Соңғы бәйшешек

Терең түн. Мен көптеген жұлдыздарға толы ашық аспан астында жатырмын. Салқын жел соғады, бірақ маған суық емес, мен қайғырамын. Жақында ғана өз үйім болды, тамағым болды, балалардың күлкісін естідім, кішкентай қожайынның көрші балалармен ойнап, доппен жүгіріп жүргенін және құмнан бекініс жасағанын көрдім. Бұл менің бақытым, менің қарапайым ит бақытым болатын...

Сәлем, менің атым Ақтөс. Сен өз жетістігіне қиын жолдан өткен қаһарман сөйлейді деп ойлаған болар едің. Бірақ бұл мен - өз тарихы бар қарапайым итпін.

Төрт жыл бұрын мені қалаға жақын ауылдағы шағын үйге әкелді. Мен өте кішкентай болғанмын, бірақ маған қамқорлық жасайтын жаңа қожайындарым бар екенін және мен оларға адал болатынымды сол кезде де түсінетін едім. Мені бірінші қарсы алған бала болды. Ол мені құшақтап алып, бірден анасынан маған сүт беруін сұрады. Мен осындай кездесуге шексіз қуандым.

Отбасы кішкентай еді: екі ересек және бір бала. Үй кішігірім бақшалы ескі еді, онда жайлы күркі, аулада отын мен көмірге арналған құрылыс, оның жанында гараж орналасқан. Маған бірден ұйықтайтын жерді көрсетті. Бәлкім, үйшік әзірге жоқ шығар. Бірақ жақында ол менде пайда болады.

Мен ағаштың астында орналасқаннан кейін, әр күн менің басымның үстіндегі торғайлар сырылдауынан басталатын. Оның үстіне мені көрші әтеш оятып жіберетін. Баланың анасы, оның аты Манара, маған таңғы ас әкелетін. Содан кейін, күш-қуат жинаған соң, мен әдемі гүлдердің үстінен айналған көбелектерді ұстап алуға тырысып, аулада жүгіріп жүргенмін.

Қожайыным туралы аздап айтқым келеді. Ол өте әдемі әйел, оның жүрегі мейірімді, көзқарасы жылы. Оны көрген сайын оған қолын түсірмеуді, үмітінді үзбеуді айтқым келді. Неге екенін білмеймін, бірақ ол күлімсіреуінің артында мұқият жасыруға тырысса да, оның көздері қайғыға толы еді.

Манара көп уақытын баласы мен жұбайына арнаған. Күн шыққаннан бастап, күн батқанға дейін ол тамақ дайындаумен, үй жинаумен, бақшаға күтім жасаумен айналысты. Бірақ ол өзімен мүлде айналыспады. Керек еді. Табиғаттағы бар барлық нәрсеге сияқты адамға да қамқорлық пен мейірім, еркіндік, өзімен жалғыз қалу керек.

Бір кездері отбасылық жанжалдың куәгері болдым. Үй иесі, оның аты Темір, жұмыстан нашар көңіл-күйде келіп, өзінің ашуын Манара мен ұлынан шығара бастады. Түн ортасында оларды аулаға қуып шығып, есікті ішінен жауып тастады да, отбасын үйге кіргізбеді. Қорғалмаған жандар, әйел мен бала, менің қасында қалды, қорқынышқа толы көздерін ұмыта алмаспын.

Сол сәтте мен адам тілінде: «Қорықпаңдар, сізді ренжітпейтін және жылатпайтын мен бармын» дегім келді.

Манара Ерсайын баласына бесік жырын айтып, өзінің күртесіне орап алғанда, бала ұйқыға кетті. Біраз уақыттан кейін Темір есікті ашып, оларды үйге кіргізді...

Күндер, апталар осылай өтті. Суық түсіп, бақтың айналасы алтын ертегіге айналды. Айналада ашық сары, қызыл, қоңыр жапырақтар шашылып жатыр, ағаштар жалаңаша бастады, аз-аздап жер жылы жамылғының астында қысқы демалысқа дайындала бастады. Менің үйшігім жылы болмады, бірақ маған ыңғайлы болды. Ең бастысы, менің өз баспанам болды.

Мен кішкентай күшіктен үлкен итке айналдым. Менің жүнім тегіс, құлағым ұзын, табаным үлкен, құйрығым үлпілдек. Ерсайын мені «досым» деп атады. Мен шынымен де достықты бағалап, оған адал болдым. Менің көз алдымда ол мектепке баруға дайындалып жатқан ақылды жігіт болды.

Манара жұмысқа шықты. Үйде ешкім болмады. Кешке қарай туыстарымның даусын естігеніме, Ерсайынның жүзін көргеніме қуанышты болдым.

Уақыт өте келе мені тамақтандыру азайды. Бірақ бұл маған жеткілікті болатын, қожайындарыма ренжіген емеспін. Қиын кезең келді. Оларға азық-түлік, киім, тұрмыстық қажеттіліктеріне ақша жетпеді. Ерсайын спорттық секцияларына, қосымша сабақтарына баратын. Бұл жерде мен де өзімнің сұрауларыммен жүрмін. Мен ерке емеспін, барына қанағат етемін. Мен ештеңеге қарамастан өз үйімді адалдықпен күзетемін...

Қарғыбауымның шынжыры өте ескі, үнемі үзіліп тұрды, тіпті мен әдейі шешілгім келмесе де, біраз уақыт бостандықта болғанмын. О, бұл менің ит өмірімдегі көңілді сәттерім еді! Өзім сияқты бостандыққа шыққан не болмаса жоғалған достарымды кездестірдім. Біз бір-бірімізбен көп сөйлестік, олардың кейбіреулері маған қожайынның сені ұмытпауы үшін өзін қалай ұстау керектігі туралы және сізге қиын болса не істеу керектігі туралы кеңестер берді. Біздің кездесулеріміз қысқа болды, себебі үйге қайту қажет болған.

Осындай серуендерден кейін келген сайын мені қатал Темір күтіп тұрды. Ол мені ұрсып-ұрып, былай деді:

- Ақтөс, сен қандай итсің? Неге сен өз үйшігіңде жай отыра алмайсың? Жай ғана тыныш отыр, қатты дауыстап үрме, әйтпесе барлық көршілерді оятасың! Бұдан былай қашпа, біреуді тістесең, мен сол үшін айыппұл төлеймін ғой! Мұны сен қалай түсінбейсің?

«Кешір, қожайын, бірақ мен әдейі емес. Солай болды. Менің шынжырым таусылып, кез келген кенет қозғалыс кезінде үзіліп кетті. Мен де тірімін ғой. Мен қозғаламын. Мен жай ғана қозғалыссыз отыра алмаймын ғой. Мені кейде босату керек. Мен ешкімге тиіспеймін. Уәде беремін. Мен достарыммен кездесіп, үйге қайтамын», - дедім, бірақ Темір үргенім үшін мені одан да қатты ұрды.

Бүгін мен ештеңе жеген жоқпын, асқазаным бос. Шарадағы су да жоқ. Мен туралы ұмытып кетті ме? Манара ұмытпаған шығар. Неге ол маған тамақ әкелмейді? Ал Ерсайын шаршаған шығар, ол ерте жатады ғой. Түн тез өтеді, таңертең міндетті түрде маған тағам әкелуге тиіс...

Таңертең ерте жаңбыр жауды, үйшіктің шатыры ағып тұрғанынан астымдағы жер өте дымқыл болды. Жаңбыр керек екенін білемін. Бірақ ол қашан аяқталады? Ол соншалық суық және ұзақ, менің жүнім енді мені құтқармайды, мен сүйектеріме дейін дымқылдандым. Туған-туысқандарымның ешқайсысы келмеді, аузымда нан қалдығы да болмады.

Мұндай жағдайларда шынжырды әдейі үзіп, ит мәселерімнен алшақ болғым келеді.

Міне, олар қайтадан қалаға кетті. Қақпа жабылды. Мен жалғыз қалдым.

Үй есігі ашылып, менің Манарам шықты. Әдемі, нәзік, қайғылы. Не болды, неге ол үйде? Қожайыным жақындаған кезде мен оның жүзін көрдім, ол түні бойы жылаған сияқты. Ал көздері, осы көздері. Жан ауруына толы.

«Манара, саған не болды?» - үрдім мен.

Менің сұрағымды түсінгендей:

- Ақтөс, сен қалайсың? Кешір, мен сен туралы мүлдем ұмытып кеттім. Мен кеше шыға алмадым, Темір маған қатты ашуланды, аздап араздандық. Кешір, өтінемін. Қожайындарың осындай болғанымен жолың болмады. Сен басқаларға барсаң жақсы болар еді, - деді Манара.

Ол мені түсінеді деп үміттеніп: «Сен не туралы айтып отырсың? Бәрі жақсы. Мен бәріне ризамын. Өзіңді кінәләма. Өзің туралы ойла. Ұлыңды алып, Темірден кете бер. Ол саған лайық емес. Мен оған қараймын. Ол жалғыз қалмайды», - қатты үрдім.

- Ақтөс, менің бейшара итім, сен бір тәулік жеген жоқсың. Міне, күрішпен етті же, мен кеше кешкі асқа дайындағанмын. Темірді кешір, мен онымен ол сені ұрып-соқпау, жаңа ұзын шынжыр сатып алу туралы сөйлесейін, сен қораға байланған бір орында жата қоймай, аулада жүгіріп жүре аласың, - деп менің ханшайымым мені жұбатты.

Осылай ұзақ уақыт жалғасты. Менің тізбегім кішірейіп кетті. Менің қожайыным әйелін жиі ұра бастады. Ерсайын ата-анасының ұрысына қарап, оның қашан аяқталатынын және ақыр аяғында қашан бәрі жақсы болатынын түсінбеді.

Иттерде де өмірдің мағынасын ойлаған сәттер, өзін-өзі талдау минуттары бар екенін білесің бе? Менің өмірім және осы отбасының өмірінің айырмашылығы неде? Мен өзімнің кішкентай шағын үйшігімде шынжырмен қамалып отырсам да, бостандықта болғанда осында қайтып келемін. Бұл отбасы да түрмеде отырғандай. Олар бірге бақытты өмір сүре алмайды, бірақ бір-бірінен бөлек жаңа өмірді бастауға мүмкіндік беріп, ажырасуға да тырыспайды. Мен өзімнің қайғылы тағдырымды иттің тағдырына жатқызар едім. Бірақ бұл менің таңдауым ғой. Мен оларға өмірімнің соңына дейін адал болуды өзім таңдадым. Тіпті бұл жерде маған жеткілікті көңіл бөлінбесе де.

Манара туралы да дәл осыны айта аламын. Ол көзінен жас алып, ақталмаған үміттерге толы өмірді өзі таңдайды. Бірақ жазықсыз баланың жағдайы өте қиын. Ерсайын қалай және қайда тұру керектігін шеше алмайды, себебі оны ата-анасы шешті, себебі ол бала және оның орны - анасы мен әкесінің жанында. Тағы бір мәселе, балалық шақты жанжалдармен, ренжіліктермен және өз сәтсіздіктерімен көлеңкелеп, ересектер баласына бақытты өмір сүруге мүмкіндік бермейді. Ересек адамның баладан түсінікті талап етуге құқығы жоқ, өйткені ересек адам өмірін өткерген, ол өз баласын түсінуі, оған өзінің мысалында қандай жақсы болу керектігін және не істеуге болмайтынын үйретуі тиіс, өйткені бала біле алмайды, ол ересектерді түсіну үшін жеткілікті өмір сүрген жоқ...

Жұлдыздарға қараймын. Міне, біреу құлап жатыр, бәлкім, мен де адамдар сияқты тілек айтамын. Өз отбасымды тағы да көргім келеді. Олар қалай, немен айналысады, олардың тағдыры қалай қалыптасады?

Темір жаныма келіп, мені машинаға отырғыза бастаған күн есімде. Мен не болып жатқанын түсінбедім. Ерсайын көзіне жас алып:

- Әке, әке, Ақтөсті басқа адамдарға бермеңіз, ол менің досым. Мен оны өзім өсіремін, күтемін. Әке, итімді маған қалдырыңыз. Ол менікі.

- Ерсайын, тоқтат! Ақтосты бәрібір алып кетемін. Біз өзімізді асырай алмаймыз, бізге ит не үшін керек?! Ол үнемі шешіліп, біреуді тістесе. Болды, мәселе жабылды. Бері тұр, мен машинаның есігін жабамын, - Темір ұлының өтінішіне құлақ аспады.

Бұл жерде менің Манарам жүгіріп келді:

- Темір, саған не болды? Өтінемін, олай етпе? Сенің жүрегің соншалықты қатал ма? Сен ондай емессің ғой, сен өзің күшік Ақтөсті біздің үйге алып келдің ғой. Оны қалай далаға апарып тастайсың?

- Манара, араласпа! - қатты айқайлап, Темір мені белгісіз бағытқа алып кетті.

Мен көліктің терезесінен қарадым: теңіздегі толқындардай көк шөп желде шайқалды, жарқыраған күн сәулесі көздеріме тиді, бара-бара аспанда бұлттар қалыңдап бастады. Бір бұлт маған қараған иттей болды. Бәлкім, бұл менің анам шығар, оның бейнесі мүлдем есімде жоқ. Бәлкім, ол маған «қорықпа, мен қасындамын, мен сені қорғаймын» дейді. Солай болуы әбден мүмкін. Бірақ жүрегім сызда бастады. Бұл не? Өткенге өкіну ме, әлде болашаққа қорқыныш па? Оның не екенін білмеймін. Бірақ бұл өте ауыр...

Темір автокөлікті тоқтатып, мені салоннан шығарды. Шынжыры бар қарғыбауды шешіп, жіберді. Мен өзімнің бос екенімді түсінгенше, қожайыным кетіп қалды. Ол туралы далалық жолдағы дөңгелектердің ізі ғана еске түсірді.

Қандай шексіз жасыл дала! Айналада түрлі әдемі гүлдер бар! Ақ қайыңдар қабырға секілді жел мен шаңнан қорғайды. Мен шөлдедім. Өзен көріп тұрмын. Еркін жүгіру, ашық аспан астында жату, табиғаттың сұлулығын тамашалап, ағаштың астында жасырыну - не деген рақат!

Белгісіз кеңістіктерде жүгіріп жүріп, қайтып оралмау үшін мені үйден алыс тастап кеткенін түсінемін. Бірақ неге маған осылай істеді? Неге мен ұнамадым? Тірі жанмен осылай жасау дұрыс па? Сұрақтарым көп, ал олардың жауаптарын білмеймін.

Күн жарқыраған кезде ойыңа ойлар келмейді, саған не зақым келтіретініне көңіл аудармайсың. Бірақ ай жарығында күннің жарығында қашып жүрген барлық ойларың қайтып оралады. Өзіңе не болып жатқанын сезіне бастайсың. Аман қалу үшін не істеуім керек? Мен өзім үшін былай өмірімді аяқтағым келмейді. Мен адамның қасында болғым келеді. Бұл менің мақсатым - адамға қызмет ету. Егер адам да маған адал болып, мен үшін жауапты болса, ол үлкен бақыт. Солай болсын. Осы үмітпен мен алғашқы түнімді маған белгісіз, мүмкін қауіпті жерде өткіздім.

Жабайы табиғатта онша қорқынышты емес. Күн сайын өзіме тамақ іздеймін, жақында бір ауылдың жанында қоқыс төгетін жерді таптым. Бәлкім, ауыл тұрғындары бұл қоқыс тастайтын жерді өздері жасаған шығар. Өйткені оларда қоқыс шығаратын көлік жалдауға ақшалары жетіспейді. Адамдардың жай ғана осында барып, қоқыс тастағанын көрдім. Осындай қоқыстың арасынан өзіме тамақ табамын. Солай өмір сүремін.

Кең далада жаңа жолдастарым пайда болды. Олар да солай тастанды, ешкімге қажеті жоқ күшіктер, иттер еді, арамызда мысықтар да болды, біз оларға тиіспедік. Біз бір тату отбасы болып өмір сүрдік. Суық күндері бір-бірін жылытып бірге жаттық. Ашаршылық күндері тамақпен бөлістік, әсіресе жас ұрпаққа ерекше көңіл бөлдік, қамқор көрсеттік.

Осылай күндер, айлар, жылдар өтті... Мен өз отбасымды көргім келеді. Оларда бәрі жақсы ма? Балам қалай? Ханшайымның көзі жарқырай бастады ма? Қожайын өзінің қате әрекеттерін түсінді ме? Олар мені еске алады ма?

Жол бойымен келе жатырмын, машиналар көп өтеді. Барлық жүргізушілерге қараймын. Бәлкім, олардың біреуі мені алып кеткісі келетін шығар. Кешке дейін осылай отырдым. Достарыма қайтатын уақыт келді.

Жолдан сәл алыстап, тежегіштердің қатты дыбысын естідім... Жол жиегінде тыныс ала алмай құлатылған жылқы жатыр. Одан сәл ары есігі ашық автокөлік тұр. Қараңғы түн болған соң машинаның түсін көрмесем де, мені сол жаққа бір сезім тартады. Машинаға жүгіріп барамын, жанында ер адам жатыр екен. Ол тірі. Оның көзіне қарап, Темір екендігін түсінемін. Оны танығанымды көрсете отырып, оның қолын жалай бастадым: «Қожайын, шыдашы, мен қасындамын. Қазір біреуді көмекке шақырамын».

Темірді көліктен алыстатып алып, ауылға жүгіріп барамын. Мені бәрі-бір естиді деп, барлық аулаға жүгіріп кіріп келемін. Ақыры есік ашылады. Жас жігіт менің жалынғанымды түсініп, артынан жүгіреді.

Бәрі сәтті өтті. Жедел жәрдем көлігі келді. Темір ауруханаға жеткізілді. Бәрі жақсы болады! Мен сенемін. Манара мен Ерсайын міндетті түрде бақытты болады.

Келесі қысты басынан өткерген соң, менің өкпеме суық тиді, жөтел жиілеп бара жатқанын түсінемін. Кеуденің ауырсынуы күн сайын күшеюде. Бәйшешектің қалай пайда болғанын көріп отырмын. Бұл менің ит өмірімдегі соңғы бәйшешегі ме?..

Көктемнің жылы желі өте нәзік, ауада жағымды хош иістер сезіледі.

- Әкем, мына Ақтөс ғой! Ақтөс, біз сені таптық. Әкем сені сол кезде көргенін және сенің оны құтқарғаныңды айтты. Мен сені соншалықты сағындым, досым! - дейді Ерсайын, мені құшақтап. Жанында Манара тұр. Оның көздерінен жас шықты.

- Ақтөс, қымбаттым, сені соншалықты сағындық. Кешірші, біз сенің алдыңда кінәліміз, - деп ханшайымның сөзін естимін.

Темір менің көзіме қарап, бұл сөздерге өте мұқтаж қарапайым иттен кешірім сұрайды: «Рахмет саған, Ақтөс. Кешірші мені, өтінемін».

Осыдан мен үш күн өмір сүрдім, өмірімнің ең бақытты үш күнім. Мен өз отбасымды ақ бұлттардан күн сәулесімен, жел үрпімен, гүл иісімен, түнгі аспаннан жұлдыз және ай жарығымен қарайтын боламын.