастарына кимешек киген.

Жан-жағына абайлап қарап алып, жақындай түсті. Шет жақта тұрған бір-екі ер адамға таяп, бас изеп амандасып еді, олар бұның ұсқынын көріп шошыды ма, түр бере қоймады. Жаңа байқады, үлкен-кіші, бала-шағасы аралас кілең қазақтар. Сосын шеттеу жүрген балалардан «кімсіңдер, қайда барасыңдар» деп сұраған.

«Біздер Моңғолиядан Қазақстанға, елімізге көшіп бара жатырмыз» - деді таңдайы тақ-тақ еткен бір тәмпіш мұрын қара бала.

Бұл енді түсінді, Моңғолиядан Қазақстанға... Сонда қалай, Моңғолиядағы бауырларға қазақ жеріне көшуіне рұхсат берілген бе? Лагерьде жүріп естіген «әр республика өз алдына дербес мемлекет болып бөлінеді» деген сөз рас болғаны ғой. Сонда Қазақстан жеке мемлекет болғаны ма, әйтпесе, қалай..? Бұл мына жақта орман кезіп қашып-пысып жүргенде, талай өзгерістер болған екен ғой! Ғажап!

Көңілін бір белгісіз қуаныш кернеп, тура туған ауылына жеткендей болып, айналадағы осы бір дабырласа сөйлескен адамдарға қарай берген. Бәрі қазақтар, бәрі өзінің қандастары. Бірақ бәрі бұған біртүрлі үрке қарайды. Сақал-шашы өскен, ұсқынсыз бұл кім деп тұрған шығар.

Сосын әлгі балалардан: «Сендерді кім әкеле жатыр, басшыларың кім?», - деп сұраған. «Әне, анау тұрған ағатай», - деп «УАЗ» көлігінің қасында сөйлесіп бір топ адамдарды нұсқады.

Бұл өзінің қандас бауырларын көргесін, қауіп-қатерді біржол ұмытқан секілді. Не де болса жақындайын деп солай қарай беттеді. Жаңа байқады, қапсағай бойлы ақсары келген жігіт ағасы айналасындағыларға қолын сермеп бірдеңе түсіндіріп тұр екен. Топтың басшысы осы шығар деп шамалады да, айналып солай қарай жақындай берген.

Дәл тұстарына таяғанда жаңағы басшы: «Ал, қане, жиналыңдар, қозғаламыз, барар жол алыс!», - деп жанындағыларды таратып жіберді. Бұл әлгі адамға жасқана жақындап, «ассалаумаликөм» деп мұсылманша сәлем берді. Сәл аялдап, бұған бастан-аяқ қараған ол: «Сен, жігітім, кім боласың, бізбен бірге келе жатқан ағайындардың бірісің бе?», - деп сұраған.

Бұл асығыс: «Жоқ, аға, мен осы жақтан, мен қазақпын, елге қайта алмай жүрмін, аға, ала кетіңіздерші мені, тастмаңыздаршы!», - деген асығыс-үсігіс.

Әлгі адам бұған тағы да бастан-аяқ таңырқай қарап:

    - Сен бұл жақта қайдан жүрген адамсың, жөніңді айтшы, ұлтың кім, қай жерденсің? – деп бірнеше сұрақты бір-ақ қойған.

    - Мен, аға, ...бір себептермен осы жақта қалып қойғам, қазақ баласымын, әскерде болып,  құжаттарымды жоғалтып.., ала кетіңізші, аға, құдай үшін! – деді тілі күрметіліп.

Өзінің қай облыстың қазағы, екенін, ауданы мен ауылын да атады.

Ақсары кісі сәл ойланып:

    - Мынауың қиын болды ғой, бауырым, сен үшін жолда проблема шығады ғой тексере қалса. Қазір Ресей мен екі арада бұрынғыша жүре алмайсың, кеден бар тексеретін. Не істесек екен, ә?

Сосын бұрылып, біреулерді жанына шақырды.

    - Мына бір жігіт қазақ баласы екен осы жақта жүрген, ала кетіңдерші дейді, бірақ құжаттары жоқ көрінеді. Не істейміз?

    - Ой, Рамазан Қабиденович, проблема болады ғой жолда тексерсе, онсыз да мына жүздеген қазақтардың құжаттарымен басым қатып келе жатыр! – деді тапал бойлы портфель ұстаған біреу.

Сөзге үшінші тұрған жасамыстау жігіт араласты. Бұған қарап:

    - Бауырым, сен өзі қайдан жүрген адамсың бұл жақта? Қазақстанның қай жеріненсің? – деп сұраған.

Бұл бағанағы жолбасшы кісіге айтқан сөзін қайталады.

Жаңағы жігіт ақсары адамға қарап:

    - Рамазан Қабиденович, ұзақ жолда жүрміз ғой, обалдық жасамайық, ала кетейік. Сауабын алармыз. Тағдырдың тәлкегіне ұшыраған біреу шығар, тастап кетсек қарғайды ғой. Бір машинаның үстіне шығып, киіздердің арасында тығылып жатсын. Егер кеденшілер көріп қалса, қашан, қай жерде мініп алғанын білмедік дерміз.

Рамазан Қабиденович аталған адам аз-кем ойланып:

    - Жарайды, кеденшілер көріп қалған күнде де, бір ретін табармыз. Шынында да осыншама адам жүріп, жолшыбай ұшырасқан қазақтың бір баласын тастап кеткеніміз дұрыс болмас. Сен... кім.., Серікті шақыршы, шопырлардың ішінде сенімдісі сол, соған мінсін, - деп жаңғы жігітті жұмсады.

Сәлден соң қолын май-май шүберекке жүре сүртіп, ұзынша бойлы бір жігіт жақындаған.

    - Серік, сен мына бауырыңды машинаның кузовына мінгізі алшы. Қиналып жүрген қазақтың бір баласы екен, көмектесуіміз керек. Қалың киіздердің арасына жақсылап жасырып қой. Біреу-міреу тексеріп, көре қалса, жауабын өзім берем, - деді Рамазан Қабиденович.

«Жауабын өзім берем» дегесін шопыр жігіт көп созбай, бұған жүр деп иек қаққан.

    - Есіңде болсын, - деді бұны қайта тоқтатты топ басшысы. -Қазақстанның шекарасынан аман-сау өте алсақ, мен сені айтқан жеріңнен түсіріп кетем, әрі қарай өзің жөніңді табарсың, - деген.

Осылай жүк көлігінің үстіндегі бірнше қабат киіздің арасына сұғына кіріп жайғасқан бұл тағы да тағдырына бір мәрте тәубе деді. Кешегі түнде түсіне әкесінің Сары аты тегін кірмеген екен. Басына іс түсіп, қиналып жүргенде, көзге көрінбес қорғаушысы келіп, бұны тағы да демеп жіберген секілді. Осыдан енді Қазақстан жеріне бір өтіп алса, Потап секілділердің бұған қолы жете қоймас.

 

ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕ

            Бұлар ертеңінде түске қарай шекараға жеткен. Серік жүргізуші шамаң жеткенше әрірек жасырын дегесін, бұл бірнеше қабат киіздің астына еніп, тіпті бұға түскен. Кеденге жетіп, қоныс аударған ағайындардың құжаттарын тексеріп болғанша, күн де батуға таяған. Шекарадан өтіп алып, ұзыннан-ұзақ созыл тіркескен машиналар тоқтаусыз ағып келеді.

Бұл енді ырғала қозғалған көліктің үстінде киізге оранып жатып алып, не істесем екен деп бас қатырған. Басында ретін тауып, әпкем Ардаққа барсам деп шешкен. Бірақ бұл ойынан тез айныды. Не деп барады? Мені бір жерге жасыршы, қашып жүр едім дей ме? Күйеуі мен балалары бұның түрін көріп шошып кетер. Оның үстіне Ресей жағынан іздеушілер болса, Ардақтың үйіне де барған шығар ендігі. Әуелі Қазақстан жеріне жеттім ғой, байқастайын, тірлігім түзеліп кетердей болса, тауып алармын деген шешімге келген.

Енді шама келгенше, үлкен қала, адам көп жерге жоламау керек. Біріншіден, қалтасында ешқандай құжаты. Екіншіден, Ресей милициясы бұның түрмеден қашуы себепті, Қазақстанға да сұрау салуы мүмкін. Егер бұл жақтың қолына түссе , оп-оңай Ресейге айдап жіберуі мүмкін. Сосын ол жақтағы лагерьден тірі қайтпасы белгілі. Потаптар бұның қайтып келгенін естісе, бәрібір тауып алады. Сондықтан бұған милициясы көп қалалы жерден алыс, адамы аздау жерге кету керек. Осындай оймен келесі күні жол жиегіндегі бір дәмханаға тоқтағанда, бұл топ басшысы Рамазан Қабиденовичті тауып алып, осы арада қалатынын айтқан.

    - Аға, рахмет, сізге! Қатты қиналып жүргенде көмектестіңіз, қазақ жеріне жеткіздіңіз, ұмытпаймын! - деген.

Ол бұған тағы да біраз қарап тұрды да: «Енді не істемексің?», - деп сұрады.

    - Аға, елге келдім ғой, енді өлмеспін. Менің бұдан да жаман күндерім болған, Сізге рахмет! – деді тағы.

«Тұра тұр» деген Рамазан көшбасшы қойнынан қолы жүгіртіп, әмиянын алды да, бұған біраз ақша ұсынды.

    - Не үшін, аға?

    - Ал, ауылыңа жеткенше саған керек болады, мүмкін күндердің күнінде  кездесірміз, сонда қайтарарсың, - деген.

Бұның тағы да рахметтен басқа айтары болмады.

            Қалың көш аттанып кеткесін, бұл дәмханының іргесіне арқасын сүйеп, тағы да не істесем екен, қайда барсам екен деген ойға кеткен. Анау тұста үйлері ағараңдап, үлкен қаланың түтіні бұрқырайды. Қандай қала деп біреулерден сұрап еді, Павлодар деген жауап алды. Олай қарай әсте аяқ басуға болмайды. Әлде осы төңіректегі ауылдарды жағалай ма? Бірақ ол жерде де учаскелік милиция бар, құжат сұрары белгілі.

Осылай мең-зең болып отырғанда, дәмханадан екі-адам шықты. «Джип» деп аталатын қымбат көлік мінген бұлардың бағанағы бір кезде келіп тоқтағанын көрген. Осылар машинаға беттегенде, біреуі бөлініп қалып, бұған жақындап:

    - Өй, қазақ, қалайсың? – деген.

Алғашында мені танитын біреу ме деп селк ете түскен бұл оның жүзіне қараған еді. Сөйтсе, Қазақ деп бұның түріне қарап айтса керек.

    - Жұмыс істегің келмей ме? – деді сосын ол көп созбай.

    - Қайда, не жұмыс?

    - Далада, мал бағасың, таза ауа, тамағың тоқ болады...

Бұл аз отырып, келіскендей басын изеді. Іздегені де осы еді. Көзден таса аулақта жүрейін деген ойының осылай аяқ астынан орайы келе қалғанына қуанды. Қамбат көліктің ең артқы жағында адам отыратын қосалқы бір бөлігі болады екен, бұны соған отырғызған олар бөгелмей жүріп кетті. Павлодар деп аталған қаланы орай өтіп, Сібір өзендеріне ұқсас үлкен өзеннің үстіндегі көпірден өтіп алып, тас жолмен тартқан. Ертіс өзені шығар деп ойлады бұл. Осылай түннің ортасы ауғанша жүрген бұлар Ақмоладан да асып, сайын даладағы бір мал фермасына барып бір-ақ тоқтады.

Ертеңінде байқады, бұл жерде өзі секілді тағы екі адам бар екен. Бәрінің міндеті - мал бау, қора-қопсы жөндеу, пішен шауып, оны тасу. Әйтеуір жұмыс жетерлік. Ең бастысы, қалалы жерден алыс, мазаны алатын милициясы жоқ. Уақыт өте келе, бұл осы тірлікке де бірте-бірте үйреніп алған. Өзіне таныс қазақы тұрмыс. Тіпті кейде осыдан басқа өмірдің бұған қажеті жоқ секілді көрінетін. Тойып ішпесе де, күнделікті тамағы бар, күнделікті қара жұмысқа жағдайы келіп тұр әзірше. Кейінгі кезде әпкесі Ардақ пен Құралайды да көп ойламайтын болды. Тағдыр жазса бір кездесермін дейтін іштей.

       Осында келгелі бұның душар болған бір дерті – ішімдік.  Үнемі іздейді де тұрады. Потаптың қарамағында жүріп күн сайын үздіксіз ішкен спирт бұны ішімдікке әбден тәуелді қылып жіберсе керек. Қазір қасындағы өзі секілді екі жұмыскермен ымдасып, шамалары келсе бірдеңе тауып ішудің амалын іздейді. Кей кезде осы мен шынымен маскүнем болғаным ба деп ойлайтын, бірақ оны өзінше мойындағысы келмейді. Ішкілікке құмарлығын бұл басына түскен зобалаңның әсері, өмірім түзелсе, арақты тастап кету оп-оңай деп өзін-өзі жұбатушы еді. Бір жақсы жері, қожайындары қала жаққа бара қалса, арзан арақтан алып келіп, бұларға өлшеп беріп отырады.

Солай жүріп бұл осы арада қысты өткізді. Жаз шығып, жер аяғы кеңіп, мал өріске шыққасын, бұлардың да күнделікті атқаратын жұмысы азайып, кәдімгідей жеңілденіп қалған. Осылай жүргенде бірде бұны қожайыны шақырып алып: «Мен сені басқа бір адамға жібермекшімін, жаздай соған көмектес», - дегенді айтты. Бұл мақұл деген. Әйтеуір тамағым тоқ, милициясы жоқ жер болса болды деп ойлаған.

       Келесі күні айтқандай, біреулер келіп, бұны алып кетті. Дала жолымен селкілдей жүрген көліктің ішінде әртүрлі ойға кетіп келеді. Өзін қазір ешкімге керексіз жаны жоқ, бір зат секілді сезінуде. Бір қожайын құлдықта ұстады да, тағы біреуге уақытша пайдалануға бере салды. Баяғыда мектепте жүргенде тарих пәнінен оқыған, Ресей жерінде болған басы байлаулы - «крепостнойлар» секілді. Өз басында еркіндігі жоқ.

Әлі есінде, ертеде ауылда болмашы тиын-тебенге немесе бір жартылыққа әркімнің жұмысын атқарып жүретін үйсіз-күйсіз адамдар болатын. Оларды ел іші «бич» деп атаушы еді. Бүгін бұл да сол «бичтің» біріне айналды. Енді менің қалған ғұмырым осылай өте ме, әлде бір өзгеріс болар ма екен деп тағы да ойлады. Бірақ қайдан болсын, кім қолұшын береді бұған?! Қалтасында құжаты болса, көз көрмес бір жаққа кетіп-ақ қалар еді. Әттең! Осындай еңсе басар ойлармен отырғанда, кешқұрым діттеген жерлеріне де жеткен.

       Бұл арада үлкен бір құрылыс салынып жатқанын байқады. Бірнеше тұрғын үй, мал базалары ірге көтеріп қалыпты. Ертеңінде көрді, өзі секілді жиырма шақты адам жұмыс істеп жүр екен, бұл да соларға қосылған. Тек Қазақстанда, өз елімде жүрдім дегені болмаса, баяғы сол Потаптың қоластындағыдай тірлік. Таң азаннан қара кешке дейін тынымсыз  жұмыс.

Жұмыскерлер кешқұрым өзара бір-бірімен тілдесіп, кім қайдан деп сұрасып жатады. Байқайды, барлығы да сол бұрын өзі көріп жүрген мүскіндерден еш айырмашылығы жоқ, ішімдіктің себебінен азып кеткендер. Көбінің өзі секілді құжаттары жоқ екен. «Құжатсыз қалай жүрсіңдер?» - деп сұраған бұл олардан. Сөйтсе, олар суық түсе бастағанда қалаға қарай кетіп, әркім өзінше күнін көреді екен. Біреулері кәріз құдығын (жылу канализациясы) мекендейді, енді бірі жылу беретін қазандықтардың (котельная) отын жағып, қыс бойы соны паналайды, қайсы біреулері әркімдерге жалданып, жұмысын атқарып, қыстап шығады. Сосын күн жылынысымен, жергілікті милиция бөлімі бұлардың қыстан аман шыққандарын жинап алып, жұмыскер ретінде  әркімдерге сатады екен. Сондықтан бұл жерде ешкім сенің құжатыңды сұрай қоймайтыны белгілі. Осылай жаз бойы өзіндей үйсіз-күйсіздермен құрылыста жұмыс істеген бұл, күн суыта бере бір түннің ішінде басқаларға ілесіп, қалаға бір-ақ тартқан.

       Азғана күннен соң қаладағы тірлікке де үйреніп алды. Күндіз жалданып әркімнің жұмысын атқарады. Азғана тиын-тебен мен тіске басар бірдеңе алса, соны қанағат етіп, кешқұрым өзі сияқтыларға қосылады.

Қаладағы «бомждар» жылу жүйесінің құдықтарын өздерінше бөліп-бөліп иемденіп алған. Түнгі жатар орындарына бөтен біреуді жолатпайды. Бұлардың тобы төрт адам, кешқұрым кәріз құдығына түсіп, төбелеріндегі ауыр шойын қақпақты тарс жауып, күндіз қолдарына түскен тіскебасарды талғажау етіп, шиша-шөлмегі болса бөліп ішіп, жылу жүйесінің құбырына арқаларын төсеп, ұйқыға кететін. Бұлардан қалған нанның қоқымын теріп жеп, шиқылдап айнала жортқан егеуқұйрықтарға да бой үйретіп алған.

Осылай жер астын мекен етіп жүріп, өзі секілділермен Клаваның үйіне келетін болды. «Бомждар» «Клава-кулак»  деп атайтын мінезі кесірлеу бұл қатын өзіне ұнамайтындарды босағасынан аттатпайтын. Бірақ бұған деген көзқарасы дұрыс. Қайта, қолына түскен бірдеңесі болса, «Аргунчик, для тебя оставил» деп бұған сақтап қоятын. Сол себеп болды ма, бұл енді кешқұрым солай қарай тартатын. Жер астына түнегеннен гөрі, құлағалы тұрған жаман үйдің әйтеуір, баспана деген аты бар. Осы жерде Клаваның кірден арылмайтын ағаш үстелінің үстіне күндіз тапқандарын әкеліп қойып, сосын ішіс басталушы еді.

...Құралайға осылай жүріп жолыққан болатын бұл.

 

 

ҚҰРАЛАЙДЫҢ ҮЙІНДЕ

            Айтқандай сол күнгі кештен соң, Құралай бұны емханадан біржола шығарып алған. Бір таңқаларлығы, ол бұны ешкімнен жасырып, құпиялаған жоқ. Сол күні ол кезекшіліктен бос, демалысы еді. Құралай сәске түстің кезінде келіп, бұны киіндіріп, елдің көзінше ертіп алып кетті. Сырт киімі жоқ екенін білетін ол көктемге лайық күртеше, аяқ киім, бас киім ала келіпті. Бөлімшедегі дәрігерлік ұжым түкке түсіне алмай, бұларды тек сырттай бақылап жүр. Құралайдың бұл адамды ерекше қамқорлығына алып жүргенін бәрі білетін. Бірақ жетектеп өзінің үйіне алып кетеді деп ешкім ойламаса керек. Осының бәрін іштей сезіп, ертеңгі күні соңынан қаншама сөз ерерін біліп тұрса да, Құралай біріне де мән бермеді. Тек емхананың қоршауынан сыртқа шыққасын ғана естілер-естілмес «уһ» деген.

       Екеуі сосын кәдімгі ерлі-зайыптыларша қатар аяңдап, сөйлесе жүріп, жолшыбай бір дүкенге соғып, Құралайдың пәтеріне жетті. Осы төңіректе кілең дәрігерлер мен мұғалімдерге арнайы салынған бір-бірінен айнымайтын екі қабатты үйлер қатар түзеп тұр екен. Бұлар шеткі біреуінің екінші қабатына көтеріліп, тұңғыш рет Құралайдың босағасынан аттады. Тап-тұйнақтай ғана екі бөлмелі шағын пәтер. Кірген соң сәл бөгеліңкіреп қалып еді, Құралай: «Киіміңді шешіп, жоғары озсайшы», - деп иығынан еркелей сипаған болатын. Төргі бөлмеге өтіп, диванға тізе бүккесін, келесі бөлмеден шыққан жеті-сегіз жасар шамасындағы қыз бала бұнымен бас изеп амандасып, қайтадан өз бөлмесіне кіріп кетті.

Бұл енді ғана жан-жағына көз салып, болған іске ой жүгіртіп, санасынан өткізіп отыр. Қайран Құралай деді сосын іштей. Бір мен үшін соншама жанұшырып жүр. Емханадағы абырой-беделіне де қарамастан, бұны жетелеп үйіне алып келді. Және жалғыз өзі тұрмайды. Ес біліп  қалған қызы бар, ол бұны қалай қабылдайды екен? Енді қызы мен екеуінің арасын бұзып, обалына қалмаймын ба? Бұдан былайғы өмірім не болар  екен деп тағы да қинала ойланған.

Бұның осы жағдайын сезсе керек, бөлмеге қызын жетектеп Құралай кірді.

    - Қане, Арғын, танысып қой, бұл кісі осы үйдің бойжеткені, есімі – Айзере. Менің жалғыз сүйенішім! Айзере, сен де таныс ағамен, бұл кісіның аты Арғын, менің бірге өскен ауылдасым, сыныптасым... Енді сен қарсы болмасаң, бізбен бірге тұрады осы үйде, қарсы емессің бе?

Қыз бала қарсы еместігін білдіргендей төмен қарап, басын изеді. Әрине, Құралай алдын-ала қызына бәрін айтып түсіндіргені белгілі, тек мен қысылмасын деп жасап жатқаны амалы ғой деп бұл іштей риза болған.

...Сөйтіп бұның Құралайдың үйіндегі алаңсыз тірлігі басталған еді. Келген күні  жайылған дастарханнан соң, екеуі әдетінше небір әңгімелерге беріліп, Құралайдың алдағы болашаққа деп өзінше жасап қойған жоспарын тыңдады. Ақылды келіншек бәрін ретімен ойлап қойған екен.

Екеуі біраз жайдың басын шалып, осылай ұзақ отырды. Сосын Құралай ойына бірдеңе түскендей, «не болып жатыр екен, білейінші» деп Түмен қаласынадағы Оксана құрбысының телефон нөмірін тере бастады. Ана жақ та осы қоңырауды күтіп отырғандай, дереу «алло» деген. Сөйтіп сағынысып қалған екі құрбы бар дүниені ұмытып, таусылмас бір әңгімегеге кіріп кетті. Бұл телефон тұтқасын ұстаған Құралайдың шуақ жайлаған жүзіне қарап, жағымды хабар айтылып жатқанын іштей сезіп отыр. Шынында да солай екен. Құралайдың айтуынша, Оксананың күйеуі Игорь бұның мәселесін қолға алыпты.

Телефонмен екеуара әңгімеде Оксана Құралайға:

­    - Жеке куәлік жасау қазір сондай бас қатыратын шаруа емес, көп абыржыма, сүйгеніңнің бар құжатын қатырып береміз. Игорьдың Қазақстанда әріптес, таныстары бар, себебі, екі жақтың ішкі істер қызметі бір-бірімен ақпарат алмасып отырады. Соларға ескертіп айтам деді, сосын хабарласар. Тек саған сол үшін бір тапсырма бар, соны орындайсың, әйтпесе құжат болмайды! - деп күлген.

    - Ол не тапсырма?, - деген Құралай сәл аңтарылып.

    - Сүйгеніңнің құжаты жасалғасын, Айзерені ертіп, бәрің Түменге қонаққа келесіңдер, мен сені қатты сағындым!

Құралай құрбысының сөзіне сыңғырлай күліп, «әрине барамыз, өзің қуып жібергенше тура бір жыл жатам» деп, әзілге әзілмен жауап беріп жатыр.

    - Институтта жүргенде, Оксана менің ең жақын құрбым болған, - деді Құралай сосын телефонның трубкасын орнына қойып. - Екеуміз алты-жеті жыл бір бөлмеде тұрып, тура бірге туған апалы-сіңлідей болып кеттік. Сабаққа өте алғыр, білімді қыз еді. Ата-аналары ауылдық жердегі қарапайым адамдар, үнемі көмектесіп тұруға мүмкіндіктері бола бермеді. Бірақ әке-шешем мені ештеңеден тарықтырған жоқ. Үйден келген азық-түлікті де, тіпті қалтамдағы қаражатты да екеуміз бөліп жұмсайтынбыз. Достыққа адал, жаны өте таза адам Оксана. Кейін милицияда қызмет ететін Игорь атты жігітке тұрмысқа шығып, Ресей жеріне қоныс аударып кеткен. Күйеуі де дұрыс жігіт, әлі танысарсың.

Бұл үнсіз басын изеді. Сағатына қараған Құралай:

    - Мәссаған, әңгімемен отырып, біраз уақыт болып қалыпты ғой, ертеңгі жұмысты да ұмытпайық, демалайық, - деп бұның жатар орнын ыңғайлай бастады.

Бөлменің жарығын өшіріп, бұны бетінен бір шөп еткізіп сүйген ол:

    - Әзірше осы бөлмеде жалғыз жатасың, жаным, мен Айзеренің қасына барам, менсіз ұйықтамайды. Тіршілік болса, әлі талай-талай таңды бірге атырамыз ғой, - деп ұзай берген.

       Бұл мол қылып салынған ақ төсекке шалқалай жатып, екі қолын желкесіне айқастырып, тағы да шексіз ойға берілген еді. Шынымен менің ендігі тірлігім түзеліп, бір арнаға түсер ме екен? Баяғыда әжесі: «Алланың көзі түзу болсын!», - деп отырушы еді. Шынымен Жаратушы иенің бұған деген көзқарасы түзелгені ме? Бұның жұдырықтай басын небір теперішке салып, тағдырдың талқысынан өткізген көзге көрінбес жазмыш деп аталатын белгісіз бір күштің сынағы енді таусылған секілді. Бұл енді шынымен-ақ толыққанды отбасы болып, ешкімнен қысылып-қымтырылмай, ел қатарлы өмір сүрер ме екен? Өз ошағың, өз отбасың болғаны не деген керемет! Отбасың - өмірдегі ең жақын адамдарың. Одан артық не қажет тірі адамға? Қасында Құралайы болса...  Құралайдан туған соң, Айзере де бөтен емес, туғанымдай болары сөзсіз. Тіпті келісім берсе, оны өз тегіме көшіріп алар едім. Шіркін, сосын өмірге бір ұл келсе ғой. Бір емес, тіпті бірнеше... Өз ұлдары, өз қанынан жаралғандар. Абатовтар әулетін жалғастырушылар... Солардың бәрін ертіп туған ауылына барса, ата-анасының, әжесінің жатқан жерін көрсетіп, балаларын туған жердің топырағына бір аунатып алса... Осындай тәтті қиял, мазасыз ойларға беріліп жатып көзі ілінген.

       ...Бірақ бұның тағдыр деп аталатын тостағанына әлі де талай заһардың құйылатынын, әлі де теперіші мен тозағы мол сапардың күтіп тұрғанынан бейхабар болатын.

 *                       *                       *

Таңертең Құралай күнделікті жұмысына, Айзере сабағына кетеді. Бұның бар бітірері, таңғы шайын ішкесін есіктің алдына шығып, аздап серуендеп, сосын кітап оқу. Бұны қуантқан жайт, Айзере алғашында тұйықтау секілді көрініп, бұны жатсынып жүргендей болған. Бірақ, бірер аптадан соң кәдімгідей бой үйретіп, сабақтан келген соң екеуара отырып шай ішіп, ол мектепте болған оқиғаларын айтып, күлісіп әңгімелесетін. Бұлардың тез тіл табысып кеткендерін байқаған Құралай да қуанышты.

Бір қызығы, кешқұрым Құралайдың жұмыстан оралуы бұл екеуі үшін кәдімгі мереке. Есіктен күле кіретін ол өзімен бірге бір жылы шуақ ала келетін. «Не, менсіз зерігіп отырсыңдар ма, қарындарың ашты ма, қазір...» - деп білекті сыбанып тастап, кешкі ас дайындап, сосын үшеуі мәз-мейрам болып отырып тамақтанады.

...Осы бір шуақты күндердің де өлшеулі екенін үшеуі де сезбеген. Иә, бәрі тағы да ойламаған жерден...

Сол күні Құралай әдеттегіше жұмысына, Айзере сабағына кеткен. Бұл есіктің алдына шығып, көктемгі ауамен тыныстап, әрі-бері жүрді. Қазір қар біржола кетіп, бұл жақтың кешірек келетін көктемі кәдімгідей белгі бере бастаған. Күн жадырап, түстіктен жып-жылы самал есіп, жаныңды жадыратқандай. Көп қабатты үйлердің төңірегінде айнала қойылған ұзын сәкілердің біріне отырып, алаңшада ойнап жүрген сәбилерге қызыға қарап, біздің де осылардай кішкентайларымыз болып, солардың ойынын қызықтап отырыр ма екенбіз деп қиялдады. Осындай тәтті сезімнің жетегіне еріп өзімен өзі болып отырғанда, сабақтан Айзере де оралды. Екеуі күндегідей түстіктерін ішкесін, бұл үйге сыймай, тағы да далаға шыққан.

Аяңдап әрі-бері жүрді. Анау бір тұста орталық алаң, саябақ бар. Сол төңірек осы қалашықтың орталағы болып саналады. Әкімдік ғимараты, полиция бөлімі, басқадай мемлекеттік мекемелер орналасқан. Бұл көпшілік демалатын сәкілердің біріне барып отырайыншы деген оймен солай қарай беттеген. Байқаса, саябақ іші көктемнің бұл жаққа шынымен келгенін білдіргендей. Жағалай сәкілерге отырып, газет-журнал қараған үлкендер, анау тұста шуылдасқан балалар, әркім өз тірілігімен әуре. Бұл да шеткі орындықтардың біріне келіп тізе бүккен. Шынында бұл ара нағыз демалуға таптырмайтын орын екен. Осылай бей-жай болып отырғанда «Өй, Қазақ, сенсің бе?» деген дөрекілеу дауыстан селк ете қалып еді. Қасына таяп келіп, ессіз ыржыип тұрған баяғы жылтыр бет капитан екен.

    - Мәссаған, Қазақ, мен сені танымай қалдым. Охо, қалай киініп алғасың!  Байқаймын, бір жылы жер тапқасың ғой?

Бұл үндеген жоқ.

Сенімсіз көзбен бастан-аяқ қараған жылтыр бет: «Так, жақсы, қане, құжатың бар ма?» – деп сұрады. Бұл жергілікті милиция қызметкерлерінің үйсіз-күйсіздерген қоятын бірінші сұрағы. Құжатының жоқ екенін біле тұра, әдейі сұрайды. Сосын аржағы белгілі.

Осының бәрінінен хабардар бұл «бар» деді.

    - Қане, көрсете ғой.

    - Құжат өзімде емес, үйде қалды...

    - Охо, сенің үйің бар ма еще? Так, давай, жүр ендеше менімен, төлқұжат үстелінен тексереміз, құжатың бар ма екен. Жүр менімен.

Бұл қозғала қоймап еді, капитан жүр-жүрдің астына алып, жеңінен жұлқылай бастаған, бұл қолын қағып жіберді.

Бұдан ондайды күтпеген капитанның дереу көзі аларып: «Өй, сен не, құдайыңды ұмытайын дегесің бе, а ну-ка жүр, әйтпесе қазір наряд шақырам осы жерге, сосын қолыңа кісен салып алып барам, тез тұр!».

Мынадан оңай құтылмасын білген бұл орнына сүйретіле тұрып, капитанның соңынан ерді. «Елдің бәрі жылтыр бер капитан секілді оңбаған емес шығар, сол жерде адамшылығын жоғалтпаған біреуіне айтып түсіндіріп, Құралаймен хабарласармын» - деп ойлаған. Бірақ бұл жоспары іске аспады. Милиция бөлімшесіне кірісімен капитан әлдебіреулерді шақырып, бұны дереу жеке камераға апарып қамады. Бұл енді не болар екен деп тосумен отырғанда, түс ауып, қас қарая бастаған. Бірақ әзірше шақырып, бұнымен тілдескен адам жоқ. Бірнеше мәрте камераның есігін ұрғылап, айғайлап еді, ешкім керек қыла қоймады.

Торға қамалған арыстанша аласұрып, жан дүниесі әлем-тапырық болып, не істерге білмей, біресе отырып, біресе тұрған. Өзінің осынау шарасыз халіне налып, шекесін қос қолымен уыстай сығымдап, Құралайды ойлады. Мені іздеп жатқан шығар. Үйдегі тыныш тірліктен жалығып, бұрынғы ортасына қайтадан кетті деді ме екен..? Не істесем болады?! Шарасыздықтан тағы да аядай камерінің ішін шырқ айналып, темір есікті ұрғылады. Бұлар мені неге ұстап отыр, әлде бір жаққа құлдыққа айдағылары келе ме? Жоқ, ол бола қоймас! Құралай қайтсе де бұның милицияғы түскенін сезіп, іздеп келер, шығарып алар...

Өстіп бірісе тұрып, бірісе отырып, қанша сағатты өткізгені есінде жоқ. Тек түннің біразы болғанын іштей сезеді. Кенет камера есігінің құлпы шақыр-шұқыр бұралып, ашылған есіктен кезекші сержанттың басы көрінді.

    - Қазақ, шық, жүр...

Өзін Құралай іздеп келіп қалған шығар деген оймен сержанттың соңына ерген. Бірақ ол шығар есікке емес, ішкі аула жаққа шығатын есікке қарай жүрді. Осыны байқаған бұл қайда барамыз деген.

    - Жүр, жүр, қазір көресің.

Есік ашылғасын, сыртқа аттап, айналаға көз салып еді, дала тастай қараңғы екен. Бір-екі адамның сұлбасы шалынғандай болды. Егер бұлар мені зорлап біреулерге беріп жіберем десе, шамам жеткенше ұрып жығып, қашуым керек деп шешкен. Осындай оймен босағадан аттап, шыға бергені сол еді, бастан тиген ауыр соққыдан бүктетіле барып құлады.

    - Чё, готовый уже? – деді жүгіріп жеткендердің бірі.

    - Өй, сен қатты ұрып, өлтіріп тастаған жоқсың ба?

    - Қорықпа, өлмейді бұндайлар...

Сосын төрт-бес адам жабылып, жерде серейіп жатқан бұны шағын автобустың ішіне лақтырып тастай салған.

            *                     *                    *

...Бұл есін ертеңінде сәскеге қарай жинады. Әуелінде гуілдеген бұл не нәрсе, қайда жатырмын деп ойлаған. Ақырындап қол-аяғын жинап, басын көтермек болып еді, көзі қарауытып, қайтадан сылқ ете түсті. Басының ауырғаны соншалық, солқылдатқанда жан шыдатпайды. Жүрегі лобыды. Сонда да әупірімдеп айнала қарманып, қолына іліккен бірдеңеден ұстап, басын көтергендей болған. Тұманданған жанарын әлсіз ашып қарап еді, автокөліктің ішінде келе жатқан секілді. Автобус тәрізді. Бұл екі қатар орындықтардың арасындағы бос жерде ұзынынан түсіп жатыр екен. Бастан тиген соққыдан қатты құсса керек, Мұрнына құсықтың исі келіп, жүрегі одан әрман айнып, қайтадан лоқсыды. Біраз қан кеткен сияқты.

Бұның қозғалғанын байқаған болса керек, біреу: «Че, проснулся? – деп жүзіне еңкейіп еді, танығандай болды, қаладағы үйсіз-күйсіздердің бірі екен.

    - Где мы, куда едем? – деп әрең деп сыбырлай сұрады.

    - Куда, куда... к теще на блины, - деді әлгі өзінше тауып айттым деп.

Бұл енді түсінгендей болды. Милициядағы жексұрындар бұларды жұмыскер іздеген біреулерге сатқан ғой. Қайда апара жатыр екен?!

Тұрмақшы болып қарманып еді, болар емес. Әйтеуір бірге келе жатқан бомждардың бірі бұны таниды екен, «Давай Казах, подымайся» деп бұны сүйеп, отырғыштың біріне әкеліп отырғызды. Әрі-бері өз-өзіне келгендей болғасын, бұл желке тұсына қол жүгіртіп еді, шоқпардай болып ісіп кетіпті, қол тигізбейді. Ұйып қатып қалған қан саусақтарына жұқты. Жаңа байқады, құсығы бет-аузына жұғып, киімінің өңірін де әбден бүлдірген екен. Басының ауырғаны шыдатар емес. Баяғыда түрмеден қашып тайга кезіп жүргенде басынан осылай соққы алып еді. Дәл осылай ес-түсін білмей, тура зомбиға айналып кеткен еді сол кезде. Тағы да басынан соққы алды. Неге соққының бәрі басыма тиеді, тағдырдың соққысы да, милиция шоқпарының соққысы да басыма тиіп жатыр деп ойлап өтті еріксіз. Есіне Құралай түсті... Не істеп жатыр екен, мені қайдан іздеді екен, не ойлады екен деген сауал санасын шарлап, өзінің шарасыздығына күйінді.

...Асфальт жолмен жүйткіп келе жатқан автобус кенет жүрісін баяулатып, даланың кедір-бұдыр жолына түсіп, шайқалақтап біраз жүрген. Көлік шайқалған сайын, бұның басы да зырқ-зырқ ете ауырып, жан шыдатар емес.  Осылай сүт пісірім уақыт жүрген автобус тоқтап, сырттан кавказ пішіндес бір адам кірді. Бұларға жағалай көз тастап: «Так, двадцать минут привал, давайте живо выходим», - деді әмірлі дауыспен. Барлығы апыр-топыр сыртқа шыққанмен, бұның тұруға да шамасы келер емес. Бағанағы кавказдық жақындап: «Ты чё сидишь, выходи давай», - деп еді, бұның халын көргесін, аналардың бірі шақырып, сүйеп шығарыңдар деді.

Автобус бұлақ басына келіп тоқтаған екен. Негізі жолаушылардың аялдап аяқ суытатын орны болса керек. Анау бір тұста сиректеу өскен тоғай көзге шалынады. Бұнымен келе жатқандар жапа тармағай бұлақтың басына үймелеп, беттерін шайып, су алып ішіп жатыр. Бұл да қалталақтап солай қарай жүрді. Бұлақтың төменгі жағына барып, бетін шаймақ болып жүрелеп отыра беріп еді, басы айналып, көзі қарауытып, төңкеріле құлады. Бұның осы жағдайын байқап тұрған бағанағы кавказдық автобустың жүргізушісіне аптечкаң болса, мынаған таблетка әкеліп берші деген. Аузына бір-екі таблетка салып жұтқасын, тағы да талықсып кеткен. Қанша жатқаны белгісіз, біреу аяғымен бүйірінен түртіп, тұр деген кезде ғана көзін ашты. Бағанағыдай емес, басының ауырғаны да сәл-пәл саябырлаған секілді. Бірақ әлі де екі көзі қарауытып, айнала төңірек бұлдырай көрінеді. Екі аяғына тұрса тағы да құлап қалатынын білген бұл бауырымен жылжып, суға жақындап, етпетінен жатқан бойында бетін шайған болды. Бет-аузына салқын су тигесін, аздап өз-өзіне келгендей. Кеудесін көтеріп, үстіндегі күрешесін шешті. Екі өңірі құсық пен қаннан оңбай былғанған екен. Өзінше суға салып әрі-бері шайды. Сосын бұлаққа қайтадан еңкейе жатып, қан жұғып бір-біріне жабысып қалған шаштарын, құлақ, мойнын шамасы жеткенше жуған болды. Осылай аз-кем жатып еді, «жиналыңдар, жүреміз» деген дауыс шықты. Бұның өз бетінше жүре алмайтынын білген басқалар екі қолтығынан көтере демеп, автобусқа енгізген.

....Сол жүргеннен қас қарая кеден бекетіне жеткендерін біледі. Бұларды әкеле жатқандар екі жақтың да кеденшілерімен ым-жымы бір секілді, ешкім тексеріп әуре қылған жоқ. Тек жүргізуші ғана құжаттарын көрсетіп, көп бөгелместен, Ресей аумағына өтіп кеткен.

Жолшыбай тағы да үш-төрт түйір таблетка жұтқасын, басының ауырғаны азырақ тарап, жан-жағына көз салып қарай бастады. Көбін танып келеді, қаладағы үйсіз-күйсіздер. Бұларға бәрі бір, әкелерінің үйіне келе жатқандай жайбарақат, мәз мейрам, темекілерін бұрқыратып, үшеу-төртеуден қосылып алып, карта соғып келеді. Ешқандай уайым-қайғысыз жүретін осыларға үнемі таң қалатын. Қарындары ашқанда жүрек жалғар талғажау тауып, сосын бой жылытар ішімдік болса болды, қалған дүниелері түгел секілді.

       Автобус бір дәмхананың тұсына тоқтап, бағанағы кавказдық бұларға тіске басар бірдеңелер алып беріп, бәрі қаужаңдаса бастаған. Ештеңеге зауқы болмай отырған бұған басшы болып келе жатқан кавказдық жақындады. Негізі бұның киген киімі мен түр-тұлғасының аналардан бөлек екенін байқаса керек. Көз салып аз-кем тұрды да, сен кімсің деп сұрады. Бұл естімеген адамша мәңгіріп отыра берген. Әңгіме болмайтынын түсінген кавказдық: «Құр таблеткамен ұзаққа бармайсың, бірдеңе жеуің керек, әйтпесе жете алмайсың», - деді. Қайда жете алмайды екем деп ойлады бұл. Жаңағы кавказдықтың әмірі болса керек, ұзамай біреу бір тілім нан мен колбаса, бір шиша суды қолына ұстатқан.

Бұлар сол жүргеннен тоқтамастан тәуліктеп жүріп, Омбыдан асып, одан әрі Тара деген қалашықтан, тағы бір Тевриз деген елді мекеннен өтіп, қалың ағаштың ішіне бойлай енген. Бұның шамалауынша Омбыдан 500-600 шақырымдай ұзап кеткен секілді.

Ақыры бір түннің ортасында діттеген жерлеріне де жеткендей болды. Көліктен жамырай түскен барлығы қолдарына іліккен азын-аулақ бірдеңені талғажау етіп, бірі ағаштан уақытша жасаған баспананың ішіне кіріп, бірі айнала өскен қарағайлардың түбіне барып қисая кеткен еді. Бұл да күртешесінің жағасын көтеріп, әріректеу тұрған ағаштың діңіне арқасын тіреп отырды. Жол соғып келсе де, көзі ілінер емес. Ойынан Құралай шықпайды. Не істеп жүр екен? Әбден әуреге салдым-ау байқұсты деп қынжыла есіне алып, енді алдағы күнім не болар екен деп тағы да түпсіз ойға бірілді.

Бұл сапардың жайы белгілі болды. Шамасы кавказдықтардың заңсыз ағаш дайындайтын орны болса керек. Бұл жерге құл ретінде бір келгесін, қайтып құтылуың мүмкін емес. Сүйгің тайганың ішінде қалғанша күндіз-түні жұмыс істейсің. Зорығып өлер болсаң, сен секілді тағы біреулерді алып келеді. Осылай жалғаса береді.

Дегенмен деп ойлады, шындап қолға алса, есебін тауып шығып кетуге болады. Бірақ мына түрімен қайда барады. Қалтасында құжаты жоқ, бұл жерден ретін тауып қашып кеткенімен, ұсталған жерде қайтадан түрмеге қамалады. Оның үстіне алған жарақатынан жылдам айығып кетер түрі байқалмайды. Орнынан тұрса, басы айналады. Тіпті бұл жерде ағаш құлатып, жұмыс істеуге жарай қоятын түрі жоқ. Көрерміз деген сосын өзіне өзі, уақыт көрсете жатар.

       Таңға жақын аздап көзі ілініпті. Дабырлаған дауыстан оянып кетті. «Завтрка, вставайте на завтрак» - деген айғайлаған біреу келгендерді ағаштың түбіне қойылған ұзынша үстелдің басына жинап, түгендеп жатыр. Естімеген адамша сілейіп отырған бұны көрген әлгі айғайшы жақындап келіп: «Тебе что, особое приглашение нужно?», - деп аяғының ұшымен түртіп еді, ана тұста кешегі кавказдық бәрін бақылап тұр екен, «тиме оған, есін жисын» деген.

       ...«Ат баспаймын деген жерін үш басады, ер жігіт көрмеймін деген жерін үш көреді» - деп баяғыда әжесі мәтелдеп отырушы еді. Рас екен. Кезінде небір сұмдықты бастан өткізіп, әрең деп қашып шыққан тайганың ағашы еді, міне, қайтадан айналып келді сол жерге. Кім ойлаған бұлай болады деп!

Сол тайга, сол өзі көрген орта. Ешкімнен сұрауы жоқ жұмыс күші – үйсіз-күйсіздер. Айнала қалың орман. Ауасы мұрныңды жарып, көкірегіңді ашатын қарағай исі. Кешқұрым қаптай келіп, бөріше талайтын масасы, бәрі-бәрі бұған таныс. Жұмыскерлер таң азаннан кетіп, түс кезінде азғана жүрек жалғап, қайтадан ағаш құлатуға жөнеледі екен. Біразы осы жерде тақтай тілетін қондырғының басында. Анау тұста электр қуатын беретін дизель мотор гүрілдеп істеп тұр. Бұл өз-өзіне келе алмай үш-төрт күн жүргесін, аздап түзеле бастады. Осы жерде біраз дәрі-дәрмек бар екен. Келгесін біреулер басындағы жарасын жуып, иод жағып, дәкемен орап берген. Қара жұмыс істеуге жарамса да, өз бетімен жүріп-тұруға халы бар. Кейде тұрақтан ұзап кетіп, ағаш ішін аралап, анау бір тұстан ағатын өзеншенің жағасына барып, бет-жүзін шайып отыратын.

Бұл жердің тәртібін де байқап жүр. Өздерін алып келген кавказдықтың есімі Мұстафа екен, осы жердегі бақылаушы секілді. Бірақ кәсіпорынның негізгі иелері Омбыда, қалада тұрады деседі. Аптасына бір мәрте тіркемесімен екі-үш «Камаз» көлігі келіп, дайын болған тақтайлар соларға артылады.

Бұның жағдайының түзелемей жүргенін байқаған Мұстафа әзірше бос жүрмей, аспазға көмектес деген. Сөйтіп тамақ дайындайтын аспаздың суын тасып, отынын жарып, ақырындап өз-өзіне келе бастаған еді. Қазанға жақын жүргесін, қарның аш болмайды, аспаз жігіт кейде артылаған ботқа, нан болса, бұған береді. Қарақұсы мен желке тұсындағы жарасы да қарақотырланып, түсе бастаған. Көзі қарауытып, бас айналуы бұрынғыдай емес, азайып келеді.

Әбден айығып, дұрысталып алайын, сосын көре жатармын деп бекінген іштей. Бірақ барлығы тағы да әлдебір белгісіз күштің қалауымен басқаша шешіліп еді.

Сол күні жұмыскерлерді сырттай бақылап, жайбарақат қана жүретін Мұстафадан маза кеткен. Ол таң атар-тапастан қалың тайганың түпкірінде ағаш құлатып жатқандарға барып, одан бөрене сүйреп таситын тракторшыларға айғайлап, пилораманың жұмысын қайта-қайта тексеріп тыныш таппай жүр. Бұрын оның бұндайын байқамаған, не түлен түртті деп ойлады. Себебін кейін білді. Бүгін қаладан кәсіпорынның иесі келмек екен.

       Күнделікті Мұстафаға жеке дайындалатын ас-су бүгін молырақ, дәмдірек етіп жасалып, аспаздан да маза кетті. Әсіресе, осындағы жұмыскерлерге өзінше бригадир секілді болып жүретін Кабан деген сұмырайда тыным жоқ. Бұл баяғы нан комбинатындағы Мишка деген есерсоқтан айнымайды. Тура сол. Шын аты-жөні кім екені бір құдайға аян, бұндағылардың бәрі оны Кабан деп атайды. Шынында да түр келбеті доңызға ұқсайды. Басы желкесімен қоса біткен, түймедей ғана екі көзі шошқаның көзіндей қашанда кіреукеленіп тұрады. Адамша сөйлеу дегенді білмейді, сөзінің бәрі боқтық. Осындағы азғана жұмысшыға өзінше қожайын. Сабайтынын сабап, боқтайтынын боқтап білгенін істеп жүрген біреу. Осыған сеніп алған Мұстафа да жұмысқа көп алаңдай бермейтін.

Бүгін осы Кабан да ерекше құтырып алған. Өзінің бұл жерде жай адам емес, шолақ бастық екенін білдіріп, әркімге бір айғайлап, боқтап, өз-өзінен құтырып жүр. Мұстафаның бұны асхана маңына қойғанына риза болмай, кездесе қалғанда қағып-соғып, боқтап қалып, тиісіп жүретін. Бұл не де болса шыдайын, реті келгенде сені бір жөнге салармын деп шешкен.

       Түс ауа екі «джип» көлігі келіп тоқтады. Дедектей жүгірген Мұстафа түскендерді қарсы алып, барлығы пилорама басына қарай беттеді. Ол жақта бие сауымындай уақыт болған басшылар жұмыстың ретімен жүріп жатқанын көргесін, бері жүрген. Олар сөйлесе жақындағанда бұл көз салып еді, кәсіпорын иесі деген жасы елулердің шамасындағы бойшаң келген кавказдық адам екен де, қасында славян пішіндес тағы екі адам жүр. Барлығы сосын Мұстафаның вагоншасына барып кірді.

Сол жерде бірер сағаттай бөгелген олар сыртқа шыққанда, бұл әудемжерде арқасын қарағай сүйеп отырған. Дәл осы кезде ырсылдай жүгіріп жүрген Кабан қайдан келгені белгісіз, бұған бассалған еді. Өзінің аналарға шын берілген адам екенін көрсеткісі келді ме, бұған ежіреңдей жетіп: «Ты чё, мудак, лежишь, когда здесь люди?!», - деп бұны бүйірден бір тепкен. Дәл осыны күтпеген бұл ыңқ ете қалып, бір бүйіріне аунай берді де, орнынан да тұрмастан Кабанды шаптың тұсынан, өзіне белгілі бір нүктенің тұсынан оңдырмай тепкен. «Ах» деп тұншыға дем алған ол сол тұрған жерінде серейе сұлап түсті. Бұл түк болмағандай сол орнында жата берген. Себебі, Кабан бұндай соққыдан соң, кем дегенде жарты сағаттай ессіз жатады.

Вагоннан шыққандар әп-сәтте не болғанан аңғара алмай, жерде қимылсыз жатқан Кабан мен оның қасында қаннен қаперсіз жайбарақат отырған бұған қарап, біраз тұрып қалды.

Бастығы жұмсаған болу керек, Мұстафа дереу жүгіріп келіп, жерде сұлап жатқан Каабанға қарап: «Не істедің мынаған?», - деп сұраған.

    - Ештеңе де істегем жоқ...

Мұстафа аңтарылып сәл тұрды да, сосын бұған менімен жүр дегендей иек қаққан. Аналарға жақындап барғасын, кәсіпорынның иесі бастан-аяқ бір қарап, бұл кім деп сұрады Мұстафадан.

    - Осы жердегі жұмысшылардың бірі...

    - Байқаймын, жай жұмыскер емес сияқты. Не істедің анаған? – деп сұрады сосын бұдан Кабанды нұсқап.

    - Ештеңе...

    - Ештеңе дейсің, ә? Сен орныңнан да тұрған жоқсың, бірақ ананы оп-оңай сұлатып салдың. Жай адам олай істей алмайды. Оны арнаулы жаттығудан өткен адам ғана жасай алады. Яғни сен жай адам болмадың ғой?

Сосын бұған біраз қарап тұры: «Жүр, сөйлесейік», - деп вагонға алып кірген.

    - Шыныңды айт, - деді бұған кіріп отырғасын, - кімсің, қалай келдің бұл араға? Байқаймын сен бомж емес сияқтысың. Мыналарға қайдан қосылып жүрсің? Кім сені бұнда жіберген? Тек шыныңды айт! Әйтпесе, осы арада біржола көміліп қаласың!

Бұны біреудің жіберген жансызы деп кавказдықтың күдіктеніп отырғанын түсінді. Іштей мырс еткен сосын. Дегенмен, менің жасыратын нем құпиям бар деп ойлады да, сонау әскер қатарына алынған кезден бастап, бастан кешкенінің бәрін айтып берген.

Кавказдық бұның бір сөзін бөлместен, мұқият тыңдады. Сосын ойланып біраз отырып барып сөйлеген.

    - Түсінікті, түсінікті... сен бұл жерде бәрібір тұрмайсың, бір күні кетесің қашып. Сібірдегі лагерьден қашқан адамға, бұл жерден кетіп қалу деген сөз емес. Шындасаң, осы жерде Мұстафадан бастап бәрін қырып кететін мүмкіншілігің бар екенін біліп тұрмын. Себебі, сен сондай әскери мектептен өткен адамсың. Сондықтан бері қара, мен саған екі ғана ұсыныс айтам.

Біріншісі, сені осы жерде атып тастау керек. Себебі, бұл жерде бәрібір тұрмайсың. Екінші ұсынысым, сен маған жұмыс істеспең ғана аман қаласың. Әрине, бұл жерде емес, қалада, менің қасымда. Маған сен секілді бесаспап адам керек. Саған құжат жасап беру деген мен үшін телефонның бір қоңырауымен ғана шешілетін шаруа. Қандай ұлттың өкілі болғың келеді, қандай фамилия мен есім алғың келеді, солай етіп жасаймыз, еш қиындығы жоқ. Солай, браток, менің жанымда жүрсең, сенде барлығы болады, ойлан.

Бұл сонда кавказдықтың көзіне тіке қарап: «Менде басқа жол жоқ екенін өзің де біліп отырсың ғой, тайганың топырағын жамылып қалғанша, сенімен бірге жүргенім дұрыс шығар», - деген.

Осыдан соң кавказдықтың өңі сәл жылынып: «Дұрыс шешім, өзім де солай ойлағам. Енді былай болсын, менің есімім – Салман, Салман Вахитович десең дұрыс болады. Әзірше осында қаласың. Мұстафаға тапсырып кетем, бұдан былай сонымен бірге вагонында тұрасың. Жұмыс істемейсің, тек тамақ ішіп, таза ауамен демалып, денсаулығыңды түзейсің. Және денеңді шынықтырып, формаңа кел, себебі, әлі алдымызда үлкен жұмыстар бар. Қаладан бәрі-дәрмек жіберем», - деген.

Салманның «үлкен жұмыстары» қандай екенін іші сезсе де, үндеген жоқ. Біреулердің көзін жою керек шығар, не болмаса әлдекімдерді қорқытып-үркіту қажет болар. Бұндай адамдарда одан басқа жұмыс болмайтынын біледі. Бірақ ең әуелі осы жерден шығып алайын деп, Салманға үнсіз бас изеген.

 

ҚҰРАЛАЙ

            Арғын келгелі, Құралай емханадағы кезегі аяқталысымен көп бөгелмей үйге тартатын. Бұл жолы да кезекші дәрігер келісімен жұмысын тапсырып, еш жерге аялдамай үйге жеткен. Арғынның жоған байқап, сабағын қарап отырған Айзереден сұрады. «Көше жақта жүрген болу керек» дегесін, келіп қалар деп, кешкі асты әзірлеуге кіріскен.

Бірақ дастархан жайылғанымен, Арғын келе қоймады. Әрі-бері күтіп, тіпті болмағасын, өздері дастархан басына отырған. Анасының алаңдаулы көңіл күйін байқаған Айзере де жаутаң-жаутау қарап, тамағын жөндеп іше алмай отыр. Күнделікті айтылатын әңгіме де көп қозғалмай, екеуі тым-тырыс отырып бірер шыны шай ішкен болды.

Көңілі алаңдаған Құралайдың тамағынан ас өтпей,  тіпті шыдамы таусылғасын, Айзереге дастарханды өзің жия сал деп, бешпентін жамылып тысқа шыққан. Төңіректі айнала бір қарап шығып, орталықтағы саябақ жаққа да барып келді. Көшеде жүрген бірлі-жарым жастар болмаса, ешкім көзіне түсе қоймады.

Осылай нәтижесіз біраз сенделгесін, амалсыз үйге кірген. Бұл жерде де маза болмай, бір отырып, бір тұрып, әр нәрсені қолына бір алып, ойы сан-саққа жүгірді. Қайда кетуі мүмкін? Әлде сол бұрынғы ортасын тауып алды ма екен? Жоқ, олай болуы мүмкін емес! Енді қайда..? Әлде көшеде милиця ұстап, құжатың жоқ деп қамап тастады ма екен? Басқа қайда болуы мүмкін! Сөйтіп әбден мазасы кетіп, не де болса таңды атырайын деген.

       Келесі күні жұмыс уақыты басталды-ау дегенде, қалалық милиция бөлімін бетке алып шықты. «Бірақ ол жерге барғанда не деп айтам, кім деймін, қалай сұраймын?» - деп мазаланып келеді. Осылай алға басқан аяғы кері кетіп, милиция бөлімшесіне де жеткен. Сыртта біраз тұрды да, ақыры тәуекел деп ішке кірді. Кімнен не сұрарын білмей аңтарылып біраз тұрды да, «Кезекші бөлім» деген жазуы бар терезеге жақындады. Аржақта отырған жасамыстау жігіт бас изеп амандасып, не шаруамен жүрсіз деп сұрады.

    - Кешіріңіз.., сіздерге бір құжатсыз адам әкелінген жоқ па, аты-жөні Абатов Арғын... бірақ құжаты жоқ. Е-ее, иә.., менің бір туысым ед ол кісі, бірақ құжатын жасатып жатырмын, жуырда болады, - деді асығыс-үсігіс.

Кезекші милиционер «қазір» деп алдындағы журналды парақтап көрді де: «Жоқ, ондай адам әкелінген жоқ өткен түнде», - деп, сөз осымен бітті дегендей өз ісімен бола берген.

Одан әрі не айтарын білмеген Құралай күмілжіп аз тұрды да, амалсыз шығар есікке беттеді. «Бұнда жоқ дейді, егер рас болса. Әлде... бұрынғы «достарын» тауып алды ма екен? Жо-жоқ, олай істеуі мүмкін емес. Сонда қайда болуы мүмкін?». Осындай шым-шытырық ойлар санасын шарқ ұра кезіп, ұзай берді.

Енді қайда барсам екен деп жүре ойланып, саябақтың тұсынан өте бергенде, «Құралай Қадырбековна» деген дауысқа жалт қараған. Бұны тоқтатқан милиция киіміндегі бір  жас жігіт екен. Жақындағанда барып таныды, осыдан бірер ай бұрын анасы қатты ауырып емханаға түсіп, Құралай түні бойы жанында болып, әйтеуір аман алып қалып еді. Сонда осы жігіт арнайы кабинетіне кіріп, алғасын айтып кеткен болатын.

    - Құралай Қадырбековна, кешіріңіз тоқтатқаныма! Сұрайын дегенім, сіз біреуді іздеп жүрген жоқсыз ба?

    - Иә.., бір адамды...

    - Жүріңіз, ана бір қалтарысқа барып сөйлесейік, - деді милиционер жігіт.

Көзден тасалау жерге шыққасын ол жан-жағына бір қарап алып: «Сіз... сіз ана бір Казах деген жігітті іздеп жүрген жоқсыз ба?», - деді.

    - Жоқ, Арғын Абатов деген адамды...

    - Иә, шын аты-жөні солай шығар, біз енді өзімізше... Ол кейінгі кезде емханада сіздің бөлімшеде жатты ғой деймін?

    - Иә... жатқан...

    - Құралай Қадырбековна, тек мен айтты деп ешкімге тісіңізден шығармаңыз, онда менің де басым кетеді. Мен сізді көрген жоқпын, сіз мені... Өткенде анам ауыр халде жатқанда жасаған көмегіңіз үшін мен сізге қарыздармын... Қысқасы, ол жігітті кеше түнде ...иә, сатып жіберді біреулерге. Алып кетті...

    - Қайда, қалай сатып?!.

    - Енді бұл сөз осы жерде қалсын, Құралай Қадырбековна, қазір бәрі солай болып кетті ғой, бұл жерде милиция, прокуратура бәрі байланысты. Ол жігітті кеше түнде біреулер алып кетті жұмысқа істетуге. Естуімше Ресейдің Омбы жағына кеткен секілді. Сондықтан бұл жерден іздемеңіз...

Мынаны естіген Құралай басынан біреу салып кеткендей, сәл есеңгіреп қалған. Не деген сұмдық! Тірі адамды мал секілді сату деген... Бізді қорғайды деп сеніп жүрген милицияның жұмысы мынау ма сонда?! Енді не істемек, сонау Омбыдан қалай іздейді оны? Осындай ойдан ол милиция жігіттің «ал, сау болыңыз» деген дауысы шыққанда ғана селк етіп айыққан.

            Есеңгіреп үйіне қайтадан жетіп, мең-зең болып біраз отырғасын, тағы да Түмендегі Оксанаға телефон шалды. Біраз сөйлескесін, бұның өрекпіген көңілін Окасана құрбысы сабасына түсіргендей болып еді. «Сен көп уайымдама, Игорь Түменде милицияның екінші басшысы ғой, Омбы деген көршілес аймақ, сол жақтың Ішкі істер басқармасымен хабарласып, қолдан келген бар көмегін жасайды, ең бастысы Арғын өзі аман болса болды», - деген. Әйтеуір, көңілге осыны медеу етті әзірше.

       Бірақ енді әрекетсіз үйде отыра беруге шыдамы жетпейтінін түсінген Құралай бір ойға шындап  бекінген. Арғынды өзім де іздеп шығуым керек деп шешті. Және бұл істі кешіктірмеуім керек деген ой түнімен ұйқы бермей, таңертең жұмысына барғасын бас дәрігерге өтініш жазып, кезексіз демалыс алды. Оқу жылының аяқталуына бір айға жетер-жетпес қана уақыт қалды ғой  деп, Айзерені де сабақтан босатып алған. Ертеңінде пойызға билет алып, ауылына қарай тартып кетті. Мақсаты - Айзарені шешесінің жанынан қалдырып, өзі әрі қарай Түмен, Ресей жеріне аттанбақ.

 

АРҒЫН

            Салман Вахитович келіп кеткелі, бұның тірлігі тіпті түзелген. Қазір басқа түгілі, Мұстафаның өзі батып сөйлей алмайды. Бір қызығы, бұдан жақсылап соққы алғасын, Кабан бұрынғы мінезін тастап, аз да болса кәдімгі адам кейпіне енген. Бұрынғыдай айқайлап боқау, әркімді жазықсыз қойып қалу деген әдеттен тиылып жүр. Және шамасы келсе бұған жақындамауға тырысады.

Бұл үш мезгіл тамағын ішіп алғасын, ағаш арасын аралап, барынша демалып, бұрынғы әскердегі күндерді есіне қайтадан түсіріп, үзбей жаттығу жасап, өзін-өзі біраз қалыпқа келтіріп алған.

Өстіп жүргенде, Омбыдан бұны алып кетуге көлік келген болатын.

...Салманның үй-жайы қаланың шет жағында, өзенге жақын тұста екен. Ұлан-ғайыр жерді алып жатқан аумақ биік дуалмен қоршалған,  ішінде бірнеше үйі, сәйгүлік аттар ұстайтын қорасы, жаттығу залы дейсіз бе, алты-жеті ғимарат қатар орналасыпты. Кірер қақпаның тұсынан биікшелеу мұнара салынған, оның үстіндегі әйнекпен қоршалған үйшікте күзетші отыр.

Бұны моншаға апарып түсіріп, үстіне жаңадан киім-кешек берген қызметшілер ертеңінде Салманның алдына алып барды.

Есіктен кіріп, үнсіз тұрған бұған жақындап келіп, қолын алған ол:

    - Иәәә, Казах, байқаймын, өткендегідей емес, қатты өзгеріпсің, сірә, менің айтқанымды орындап, біраз жаттыққасың ғой. Дұрыс! Енді жағдай былай болады, - деген ол азырақ сынай қарап. -Әзірше осында боласың, бірақ құр босқа жатпайсың. Анау тұста арнайы спорт залы бар, сол жерде менің жігіттерімді жаттықтырасың. Бұлардың спортшы деген аты ғана, көбі нағыз «мешоктар». Соларды біраз дайында, сен  «спецназда» болған адамсың, үйрет білгеніңді. Екінші мәселе, саған төлқұжат жасау жөнінде келісіп қойдым, тек қандай фамилия қою керек, соны айт, - деген.

Бұл Салманнан шыққасын, әрі-бері ойланып, өзгенің аты-жөнін қайтем, өлсем де өз тегімде жүріп өлейін деген оймен, Арғын Абатов деп шын есім-сойын жазып берген.

Осылай алаңсыз бірнеше күндер өткесін, Салман бұны қайтадан шақыртты. Қасында бұрыннан көріп жүрген Аслан атты жас жігіт отыр, Салманның жиені деп естіген біреулерден.

Бұны қатарына отырғызған Салман көп созбай шақыру себебін айтты

    - Казах, сен жартылай заңсыз бизнестің қалай жасалатынын білетін шығарсың. Қазір заман солай болып кетті, бәскелестер де көп. Барлығы да шамалары жеткенше мемлекет қаржысынан асап қалғысы келеді. Шенеуніктер мен құқық қорғаушылардың бәрі сатқын, кім көп береді, солардың сөзін сөйлейді. Біздің бұл аймақтағы басты бәсекелесіміз – Астахов деген сұмырай. Ол бұрынғы шенеунік, кезінде губернатордың кеңесшісі болған, сол уақытта жасап алған ғой бизнесін. Енді қазір біздің алдымызды бөгеп, жұмыс жасатпай жүр. Облыстағы қомақты тендерлерді сол алады. Менің соңыма ФСБ (федеральдық тергеу бюросы) мен прокуратураны салып қояды. Иә, мәселе солай...

...Мына жігіт – менің жиенім Аслан, білетін шығарсың. Осы тапсырманы орындауға екеуің ғана барасыңдар, көп адамды араластыруға болмайды. Міндеттерің - Астаховты ұрлап осында алып келулерің керек. Қаланың арғы шетінде, көл жағасында оның үлкен саяжайы бар, менің адамдарым анықтады, бүгін ол  ашынасымен сол жерде демалады. Мынау, міне, фотосуреті. Астаховтың ерекше белгісі - қасқа бас, мұрты бар. Сақ болыңдар, ол жерде күзет күшті, - деді де, Асланға қарап: «Сен өзімбілемге салуша болма, тек Казахтың айтқанын орындап қана, жанында жүресің!», - деді де, оны шығарып жіберіп, бұны жеке алып қалды. Салман сосын үстелдің тарптасынан қызыл түсті Ресей төлқұжатын шығарып:

    - Міне, Казах, төлқұжатың дайын. Бірақ сен федеральдық іздеуде екенсің ғой. Сол үшін біраз әуреленуге тура келді. Дегенмен, ақшаға сатылмайтын шаруа жоқ қой. Алақандарына доллар түскесін, олар Омбы облысы бойынша сенің іздеудегі аты-жөніңді біржола жойды. Енді қорықпа, бұдан былай бұл аймақта ешқандай милиция саған тиісе алмайды. Енді осы тапсырманы ойдағыдай орындап келсеңдер, төлқұжатың қолыңа тиеді, бар енді, - деген.

Бұл Салманнан шыққасын, оның өткенде оның «үлкен жұмыс» бар деген сөзін есіне алды. Бірақ қандай іске барсам да, кісі қанын мойныма жүктемеспін деп өзіне-өзі іштей уәде берген.

            ...Аслан мен екеуі көз байлана шықты. Астаховтың саяжайының қай жерде екенін ол жақсы біледі екен, көп ұзатпай тауып алды. Көліктерін алыстау қалдырып, биік дуалға келіп тірелді. Аржағынан екі-үш қабатты биік үйдің шатыры көрінеді. Аты саяжай болғанымен, әркімнің қолы жете бермейтін зәулім ғимарат секілді. Бұл Асланның иығына шығып, ішке көз салып еді, үйдің алдында үлкен қара «джип» көлігі тұрғанын көрді. Астаховтың оққағарлары болса керек, екі адамның сұлабасы байқалады. Көз үйретіп біраз қарағасын ғана байқады, дуалдың арғы бұрышында тормен қоршалған үлкен вольер (ит ұстайтын орын) көрінеді. Бәсе, бұндай жер итсіз болмайды ғой деп ойлады.

Сосын жерге түсіп біраз ойланған. Шамалы ақыл қорытқасын, Асланға жоспарды түсіндірді. Дуалдың ит байланған бұрышына сырттан бар да, тас лақтыр, сол кезде ит қайтсе де үреді. Екі күзетші соған қарай алаңдағанда, мен дуалдың артқы жағынан асып кіруім керек деді.

Бәрі өзі жоспарлағандай болды. Бұл дуалдың артқы қабырғасына өрмелеп, үстіне шыққан кезде, ит те үре бастаған. Күзетшілер солай қарай алаңдағанда, ішке қарай секіріп үлгеріп, бүкшеңдеп барып, бір қалтарысқа бой тасалады. Үйдің ауласын бір айналған күзетшілер ештеңе көрінбегесін, бірі сол жерде қалып, екіншісі үйдің артына қарай беттеді. Сәті түскенде, жан-жағына сақтана қараған күзетші тығылып отырған бұның тура алдына келіп тоқтай қалған. Одан арғысы бірнеше секундтың ішінде шешілді. Оны дыбыссыз бір ұрып құлатқан бұл, екі қолын артына қайырып байлады да, үні шықпас үшін аузына шүберек тығып қойды.

Екінші күзетші біраз уақыт серігінен дыбыс болмағасын, «Ей, ты где пропал?» - деп қараңғы бұрышқа жақындай бергенде, ол да ананың кебін киді. Екеуін де қараңғы бұрышқа қарай сүйреп апарған бұл естерін жисын деп біраз отырған. Әрі-беріден соң біреуі ыңырсып дыбыс бере бастағанда, бұл оны шапалақпен жағынан осып-осып жіберіп еді, дереу есін жинап алды. Көзін ашып, басына балаклава (көзінің тұсы ғана ойық бетперделі баскиім) киген бұны көргесін, жағдайды түсінген ол көп созбай, үй ішінде Астаховтың ашынсымен екеуі ғана бар екенін айтқан. Бұл екі оққағардың да қолдарын мықтап байлап, аузына шүберектерін қайтадан тықты да, тапаншаларын алып аулаққа лақтырып, өзі еппен басып үйге кірген. Алакөлеңке дәлізбен шамалы жүргесін, оң жақтағы есіктің аржағынан сөйлескен адамдардың дауыстары естілді. Есікті абайлап ақырын ашып көрем бе деп еді, сықыр еткен дыбыстан сөйлесіп отырған екеуі тына қалған. «Кто там, Андрей, ты что ли?» - деген ер адамның дауысы шықты. Бұл енді кешігуге болмайтынын түсініп, ышқырындағы тапаншасын алып, бөлмеге атып кіріп, әуелі жылдамдатып жан-жағына көз салды. Екеуінен басқа ешкім көрінбейтін секілді.

Бетперделі бөтен адамның кіріп келгенін көргенде әйел бар дауысымен шыңғырып: «Аркаша, кто это?», - деп Астаховқа қарай тығыла берген. Бұл екі секіріп барып, Астаховты бір қағып ұшырып түсірді де, әйелге жап аузыңды деген. Зәресі ұшып, қорыққанынан иегі секілдеген әйел артындағы диванға барып сылқ ете қалды. Бұл сосын тағы да айнала көз салып, тумбаның үстіндегі әдемі ақ телеофнды көрді де, шнурын жұлып тастап, жерде серейіп жатқан Астаховты желкесінен көтеріп алып шыға берді.

...Осы  оқиғадан кейін Салманның бұған деген көзқарасы барынша өзгеріп, сенімді адамдарының біріне айналды. Негізі Астаховты қалай алып шыққандарын Аслан жиені айтса керек.

Күндер өтіп жатты. Бұл сол бұрынғы келісім бойынша, күндіз біраз уақыт Салманның жігіттерін қол ұрысына жаттықтырады. Қалған кезде бос, уақыт жетерлік. Бірақ бұл жерден шығып кетуге мүмкіншілік жоқ, айнала күзеті. Сосын амалсыздан іштен тынып жүреді. Бірер мәрте елде қалған Құралайға телефон шалмақшы болып еді, Салман «шыда» деп рұхсат бермеген.

Сөйтіп жүргенде Аслан екеуі тағы да бір тапсырмамен шығатын болды. Бірақ бұл жолы қауіп аздау, қаланың шет жағында бір шенеунікке дипломатпен ақша апарып беру керек. Бұларды шақырып алған Салман: «Мынан кейстің ішінде 500 мың доллар бар. Келісілген жерге губернатордың орынбасары, не болмаса оның адамы келеді. Соған тапсырасыңдар. Өте сақ болыңдар, қазір бүкіл милиция Астаховты іздеп жатыр. Әрине, басты күдікті менмін, бірақ дәлелдері жоқ. Оның адамдары бізді сыртымыздан үздіксіз торуылдауда, сондықтан сақ болу керек, ақшаны Казах, сен тапсырасың», - деді.

Ақша толы кейспен көлікке отырып, қақпадан шыға бере Аслан: «Айтпақшы, Казах, сенің төлқұжатың менің қалтамда, Салман тек шаруа біткесін ғана бер деген».

Бұл үнсіз басын изеп, алдағы болатын тапсырманы ойлап кетті. Біраз жүргесін, Аслан жол шетіне шығып тоқтамақ болғанын байқап, дереу бойын жиып, не болды дегендей оған иек қақты.

Аслан сәл қипақтап отырып: «Казах, осы тұста жерлес бауырым тұрады, ала кетсек қайтеді? Қазір ақшаны тапсырғасын, түнгі клубқа барамыз деп уәделескеміз, оған қайта айналып келіп жүрмес үшін ала кетейікші!», - деді жалынған үнмен.

    - Салман біле ме? – деп сұрады бұл.

    - Жоқ, білмейді...

Бұл басын шайқап келіспейтінін білдіріп еді, Аслан тіпті өлердегі сөзін айтып, «сонша жауапты жұмыс емес қой, ақшаны береміз де кетеміз» деп жалынғасын, амалсыз көнген. Дегенмен сақтық жасап, көліктің артқы жағына барып отырып, тапаншасын да ыңғайлап қойды. Аслан Салманға қанша туыс болса да, не ойлағанан кім білсін, бұлардан бәрін күтуге болады. Бұндай адамдар үшін туыстық деген ақшадан кейінгі екінші орында.

Бұның сақтанғанын байқаған Аслан: «Казах, сен бөтен ойлама, сатқын емеспін, мені осы жерге әкеліп адам еткен Салман ағам,  ол үшін өлуге де бармын», - деген. Кейін ойлап қараса, Асланның осы сөзі шынға айналды, тура солай болды. Бұл Аслан үшін ең соңғы тапсырма екенін екеуі де білген жоқ еді.

       Осылай сәл жүргесін, жол жиегінен бір жас жігіт отырды машинаға. Жарым сағаттай уақыт өткесін, айтылған жерге де жетіп қалған. Айнала тым-тырыс, әріректе ағаш бұталары қарауытады. Осылай тұрып,  губернатордың адамдарын шамалы тосқан.  Әрі-беріден соң, қатарларына бір «джип» көлігі келіп тоқтады. Келісім бойынша машинаның жарығын екі-үш мәрте жағып-сөндіріп белгі берді. Тосып отырған адамдары осылар екенін білгесін, бұл ақша толы кейсті алып көліктен түсе бере, әдет бойынша жан-жағына бір көз салып еді, таяудағы ағаштың тасасынан бірдеңе қараң еткендей болды. Бөгде біреулердің бар екенін бірден сезген бұл сол бетімен жерге құлап, кейсті бауырына қысып, анау бір тұстағы бұталардың тасасына қарай жанталасы еңбектеді. Сол кезде ағаштың тасысынан шыққан, өзіне таныс сатырлаған автомат дауысы құлақты тұндырғандай болды. Бұл тағы да сол жатқан бойында жандәрмен бірнеше мәрте домалап, әрірек ұзап үлгерген. Сақылдаған автомат дауысы айналаны жаңғырықтырып барады. Бой көрсетуге болмайды, буырымен барынша жылжып машинадан ұзай беруге тырсып келеді. Жағдайдың бұлай болғанын   байқаған губернатордың адамдары да тұра жөнеліп еді, бірақ автомат оғы олардың да дөңгелектерін тесіп өтсе керек, ұзамай барып шиқылдай тоқтаған.

Бұлар келген «джиптен» ешкім шықпағанын байқап, Аслан мен бауыры екеуінің бірден ажал құшқанын сезді. Ағаштың тасасынан атылған автомат үні әлі де толастар емес. Бір мезгілде бұлар мінген көліктің жанармай багіне оқ тисе керек, гүрс етіп жарылып, абажадай «джиптің» арт жағы ауаға көтеріліп барып қайтадан дүрс етіп құлап, әп сәтте жалынға оранып жүре берді.

Бұл тағы да солай жанталаса жылжумен жақын маңдағы бұталардың тасасына іліккесін, аяғына тұрап, алды-артына қарамай жүгірген. Егер бұның тірі кеткенін білсе, аналар қайтседе жібермейді.

Осылай жығылып-сүрініп қанша жүгіргені есінде жоқ, әбден алқынып, сілесі қатқанда тізерлей құлаған. Демін сәл басып, жан-жаққа құлақ түріп еді, гүрілдеген техника дыбысы естіледі, жақын арада жол бар секілді. Не де болса жақындайын деп қайтадан орнынан тұрып, ағаш-ағаштың тасасымен жақындай түсті. Шынында да қалаға қарай жүретін жай дала жолы бар екен. Кенет оң жағынан машина жарығы түскесін, жалмажан бой тасалап, жол жиегіндегі бұтаның тасасына тығылды. Енді байқады, салдыр-гүлдір етіп келе жатқан тіркемелі жүк көлігі екен. Бұның тұсынан өте бере, жолдың кедір-бұдырына килігіп, қарқынын сәл баяулатқандай болды. Бұл енді не де болса осы жерден алысырақ кетейін деген оймен, тұсынан өте берген көліктің тіркемесіне секірген. Әуелі қолындағы кейсін лақтырып, сосын өзі де қиналмай бір-ақ ырғып мінді. Әйтеуір тіркеменің іші бос, жүгі жоқ екен. Бұқпантайлап алдыңғы жағына барды да, тапаншасын қолына алып, бір жамбастай құлады. Осылай ойлы-қырлы жолмен қиқалаңдап бірталай жүрген көлік біраздан соң тас жолға шығып, қаланы айналып өтетін бағытпен тартқан. «Е, сәтін сала гөр» деді бұл іштей. Осылай тоқтаусыз жүрген көлік түннің ортасына қарай қаладан біржола ұзап кетіп еді.

 

ҚҰРАЛАЙ

Айзерені ауылға жеткізген Құралай сол жерде біраз күн бөгеліп қалуға мәжбүр болды. Бүгінде жасы келген анасы жиі жатып қалатын болыпты. Сол кісіге қарайлап, дәрі-дәрмегін беріп, бірер күн аялдаған. Түмендегі Оксанамен сөйлесе қоятын, бұл жақта қалаларлық байланыс деген атымен жоқ екенін келгесін ғана білді. Ауылда болмағалы қашан. Сонау жылдары тірлігі қайнап жататын ауылдан бүгінде сән кеткен. Халықтың көбі қалалы жерлерге қоныс аударыпты. Есік-терезелері үңірейіп, иесіз қалған үйлер қарадай көңіліңді құлазытады. Онысыз да уайым арқалаған Құралайды ауылдың мына түрі тіпті жүдетіп жібергендей. Осылай шамалы уақыт амалсыз бөгеліп,  анасының жағдайы сәл жақсарғанын байқағасын, жолға шыққан.

       Қалаға жетісімен Оксанаға телефон шалып, Түменге қарай шығатынын хабарлады. Ол да аржақтан қуана дауыстап, кел-кел деп жатыр. Бірақ қас қылғандай, ол жаққа тура ұшатын ұшақ жоқ екен. Амалы таусылғасын пойызға билет алып, екі тәуліктен аса жүріп жеткен.

Вокзалдан қарсы алған Оксана мен Игорь қол-аяғын жерге тигізбей, бірден ресторанға барамыз деп еді, әуелі үйге барып жуынып-шайынып алайық деп тоқтатқан. Сөйтіп Түменде болған екі-үш күннің ішінде сағынысып қалған қос құрбының айтылмаған әңгімесі жоқ. Дегенмен, Құралайдың дегбірсізденіп жүргенін байқаған Оксана жұмысынан сұранып, бұнымен бірге Омбыға шықпақшы болып шешті. Игорь жүргізушісімен көлік тауып беріп, екеуі аттанып кеткен.

Омбыға жеткесін, УВД-дағы (Ішкі істер басқармасы) Игорьдың әріптесіне барып, жағдайды түсіндірді. Бұл істен хабары бар полковник шеніндегі жігіт: «Иә, Игорь Алексеевич маған бұл жөнінде айтқан, іздестіріп жатырмыз, тайга ішінде заңды, заңсыз ағаш дайындайтын барлық бригадалар тексерілуде. Егер мәлімет түсе қалса, өзім хабарлаймын», - деп, қарамағындағы бір майорды шақырып алып, «мына кісілерді орналастыр» деген.

Ол бастығының сөзін екі етпей,  бұларды бір қонақүйге апарып орналастырып, астыңғы қабатындағы дәмхананы көрсетіп, қанша жатсаңыздар да барлығы тегін, егер қандай да бір мәселе туындай қалса маған хабарласыңыздар деп телефонын қалдырып, жөніне кеткен. Оксана осылай Құралаймен тағы да үш күн бірге болып, милиция жақтан еш хабар жетпегесін, Түменге қайта қайтпақшы болды. «Бірге жүр, хабарды сол жерден тосайық» деп еді, Құралай әзірше осы арада қала тұрғанды жөн көрген.

       Оксана аттанып кеткесін тіпті жалғызсырап, өзін қоярға жер таба алмай, әбден мазасы қашып, сол Түменге кетіп-ақ қалуым керек еді деп те ойлаған. Бірақ Арғын жайлы бір хабар болып қалатындай, күн сайын елеңдей тосатын. Осылай алакөңіл болып жүргенде, өткендегі майор іздеп келіп, «Сізді УВД-ға шақырып жатыр» деп ертіп алып кетті. Шынымен де Арғыннан бір хабар болар ма екен деп, жүрегі өрекпи соғып жеткен. Сол полковник шенді адам өздері көрген кабинетте отыр екен. Ұшып тұрып, бұған орындық ұсынды. Сосын әрі-бері қипақтап отырып, тартпасынан бір конверті алып шығып, шамалы аударыстырып отырып, сөз бастаған.

    - Сіздің іздеп жүрген жерлесіңіз, иә... туысыңыз ба, өкінішке орай, тірілердің қатарында жоқ секілді. Берік болыңыз, әрине, қайғыңызға ортақпыз! – деген.

Құралай сол сәтте біреу келіп аңдаусызда бір жеріне біз сұғып алғандай бар денесімен селк ете қалып еді: «Қалай жоқ, неге, не болған?!», - деп бірнеше сұрақты қатар қойды.

    - Жағдай былай, қаланың шетінде әлде разборка (қылмыскерлердің өзара мәселе шешуі), әлде басқадай оқиға болған сияқты. Сол жерде автокөлік жарылып, ішіндегі екі адам жанып кеткен. Көлік жарылмас бұрын оларға автомат оғы тиген секілді. Біреуінің шала күйген киімінің қалтасынан сіз іздеп жүрген адамның төлқұжаты шықты, - деп қолындағы конвертті ашып, ішіне қызыл түсті, шеті аздап күйген құжатты ұсынған.

Құралай қолы дідірлей алып, тұманданған жанарымен төлқұжаттағы жазуды шала-шарпы оқығандай болып, тек әйтеуір «Абатов Аргын» деген жазуды ғана тануға шамас жетті. Әп-сәтте басы айналып сәл теңселіп кеткендей болып еді, полковник ұшып тұрып, графиннен су құйып ұсынды.

Мең-зең болып осылай қанша отырғаны есінде жоқ, бір сәт өзіне-өзі келгендей болып: «Денесін қалай алып кетсем болады?», - деп сұрады полковниктен.

    - Өкінішке орай, алып кете алмайсыз.., - деді ол.  - Тіпті көруге де рұхсат жоқ, себебі, мәйіттер, ...иә, мәйіттердің қалдығы сараптамада, тексеру ұзақ уақытты алады, - деді полковник.

Бұдан арғы әңгіменің мәні болмасын білген Құралай теңселе басып есікке беттеген. Қонақүйдегі бөлмесіне қалай жеткенін білмейді, бірер сағаттан соң ғана есін жиып, екі шекесін қолымен қысып, ілгері-кейін теңселіп отырғанын сезді.

Не жаздым мен бұл тағдырғы сонша қинайтын деп налыды. Қаншама жылдан соң кездескен Арғынымнан тағы да айырылдым, біржола айрылдым! Неткен қатал тағдыр деген?! Маған титтей ғана бақытын қимаған құдайға не жазып едім сонша?! Не жазып едім?

Осылай мең-зең болып ұзақ отырған. Кейінгі кезде Арғынмен бірге болған азғана уақыт қарап отырса, бұның өтіп кеткен бүкіл өмірінен маңызды екен. Аса бір маңызды, жадыңнан өшпес сезімге толы күндер... Бұл сол уақытта өзінің басынан кешкен келеңсіз күндердің бәрін біржола ұмытып, өмірді қайтадан бастаған адамша шат-шадыман жүріп еді. Тек оның бәрі уақытша ғана екен. Оданда кездеспегенім дұрыс еді, сол баяғы сұрғылт тірлігіммен жүре беруші едім. Неге мені тағдыр осынша мазақ етті деп егіле, езіле жылаған.

Тәлтіректей басып орнынан тұрып, қолжуғышқа барып, айғыз-айғыз жас жуған бетін салқын сумен шайды. Сонсын өзіне-өзі: «Болған іске болаттай берік бол, қанша қайғырғаныңмен Арғынды енді қайтара алмайсың»  - деп тас-түйін бекініп, жолға жиналған.

Ауылдағы анам мен жалғыз сүйенішім Айзереге жетіп, біраз күн есімді жинайын деген.

 

АРҒЫН

            Тас жолмен ыңырана жортқан ауыр көлік түн ортасы ауа салдыр-гүлдір етіп жанармай құю стансаына қарай бұрылды. Бұның да күткені осы еді, стансаға бұрылар тұста машинаның жылдамдығы баяулай бергенде, секіріп түсіп қалды. Бұл өңірдің бір жақсы жері, қай жағына барсаң да орман-тоғайсыз жер жоқ. Бой тасалауға ыңғайлы. Көліктен түсісімен бүгжеңдей жүгіріп әрірек ұзап, жол жағалай сиректеу өскен бұталардың тасасына барып отырды.

Сәл-пәл демін басып, осы мен Омбының қай жағына шығып кеттім екен деп ойлаған. Енді әдеттегідей, не де болса таңды күту керек. Осындай оймен сонау тұста қарауытқан қалың ағашқа қарай беттеді. Бұтасы қою, қараңғылу бір тұсын тауып алып, сол  жерде отырып ұйқылы-ояу таңды атырған. Жаздың қысқа түні лезде өте шығып, жарық түсе бастағанда, бұл енді не істесем екен деп ойланды. Сосын есіне бірдеңе түскендей, «айтпақшы, осының ішінде ақша бары рас па екен» деп, қолынан тастамай жүрген кейсті ақырындап ашып көріп еді, Салманның сөзі шын екен. Кейстің бетімен бірдей толтырылған көкала доллар бумалары. Соған қарап, біраз отырған. Сосын, жарайды, бұған да тәуба, осынша ақша қолымда тұрғанда далада қалмаспын, бірдеңе етіп қайтсем де елге жетермін деп іштей көңіл бірледі.

       Тоғайдың шетіне шығып, жан-жаққа көз салып еді, жақын тұста шағын көлшік бар екен. Арғы бетінде жыбырлаған кішірек баспаналар көрінеді, саяжайлар болар деп шамалады. Ақырындап басып көлшікке жетіп, екі балағын түріп суға кіріп, көгілдір айдындағы бейнесіне қарап еді, өзін-өзі танымай қалды. Бет-аузы тура пештің мұржасынан шыққандай екен. Түні бойы тіркеменің үстінде жатқан адамда не күй болады, үстіндегі киімі де оңып тұрған жоқ, барынша ластаныпты. Жалмажан шешініп тастап, белуардан суға тұрып, біраз жуынған болды. Шалбары мен жейдесін де бір-бір шайып сығып, бұтаға жайып кептіріп алды. Сосын кейсті қайтадан ашып, бір бума доллардың қағазын жыртып, біразын қалтасына салған алған.

Күн көтеріле киімі сәл дегдіп кепкендей болғасын, киініп алып, қайтадан жолға қарай жақындады. Мақсаты – өзінің қай тұста жүргенін анықтау. Түндегі өзі көрген жанармай стансасына жақындап барып, алыстан барлап аз-кем тұрды. Жанармай құюға келген ірілі-ұсақты көліктер болмаса, төңіректе милиция машинасы көрінбейді. Сосын не де болса тәуекел деп жақындаған. Стансамен жапсарлас тұрған шағын дәмханадан мұрнына тамақ иісі келіп, қарнының ашқанын жаңа сезді. Бірақ тіске басар бірдеңе алып жейтін мүмкіншілігі жоғын жаңа ғана түсініп: «Қолымда жарты миллион долларым бар, бірақ бір үзім нан алып жейтін мүмкіншілігім жоқ», - деп іштей бір мырс еткен.

Айнала тұрған машиналардың біразы ауыр жүк таситын «фура» деп аталатын көліктер екен. Бұл әріректеу жеке тұрған осындай бір көлікке таяды. Шопыры асханадан шыққан болу керек, темекісін бұрқылдатып, машинасын айнала қарап тексеріп жүр. Түр-түсі қазаққа да, славян ұлтына да келіңкіремейді. Жақындап барып амандасқан. Шопыр жігіт бұған бастан-аяқ бір қарап, үн қатқан жоқ. «Ала кетші» деп жабысатын қаңғыбастардың бірі деп ойласа керек.

    - Мына жол қай жаққа барады, туысқан? – деп сұрады бұл сосын.

Шопыр: «Оны қайтпексің?», – деп дүрс ете қалған.

    - Түнде жолаушылар автобусымен келе жатып, ұйықтап қалып, қаладан өтіп кетіппін. Осы арада түсіп қалып едім, енді қай жерде екенімді білмей тұрмын, - деп табан астында ойына келген бір өтірікті соғып жіберді.

    - Мына жол Черлакқа (Омбының Шарлақ ауданы орталығы) кетеді, - деп алға қарай қолын сілтеді шопыр жігіт.

    - Черлак..?

    - Иә, Черлак, одан әрі Қазақстан...

Бұны естігенде, жүрегі қуаныштан бір лүп ете қалғандай болды. Қазақстан! Әйтеуір құдай оңдап, келе жатқан беті түзу екен!

    - Мені Қазақстанға дейін ала кетпейсің бе, брат?

    - Қазақстанға? Автобус деген ағылып жатыр ғой,  соған неге мінбейсің?

    - Мен... брат.., кеше автобуста құжаттарым ұмыт кетіп қалыпты, енді қиын болып тұр...

    - Ә-ә, құжатсызсың ба? Сонда қалай өтпексің шекарадан?

    - Соны білмей тұрмын... Сен мені өткізе аласың ба, брат, ақыңды төлеймін жақсылып, доллармен...

    - Жо, жоқ айтпа ондайды, сенің долларыңды алам деп басымды пәлеге қалдырар жайым жоқ!

Бұл сонда да беті қайтпай: «Братка, қанша сұрайсың, сонша берем, фураның ішіне алшы, тексере қоймас», - деп жалына түсті.

    - Тексере қоймас! Еще как тексереді!

    - Барт, жақсы төлеймін! Шекарадан өтсем болды, түсіп қалам...

    - Қанша төлейсің сонда? – деді сәл иілгендей болған шопыр.

    - Қанша сұрайсың, сонша?

Шопыр жігіт мынау шын айтып тұрма дегендей, бұған бастан-аяқ тағы бір қараған.

    - Жақсы, мен жалғыз емеспін, қазір жолсерігім келеді, сөйлесіп көрейік, - деген ол сәл ойланып.

Бұл ішінен «А, құдай, көмектесе гөр, көндіре гөр !» - деп іштей көрінбейтін жебеушісіне жалбарынып тұр.

Кешікпей серігі келіп, екеуі әрірек кетіп, біраз сөйлесіп, бұған қайыра жақындап: «Қанша төлейсің?», - деп тағы да сұраған.

    - Екеуіңе мың доллардан берсем бола ма?

Аналар шын айтып тұр ма дегендей, бұған сенімсіз көзбен қарап: «Сонша ақшаң бар ма?», - деген.

    - Табам.

    - Көрсет әуелі ақшаңды.

    - Міне, - деп қос қалтасындағы долларды шығарып еді, аналар енді шынымен сенгендей болды.

Сонда да күдіктеніп: «Сен өзі банк тонап келе жатқан адам емессің бе? – деп сұраған.

    - Қорықпаңдар, мен ағаш саудасымен айналысатын адаммын. Құжаттарым автобуста кетіп қалды, енді Қазақстанға қайтадан барып, жасатуым керек, - деп сенердей қылып айтты.

Екеуі әлі де күбір-күбір сөйлесіп, бір мәмілеге келмей тұрған сыңайлы.

Бұл сөзге араласып: «Шекарадан өткізсеңдер болды, шамалы ғана жүріп, бір мың доллардан табыс табасыңдар, аз ба бұл?», - деген.

Ана екеуі тағы да өзара күбірлесіп, бұны ақшасын біраз сорайық деп келіскен сыңайлы: «Екеумізге бір мың доллардан аз болады, тағы да бес жүз қосасың. Кеденшілер тексермес үшін, олардың да ауыздарын майлау керек», - деп соңғы сөздерін айтты.

Бұл сөзге келместен «жақсы» деген. Сөйтіп шопыр жігіт фураның артқы есігін ашқасын, секіріп мініп еді, ші толған түрлі буулы теңдер (тюктер) екен. «Теңдердің үстімен еңбектеп ең алдыңғы жағына қарай бар да, тығылып отыр. Кеденге кіргенде, будканың жарығын жағып белгі берем, сол кезде ең астан кір де, дымыңды шығарушы болма», - деді шопыр бұған.

            Бұл, міне, тағы да шайқала теңселген көліктің ішінде санасы сан-саққа жүгіріп, «менің осы бір сергелдеңді тірлігімнің бітер күні бар ма екен, әлде қалған ғұмырым осылай аласапыранмен өте ме, кімнің билігінде екен менің тағдыр тізгінім, қайда бұрар екен тағы?» - деп терең ойға шомып келеді.

Қазақстан жеріне сәтімен өтіп кетсем де, алдымда тағы да белгісіздік деген тұман тұр. Әйтеуір, көңілге медеу тұтарым - қолымда қаражатым бар. Ол да  жазмыш деген көзге көрінбес бір күштің сан жылғы бастан өткерген зобалаңым үшін берген сыйы шығар. Енді тек тезірек Құралайымды тауып алуым керек. Тек Құралай ғана мені құтақара алады, Құралайға ғана керекпін. Аман-сау елге қарай өтсем, ең бірініш Құралайға телефон шалып, аман екенімді, келе жатқанымды білдіруім керек деп ойлады.

Осылай сана сергелдеңіне түсіп отырғанында, будканың ішкі жарығы жарқ ете қалды. Бұл кеденге жеткенін түсініп, іштей «а, құдай, қолдай гөр» деп құшақ жетпес тюктердің арасына тығыла түскен.

Бірақ бекер күдіктеніпті. Бұлар кеденде сағаттан аса тұрып, әйтеуір еш оқиғасыз өтіп кетті. Осыдан соң машина біраз жүріп барып тоқтап, шопырлардың бірі будканың есігін ашып:

    - Ей, қайдасың, барсың ба, өттік кеденнен? Давай, түсіп қал енді, біз кетеміз әрі қарай, - деген.

Жерге түскен бұл жан-жағына көз салып еді, сайын дала, күн де кешкіріп келеді екен. Бұл жерде қалып қойса, тағы да осы жақтың милициясына кез болуы мүмкін. Және Ресей жеріндей емес, жол жиегінде бой тасалайтын ағаш та жоқ, жалаңаш дала.

Бұл шопырға қарап: «Брат, мына ара елсіз дала ғой, тым болмаса бір ауылдың тұсына түсіріп кетіңдерші!», - деп еді, анау оған көнетін түр байқатпады.

    - Жоқ, болмайды, шекарадан өттік, енді жөніңді тап, келістік қой солай...

Бұл сонда да қоймастан: «Тағы да жүз доллардан төлеймін екеуіңе, тек бір үлкен елді мекеннің қасына түсіріп кетіңдерші», - деп қалтасына қолын салып еді, жаңағы «жоқ» деп тұрған шопыр сәл ойланып, «Хорошо, жүр кабинаға отыр, алдымызда үлкен ауыл бар, аудан орталығы боолуы кере, сол жерде қаласың», - деген.

«Шіркін, құдыреті күшті ақша-ай, сенің шешпейтін шаруаң жоқ қой!» - деп ойлаған бұл көңілдене жымиып, кабинаға барып отырған.

Айтқандай, бірер сағат жүргесін, үлкен бір үлкен ауылдың тұсында түсіріп кетпекші болып тоқтаған. Бұл түспес бұрын, қалтасынан тағы да бір жүз доллар шығарып, шопырлардан теңгеге айарбастап алды.

Машинадан түскесін, айнала көз салып еді, үлкен ауыл тас жолдан бірер шақырымдай жерде екен. Анау бір тұстағы бұрылыста екі-үш жеңіл машина тұр. Көп ойланбай, солай қарай бет алды. Темекілерін бұрқыратып, машинаның капотының үстіне күртешелерін жайып тастап, карта соғып жатқан қазақтың жігіттері екен. Бұл амандасып, жөнін айтып, еді, жігіттердің бірі: «Бұл жерден алысқа жүретін такси таба алмайсың. Ол үшін Павлодарға жетуің керек. Сол жердегі «пятакқа» (такилер, жұмыс іздеген жүк машиналары тұратын тұрақ) барсаң табасың», - деді.

Павлодарға қалай жетем деп еді, әлгілердің бірі: «Төлесең болды, апарамыз», - дегісін дереу келіскен.

Жеңіл машинаның біріне мініп, қалаға қарай бет алғасын бұл: «Нарықтық заман деген осындай болады екен ғой. Тегін деген сөз біржола ұмытылған екен. Кез келген пенде баласы қимылдап кетсе, ақы сұрайды. Қазақи қайырымдылық деген елдің ұғымынан шығып кеткен секілді. Баяғыда, кеңес уақытында жол жиегінде қол көтеріп тұрсаң, кез келген көлік тоқтап, ақысыз-пұлсыз мінгізіп ала кетуші еді. Нарық деген нәрсе ең бірінші, ұлттық болмысыңды бұзады екен ғой», - деп еріксіз ойға беріліп келеді.

Бірер сағаттан соң бұлар қаланың шетіне жеткенде, күн де еңкейіп, көз байлана бастаған. Автотұрақта бірер жеңіл көлік қана тұр екен. Бұл іштей алдағы жоспарын құрып келеді. Ең әуелі қаншама жылдар көзінен таса болған туған ауылына барып, әке-шешесі мен әжесінің басына соғып, сосын әпкесі Ардаққа барып, одан әрі Құралайға жету. Құралайына ойдағыдай жете алса, екеуі кеңесіп, алдағы тірлігімізді бір жақты қылармыз деп келеді.

Осындай оймен «пятакта» тұрған таксистерге барар жерін айтып еді олардың бірі таң қалғанынан сәл ысқырып жіберіп: «Ты что, брат, ол жер осы арадан қанша шақырым екенін білесің бе? Мыңнан асады. Жол ақысы қымбат, оны төлей алмайсың ғой?», - деп бұған сынай қараған.

    - Қанша сұрайсың жол ақысына? – деген бұл.

Таксист жобалап айтып еді, бұл сөзге келместен: «Жақсы, аман-сау жеткізсең, одан да артық төлеймін, жартысын қазір қолыңа ұстатам, қалған жартысын жеткесін берем», - деген.

Таксист осы шын айтып тұр ма дегендей бұған сенімсіз қарап біраз ойланғасын: «Жақсы, апарайын, тек бірден келісіп алайық. Жолақының жартысын осы жерде төлеймін дедің. Тек жеткесін алдап кетіп жүрме! Тағы бір мәселе, қасыма тағы да бір кісі алам, ...туысымды. Сенің кім екеніңді қайдан білем, жолда басымды кесіп кетсең.., - деп, өзінің тамағын саусағынмен бір орып өтті.

    - Мен сондай кісі өлтіргіш адамға ұқсаймын ба?

    - Ұқса, ұқсама, қазір ешкімге сенуге болмайды, оcыған келіссең ғана барамыз.

Бұның келіспейтін амалы қанша? Сөйтіп, таксист ең әуелі үйіне соғып, жол жүретіні жайлы отбасына ескертіп, сосын «інім» деп біреуді мінгізіп  алып, жолға шыққан.

Ертістің үстіндегі көпірден өтіп бара жатып, сонау бір жылдары Ресей жерінен қашып келе жатқанда осы көпірдің үстімен бір өтіп едім, бүгін, міне, тағы да өтуге тура келді. Тек осы соңғы рет болса екен деп іштей тіледі.

Былай қарай шығып жөн сұрасқасын байқады, таксист - мінезі ашық жарқын әңгімешіл жігіт екен. Не бір тақырыпты қозғап, қайдағы жоқ хикаяларды айтып, бұған көз шырымын алуға да мұрша бермеген.  Түннің ортасы болғанда жолшыбай бір асханаға кіріп, жүрек жалғап алып, әрі кетті.  Таң біліне тағы бір тоқтағанда, бұл таксистке бір елді-мекенге соғып, үстіме жеңел-желпі киім-кешек алып, жуынып-шайынып, сақал мұртымды басқызып, шашамды жөндетсем деген еді, ол дәл осыны күтіп келе жатқандай:

    - Проблема жоқ, братан, алдымызда бір қалашық бар. Сонда соғамыз, киім-кешек алатын дүкен бар шығар ол арада, монша да табылып қалар деген.

Айтқандай сәске түске жетпей таксист айтқан қалашыққа кіріп, бұл бір уыс долларды оған ұсынып, сол жердегі шағын банктен теңгеге айырбастатып алды. Бірер сағат бөгеліп, үстіне бір қабат жеңіл-желпі киім-кешек алып, біреудің жекеменшік моншасына соғып жуынып, сақал-мұртын алғасын, басқа бір адам болып шыға келген.

Сөйлесу пунктіне барып, Құралайдың үй телефонына хабарласып көріп  еді, ешкім көтере қоймады. Қайда екен, мүмкін жұмыста шығар деп ойлап қойған.

            Бұлар осындай тоқтаусыз жүріспен ертеңінде түс ауа бұның туған ауылы Айбатқа да жақындап қалған еді.  Аудан орталығынан асып, ауылына жақындағанда, жүрегі атқақтай соғып, дәл бір көптен көрмеген асылына жолығардай, алай-дүлей күй кешіп келеді. Айбаттың иығына көтерілгенде, шопыр жігітті тоқтатып, сыртқа шықты. Сонау бір жылдары сары автобусқа мініп, осы қырдан соңғы рет асып бара жатқан кезін есіне алды. Сол бір күннен кейін небір сергелдеңді жылдарды артқа тастап, туған топырағына қайтадан оралып тұр. Аман оралам деп ойлаған жоқ еді, бірақ оралып келді. Бұл да тағдыр шіркіннің бұған ұсынған бір сыйы шағар!

Міне, өзінің небір естен кетпес алаңсыз күндері өткен сол дала, сол тау. Анау етекте төбесі ағараңдап Айбаттың ауылы жатыр. Әнеу бір тұста сары даланың төсіндегі  жасыл сызық секілді, бұрала аққан Иірсудың өзені. Не деген жанына соншалықты жақын, айтуға сөз жетпес ыстық мекен еді бұл! Талай жылдар қалай ғана сенсіз қиырда күн кешіп жүргем?! Атамекен, туған жер деген осы екен ғой! Қос жанарынан жас парлап тұрғанын жаңа ғана байқады. Осылай Айбаттың биігінен аса соққан жұпар самалды кеуде кере тағы да бір жұтты да, көлікке отырды.

       Ауыл шетіне кіре бере байқап келеді, қазақ жеріндегі көптеген елді мекендер секілді, Айбат та біраз жүдеген екен. Үйлердің біразы иесіз қалғаны байқалады, есік-терезелері үңірейіп тұр. Бұрынғы абыр-сабыр болып жататын ауылдың іші тып-тыныш. Қараң-құраң адам да көрінбейді. Әйтеуір, анау тұстағы өзі оқыған мектеп ғимараты аман секілді. Біздің үй орнында бар ма екен деп көңілі қобалжып келе жатыр еді, төбесін көргенде жүрегі аттай тулады. Сыртының сылағы түсіп, бұрыштары мүжілгенімен, әйтеуір іргесі аман, шатыры орнында екен. Біреулер есік-терезесін сыртынан тақтаймен шегелеп қойыпты. Сыртқы қошауы да орнында екен. Үйді бір айналып, құлауға шақ тұрған қора-жайды да қара шықты. Өзінің туып-өскен, хан сарайына айырбастамас құтханасын аман көргеніне іштей мың мәрте тәуба етіп, бұрыш-бұрышын аялай сипалап шыққан.

Көлікке қайтадан отырып, шопырға «зират басына барайықшы» деді. «Дұрыс, дұрыс, бүгін күн де жұма ғой, барайық, дұға оқиық» - деп ол да өзінше қалбалақтап жатыр. Ауыл шетіндегі қорымға жеткенде байқады, қоршаудың сыртында бір-екі жеңіл көлік тұр екен. Жұма күні аруақтарға дұға бағыштай келген ауыл адамдары ғой, кімдер екен, тани алар ма екем деп іштей елегізіп келеді. Қорымның қоршауынан ішке аттағасын, сәл бөгелді. Есіне осы араға әкесінің сары атымен соңғы рет келіп, өзіне аяулы жандардың рухымен бақұлдасып, әскерге аттанған сәті түсті. Қанша жыл өтті содан бері...

Қалың қорымның әке-шешесі мен әжесі жатқан тұсына қарай жақындай бергенде байқады, өзіне таныс зираттың маңында төрт-бес адам жүр екен. Алғашында мән бермеп еді, жақындағанда ғана таныс біреуді көргендей қалт тұра қалды. Құдай-ау, мынау Құралай ғой! Иә, Құралай, өзінің Құралайы! Ауылда, осында жүр екен ғой... Қасындағылар кім болды екен? Тұра тұр, анау толықша келген әйел әпкесі Ардақ болмаса не қылсын! Бұның тізесі дірілдеп, алға басқан аяғы кейін кетіп, әп сәтте не болғанан білмей қалды. Тек әйтеуір көз алды бұлдырап, жақындай бергенін ғана біледі. Теріс қарап сөйлесіп тұрған олар бұны бері бұрылғанда бір-ақ көріп еді. Иә, Ардақ пен Құралай екен.

Әпкесі бұны көрген кезде әуелі өңім бе, түсім бе дегендей бір сәт аңтарыла қарап, сосын: «Арғы-ын, құдай-ау, Арғыным, келдің бе?!, - » деп аңырай ұмтылған. Бірақ бір-екі қадам басқасын-ақ есінан айырылып құлап бара жатты. Жанындағылар сүйегенше, бұл да жетіп үлгеріп: «Ардақ, Ардақ, мен ғой, мен, келдім аман-сау, есіңді жишы!» - деп еді, «Арғын» деп сыбырлай тіл қатқан ол қайтадан талықси берді. «Су, су әкеліңдер, машинада су бар!» - деп абыр-сабыр болып жатыр жанындағылар.

Құралайға енді ғана көзі түсті. Ернін жымқыра тістенген ол екі бетін жас жуып, құлап кетпес үшін бір қолымен зираттың іргесіне сүйеніп теңселіп тұр. Бұл есі кетіп, біресе еш дыбыссыз тұрған Құралайды құшып, біресе ессіз жатқан әпкесіне жүгіріп не болғанын білмеген. Қайғы мен қуаныш бірдей деген сөздің мәнісін сонда түсініп еді. Солай болады екен...

 

ЭПИЛОГ ОРНЫНА

            Туған жерде өткен бір апта ішінде бұл өмірге қайтадан келгендей күй кешуде. Бәрі де таныс, бәрі де көзіне ыстық көрініс. Бұның қайталанбас бақытты шақтарының тілсіз куәсі. Есіне ертеде оқыған Мұқағали ақынның бір өлеңі түсті

Таныс өлке, таныс аймақ, таныс маң,
Анау жерде құрбылармен алысқам.
Анау жерде құрбыжанмен табысқам,
Жолдар анау, шұбатылып, шаңы ұшқан.
Таныс өлке, таныс аймақ, таныс маң...

Кезінде осы өлеңге қалайша мән бермегем, бәрі де рас екен ғой деп ойлады. Анау аспан, ана бір төбешік, анау бір түп ши, іргесі қисайған қора-қопсы, анадайдан аңқиа қараған Айбаттың тауы - барлығы да бұны күтіп жүргендей, бұның келгеніне қуанатын сияқты.

Аядай ауылда жаңалық жата ма, әп-сәтте жиналып шуылдасқан ағайын-туыс, көрші-қолаң. «Арғын-ау, барсың ба жер бетінде?» - деп қабаттаса кіріп-шығып жатқан құрбы-құрдасы, көздеріне жас алып, маңдайынан емірене иіскеген үлкендер, бәрі-бәрі бұған сондай жақын, сондай бір қимас, қымбат жандар екенін жаңа түсінгендей.

Ардақ әпкесі есін жиып, өзіне-өзі келгесін тағы да егіле жылап: «А, құдай бар екенсің ғой, естіген екенсің ғой менің зарымды! Мың да бір тәуба, Аллаға! Өлгенім тірілді, өшкенім жанды! Жалғызым табылды!», - деп тебірене теңселіп, бұны жас балаша қайта-қайта аймалап, мауқын баса алмай қойған еді.

Ауыл адамдары қандай ақпейіл, қандай бауырмал! Бірге өскен жігіттер «бүгін тойламағанда қашан тойлаймыз» деп, үйдің есік-терезесіне шегелеген тақтайларды жұлып тастап, көрші-қолаң жиналып, бөлмелерді ретке келтіріп, әп-сәтте жайнатып жіберді. Бірнеше жылдан бері иесіз тұрған туған үйінің түтіні қайтадан түтеп, бұл өміріндегі ең бір қол жеткізбес арманы орындалғандай, рахат күй кешіп, айналасына мейірлене қарауда.

Ардақ әпкесі сол күні өз ауылыма алып кетем, бүгін шашылмағанда қашан шашылам, той жасаймын деп еді, бұл тоқтатқан. «Араға неше жыл салып келіп тұрмын, бірінші түнді өз үйімде, өз төсегімде қонып шығайыншы!» - деп сұраған.

    - Сенің бір келеріңді біліп едім, жүрегім сезіп еді ораларыңды. Осы үйге ешкімді тиіскізбей, екі-үш айда бір келіп, көрпе-төсеніштерді қағып-сілкіп, көзіменен таса етпедім, ақыры келдің, міне, жалғызым! Бүгін әке-шешем қайтадан тірілгендей күйдемін! - деп есі кете қуанып жүрген Ардақ әпкесі бұның өз үйімде қонам дегеніне қарсылық танытқан жоқ.

Кешқұрым у-шу болып дастархан басына отырды. Баяғыда апақ-сапақ бір кеште өзін әскерге шығарып салған құрбыластары қайтадан жиналыпты. Бәрі де өзгерген бүгінде, бәрі де үйлі-баранды, бір-бір шаңырақтың иесі.

Бұл енді ғана байқады, анасы қайтыс болғанан кейін мамыр айында Құралай демалысқа келген сонау бір кеште барлығы осылай отырып еді-ау. Бүгін де дуылдасып жинала қалған сол құрбы-құрдастары, сыныптастары. Құралай да дәл сол кештегідей әсем қимылдап, ас үйге кіріп-шығып дастархан қамдап жүр.

Сол бір мамыр айындағы кеште бұл Құралайға қарап отырып, шынымен-ақ менің жарым болар ма екенсің деп армандағаны есіне түсті. Бүгін де дәл сол кештегідей Құралайға сүйсіне қарап, «екеуміз енді шынымен-ақ біржола қосылар ма екенбіз» деп ойлап отырғанын жаңа сезді...

 *                        *                    *

...Бір аптадан соң Құралай екеуі қалаға жүретін көлікке мініп, Айбаттың иығынан әрі асып аттанып бара жатыр еді...